Милләттәр Берләшмәһе

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Милләттәр Берләшмәһе
Commonwealth of Nations
Флагы
Флагы

Берләшмә ағзалары

Ағза

53 ағза-дәүләттәр[1]

Штаб-фатир

Бөйөк Британия Вестминстер, Лондон

Рәсми тел

Инглиз

Етәкселәре
Берләшмә башлыҡтары

Елизавета II

Генераль секретарь

Һиндостан Камалеш Шарма

Рәйес

Австралия Джулия Гиллард

Нигеҙләнгән
Нигеҙләү

1926 / 1931 / 1949

Бөтөрөлгән
-
Сайт

http://www.thecommonwealth.org/

 Милләттәр Берләшмәһе Викимилектә

Берләшмә (ингл. Commonwealth), йәки Милләттәр Берләшмәһе (ингл. Commonwealth of Nations; 1946 йылға ҡәҙәр Британ Милләттәр Берләшмәһе — ингл. British Commonwealth of Nations) — бойондороҡһоҙ илдәрҙең ирекле дәүләт-ара берекмәһе, уға Бөйөк Британия һәм уның бөтә тиерлек доминиондары, колониялары һәм протетораттары инә. Тағы ла Берләшмә ағзалары булып Мозамбик һәм Руанда тора.

Берләшмәнең нигеҙҙәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мальборо-Хаус, Берләшмә Секретариатының штаб-фатиры

Британия империяһы 13 америка колонияһын юғалтҡандан һуң, үҙендә Канаданы, Һиндостанды һәм ҡайһы бер башҡа колонияларҙы һаҡлап ҡалып, метрополияла ике сәйәси юл барлыҡҡа килә. Беренсенән Һиндостанда һәм Алыҫ Көнсығышта артабанда британ йоғонтоһон киңәйеүе, икенсеһе метрополияның колонияларҙа үҙидаралыҡ органдары төҙөүгә ҡаршылыҡ күрһәтмәүе[2].

«Милләттәр Берләшмәһе» төшөнсәһен тәүге тапҡыр 1884 йылда британ премьер-министры Арчибальд Филипп лорд Розберри менән индерелә. 1887 йылда Лондонда колониялар конференцияһында Берләшмәгә нигеҙ һалына, унда яңы колониаль сәйәсәттең юлдары билдәләнә: бынан башлап иң үҫешкән колонияларға доминион статусы бирелгән. Бындай статусты Канада, Австралия берлеге, Яңы Зеландия, Көньяҡ Африка берлеге, Ньюфаундленд доминионы һәм Ирландия.

1926 йылда уҙғарылған Бөйөк Британия һәм британ биләмәләренең премьер-министрҙары конференцияһында Бальфур Декларацияһы ҡабул ителгән, унда Бөйөк Британия һәм уның доминиондары үҙҙәрен бойондороҡһоҙ тулы һәм тиң хоҡуҡлы дәүләт һәм Британ милләттәр берләшмәһендә ирекле ағза булыуын таныйҙар.

Берләшмәнең хоҡуҡи статусы 1931 йылдың 11 декаберендә ҡабул ителгән Вестминстер статутында нығытыла, һәм 1947 йылға тиклем ул дәүләттәр иттифағы булып торған, уларҙың һәр береһе Бөйөк Британияға шәхси уния аша бәйләнгән (йәки уларҙың дәүләт башлығы булып британ монархы торған).

Үҫеш[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Оттавала Канада Парламенты бинаһы алдында Милләттәр Берләшмәһенең флагы

Икенсе донъя һуғышынан һуң Британия империяһының тарҡалыуы башлана, ул британ биләмәләрендә милли-азатлыҡ хәрәкәттәренең үҫеүенә һәм британ хөкүмәтенең финанс ҡыйынлыҡтарына бәйле булған. 1946 йылдан алып «Британ Берләшмәһе» урынына «Британ Берләшмә» тип кенә атала башлай.

1947 йылда Һиндостан бойондороҡһоҙлоҡ яулағас, унда республика идаралыҡ формаһы урынлаштырыла. Был британ монархы дәүләт башлығы булыуынан баш тартыуҙы аңлата һәм Берләшмә ойошмаһының нигеҙҙәрен төптән үҙгәртеүҙе талап итә. Тәүҙә ойошманың исеме үҙгәрә, уның эшмәкәрлегенең өҫтөнлөклө маҡсаттары булып гуманитар миссиялар, мәғариф эше һәм башҡалар тора. Берләшмә тәү сиратта үҫеш кимәлдәре һәм иҡтисад ҡылыҡһырламалары менән айырылып торған, тығыҙ һәм тиң хоҡуҡлы үҙ-ара бәйләнешкә мөмкинлеге булған дәүләттәрҙең ойошмаһы тип ҡаралған.

Күп кенә элекке британ колонияларҙан айырмалы рәүештә, 1948 йылда — Бирма һәм 1967 йылда — Аден бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң, улар Берләшмәгә инмәй ҡала. Элекке британ протектораттарҙан һәм мандатлы территорияларҙан Мысыр (1922 йылда азатлыҡ алған), Израиль (1948), Ираҡ (1932]), Бахрейн (1971), Иордания (1946), Кувейт (1961), Катар (1971) һәм Оман (1971) илдәре Берләшмәгә инмәйҙәр. 1949 йылда Ирландияла республика идара итеү ҡоролошо индерелгәндән һуң Берләшмәнән сыға, әммә шул уҡ йылғы Ирландия Акты буйынса, республиканың граждандары британ ҡануниәтенә ярашлы башҡа Берләшмә илдәре граждандары кеүек тиң статус эйә булалар. 1961 йылда Көньяҡ Африка Республикаһы ойошманан сыға, ә 1994 йылдың июнендә уға кире ҡайта.

1949 йылда Лондонда Берләшмә илдәренең премьер-министрҙары кәңәшмәһендә республика идара итеү ҡоролошо һәм ойошмала ағзалыҡ араһында булған ҡаршылыҡтары хәл ителә. 1950 йылдың ғинуарынан алып Һиндостан британ монархын «Берләшмәнең башлығы һәм Берләшмәнең бойондороҡһоҙ дәүләт-ағзаларының ирекле ассоциацияһының символы» сифатында ҡабул итергә ризалыҡ бирә. Берләшмәнең ҡалған ағзалары үҙ яғынан Һиндостандың ағзалығын һаҡларға риза була. Пакистан тәҡдиме буйынса башҡа дәүләттәргә лә шундай уҡ ҡарар ҡабул итәләр. Лондон декларацияһын йыш ҡына хәҙерге күренештә булған Берләшмәне барлыҡҡа килтергән документ тип ҡарала.

Берләшмәгә ингән Бөйөк Британиянан башҡа 17 илдең дәүләт башлығы булып генерал-губернатор вәкиллеге менән күрһәтелгән Англия монархы тора. Монарх Берләшмәнең башлығы ла булып тора. Ағза-дәүләттәрҙең күбеһе британ монархын ил етәксеһе итеп танымайҙар, әммә был уларҙың статусына тәьҫир яһамай. Берләшмә сәйәси иттифаҡ булып тормай, һәм ундағы ағзалыҡ Бөйөк Британияға башҡа ағзаларға сәйәси йоғонто яһарға бирмәй.

Ағзалыҡ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Лондондың Парламент скверында Милләттәр Берләшмәһе ағзаларының флагтары

Берләшмәгә ингән илдәрҙең дөйөм халыҡ һаны 2,245 миллиардҡа етә, был яғын донъя халҡының 30 %-тын тәшкил итә. Халыҡ һаны буйынса беренсе урында Һиндостан (2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре буйынса бер миллиард кеше), унан һуң Пакистан, Бангладеш һәм Нигерия тора (уларҙың һәр береһенең халҡының һаны 100 миллиондан ашыу). Иң аҙ халыҡ һаны булған ағза Тувалу, унда 12 мең кеше йәшәй. Берләшмә илдәренең дөйөм майҙаны ҡоро ерҙең дүрттән бер өлөшөн алып тора. Территориялар буйынса иң ҙурҙары — Канада, Австралия һәм Һиндостан.

Берләшмәгә ағзалыҡ уның эшмәкәрлегенең төп маҡсаттарын таныған һәр бер илгә асыҡ. Бының өсөн Бөйөк Британия йәки Берләшмәнең башҡа ағзалары менән кандидаттың элекке йәки хәҙерге конституциялы бәйләнештәр булыуы шарт. Бөтә ағзаларҙың да Бөйөк Британия менән конституциялы бәйләнештәре булмаған — ҡайһы бер Океания илдәре Австралия йәки Яңы Зеландия идаралығы аҫтында булған, ә Намибия 1920 йылдан алып 1990 йылға тиклем — Көньяҡ Африка Республикаһына буйһона. 1995 йылда Берләшмәгә Камерун ҡушыла, уның территорияһының тик бер өлөшө генә Британия мандаты (1920—1946) һәм опекаһы (1946—1961) аҫтында булған.

1995 йылда башҡаларҙан айырмалы рәүештә элек Португалия колонияһы булған Мозамбик Берләшмәгә инә. 2009 йылдың 29 нояберендә Руанда Милләттәр Берләшмәһенең 54-се ағзаһы булып китә[3].

2013 йылдың 2 октяберендә Гамбия Милләттәр Берләшмәһенән сыға[4].

Милләттәр Берләшмәһенең ғәмәлдәге ағзалары
Дәүләт Инеү датаһы Континент Халыҡ һаны
Австралия Австралия 1931-12-1111 декабрь 1931 Океания 22 073 000
Антигуа һәм Барбуда 1981-11-011 ноябрь 1981 Төньяҡ Америка 88 000
Багам Утрауҙары‎ Багам Утрауҙары‎ 1973-07-1010 июль 1973 Төньяҡ Америка 342 000
Бангладеш[B] 1972-04-1818 апрель 1972[5] Азия 162 221 000
Барбадос 1966-11-3030 ноябрь 1966 Төньяҡ Америка 279 000
Белиз 1981-09-2121 сентябрь 1981 Төньяҡ Америка 322 130
Ботсвана 1966-09-3030 сентябрь 1966 Африка 1 950 000
Бруней 1984-01-011 ғинуар 1984 Азия 400 000
Вануату 1980-07-3030 июль 1980 Океания 241 000
Бөйөк Британия 1931-12-1111 декабрь 1931 Европа 61 609 500
Доминика 1978-11-033 ноябрь 1978 Төньяҡ Америка 79 000
Гайана 1966-05-2626 май 1966 Көньяҡ Америка 761 000
Гана 1957-03-066 март 1957 Африка 23 837 000
Гренада 1974-02-077 февраль 1974 Төньяҡ Америка 103 000
Замбия 1964-10-2424 октябрь 1964 Африка 12 935 000
Һиндостан 1947-08-1515 август 1947 Азия 1 210 193 422
Камерун 1995-11-1313 ноябрь 1995[6] Африка 19 522 000
Канада 1931-12-1111 декабрь 1931 Төньяҡ Америка 34 053 000[7]
Кипр 1961-03-1313 марта 1961[8] Европа 803 200[9]
Кения 1963-12-1212 декабрь 1963 Африка 39 856 000
Кирибати 1979-07-1212 июль 1979 Океания 99 000
Лесото 1966-10-044 октябрь 1966 Африка 2,000,000
Маврикий 1968-03-1212 март 1968 Африка 1 285 000
Малави 1964-07-066 июль 1964 Африка 15 884 000
Малайзия 1963-09-1631 август 1957 Азия 28 356 000
Мальдив 1982-07-099 июль 1982 Азия 329 000
Мальта 1964-09-2121 сентябрь 1964 Европа 412 668
Мозамбик 1995-11-1313 ноябрь 1995[10] Африка 22 892 000
Намибия 1990-03-2121 март 1990 Африка 2 131 000
Науру 1968-11-01†1 ноябрь 1968 Океания 14 000
Нигерия 1960-10-011 октябрь 1960 Африка 154 796 000
Яңы Зеландия 1931-12-1111 декабрь 1931 Океания 4 317 972
Пакистан 1947-08-1515 август 1947 Азия 168 052 000
Папуа — Яңы Гвинея 1975-09-1616 сентябрь 1975 Океания 6 737 000
Руанда 2009-11-2929 ноябрь 2009 Африка 9 998 000
Самоа 1970-08-2828 август 1970 Океания 185 000
Эсватини 1968-09-066 сентябрь 1968 Африка 1 182 000
Сейшел Утрауҙары 1976-06-2929 июнь 1976 Африка 84 000
Сент-Китс һәм Невис 1983-09-1919 сентябрь 1983 Төньяҡ Америка 52 000
Сент-Люсия 1979-02-2222 февраль 1979 Төньяҡ Америка 171 000
Сент-Винсент һәм Гренадин 1979-10-2727 октябрь 1979 Төньяҡ Америка 119,000
Сингапур 1965-10-15†9 август 1966 Азия 4 986 000
Соломон Утрауҙары Соломон Утрауҙары 1978-07-077 июль 1978 Океания 913 000
Сьерра-Леоне 1961-04-2727 апрель 1961 Африка 5 695 000
Танзания 1964-04-2626 апрель 1964 Африка 43 729 000
Тонга 1970-06-044 июнь 1970 Океания 102 000
Тринидад һәм Тобаго 1962-08-3131 август 1962 Көньяҡ Америка 1 335 000
Тувалу 1978-10-011 октябрь 1978 Океания 12 000
Уганда 1962-10-099 октябрь 1962 Африка 32 816 000
Шри-Ланка 1948-02-044 февраль 1948 Азия 20 743 000
Көньяҡ Африка Республикаһы 1931-12-1111 декабрь 1931 Африка 49 423 000
Ямайка 1962-08-066 август 1962 Төньяҡ Америка 2 721 000

Ағзалыҡ алмағандар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Франция президенты Шарль де Голль Францияның Берләшмәгә инергә мөрәжәғәт биреү мөмкинлеге хаҡында мәсьәлә күтәреп сыға, әммә Икенсе донъя һуғышы тамамланғандан һуң, был һорау башҡаса ҡаралмай.

Израиль премьер-министры Давид Бен-Гурион үҙенең илен Берләшмәгә инергә тәҡдим итә, әммә уның граждандары риза булмай. Берләшмәлә был идеяға ҡаршы булалар.

Мысыр, Ираҡ, Бахрейн, Иордания, Кувейт һәм Оман Бөйөк Британияға буйһонған булһалар ҙа, бер ваҡытта ла Берләшмәгә инергә теләк белдермәйҙәр. Америка Ҡушма Штаттары ла бының тураһында һорау күтәрмәй. 1997 йылда Гонконг, Ҡытай Халыҡ Республикаһы составына инеп, Берләшмәнең өлөшө булыуынан туҡтай.

Ағзалыҡ туҡтатылған[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Милләттәр Берләшмәһенең һәр бер иленең үҙ теләге менән ойошманан сығырға хоҡуғы бар.

1972 йылда Бангладешты бойондороҡһоҙ дәүләт тип таныған өсөн Берләшмәнән Пакистан сыға. 1989 йылда Пакистан ойошма составына кире ҡайта.

1987—1997 йылдарҙа, Фиджила дәүләт түңкәрелешенән һуң республика идаралыҡ ҡоролошо ҡабул ителгәс, ул ойошманан сыға. 2009 йылдың 1 сентяберендә Фиджиның ағзалығы тулыһынса туҡтатыла, сөнки билдәләнгән ваҡытта илдә демократик һайлауҙар үткәрелмәй ҡала[11][12].

2003 йылда Зимбабве Берләшмәнән сыға[13]. 2013 йылдың 2 октяберендә Гамбия хөкүмәте Милләттәр Берләшмәһенән сығыуы хаҡында белдерә[2].

Берләшмәнең ҡоролошо[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Королева Елизавета II — 1952 йылдан алып Милләттәр Берләшмәһе башлығы

Милләттәр Берләшмәһе башлығы булып Бөйөк Британия монархы булып тора, хәҙерге заманда — королева Елизавета II. Уның ойошма башлығы эшендә бер ниндәй вазифаһы юҡ һәм монарх тик символ ғына булып тора. 17 Берләшмәнең илдәре өсөн Бөйөк Британия монархы дәүләт башлығы булып тора, әммә был эштәлә монарх бер ниндәйҙә формаль вазифалар башҡармай.

Милләттәр Берләшмәһе башлығы посты титул булмай һәм нәҫел буйынса күсмәй. Бөйөк Британия монархы алышанғандан һуң, Берләшмә дәүләт-ағзаларының хөкүмәттәре кәңәшмәһендә тик формаль ҡарар ҡабул итергә тейеш була.

Берләшмә менән идаралыҡты Секретариат башҡара. 1965 йылдан алып ойошманың штаб-фатиры Лондонда урынлаша. 2008 йылдан алып Секретариат башлығы булып Камалеш Шарма (Һиндостан)тора[14].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Фиджиның ағзалығы туҡтатылған, 02.10.2013 Гамбия ойошманан сыға
  2. 2,0 2,1 Содружество наций // «Энциклопедия Кругосвет»
  3. Руанда принята в Содружество наций, infox.ru (29 ноябрь 2009).
  4. Гамбия объявила о немедленном выходе из Содружества наций, объединяющего бывшие британские колонии. ИТАР-ТАСС. Дата обращения: 3 октябрь 2013. 2013 йыл 4 октябрь архивланған.
  5. Kohen Marcelo G. Secession. — London: Cambridge University Press, 2006. — P. 122. — ISBN 978-0-521-84928-9.
  6. Pondi, Jean-Emmanuel (October 1997). «Cameroon and the Commonwealth of Nations». The Round Table 86 (344): pp. 563–570. DOI:10.1080/00358539708454389.
  7. Ethnic origins, 2006 counts, for Canada, provinces and territories – 20% sample data. Statistics Canada (4 ғинуар 2008). Дата обращения: 19 октябрь 2009. Архивировано 14 март 2013 года. 2013 йыл 8 февраль архивланған.
  8. McIntyre, W. David (January 2000). «Britain and the creation of the Commonwealth Secretariat». Journal of Imperial and Commonwealth History 28 (1): pp. 135–158. DOI:10.1080/03086530008583082.
  9. Statistical Service Republic of Cyprus. Ministry of Finance. Дата обращения: 6 ғинуар 2012. Архивировано 7 октябрь 2012 года.
  10. Ingram, Derek (April 1996). «Commonwealth Update» 85 (338): pp. 153–165. DOI:10.1080/00358539608454302.
  11. Fiji Suspended from the Commonwealth (ингл.). Commonwealth Secretariat (1 сентябрь 2009). Дата обращения: 1 сентябрь 2009. Архивировано 21 август 2011 года.
  12. Фиджи исключили из Британского содружества -- генсекретарь содружества, Жэньминь жибао (2 сентябрь 2009). 2012 йыл 5 март архивланған.
  13. Громыко А. А. Великобритания эпоха реформ. М., 2007.
  14. Kamlesh Sharma for C'wealth top job, Times Now (24 ноябрь 2007). 24 ноябрь 2007 тикшерелгән.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Сперанский А., Содружество на современном этапе: дальнейшее усиление центробежных тенденций (к итогам Оттавской конференции 1973 г.), в кн.: Международный ежегодник. Политика и экономика, М., 1974.
  • Крылова Н. С. Содружество наций: политико-правовые проблемы. М., 1991.
  • Сухоруков А. В. Британское содружество наций: прошлое и настоящее // Новая и новейшая история. 2006. № 5.
  • The Constitutional Structure of the Commonwealth, by K C Wheare. Clarendon Press, 1960. ISBN 0-313-23624-0.
  • A Guide to the Contemporary Commonwealth, by W D McIntyre. Palgrave, 2001. ISBN 0-333-96310-5.
  • The Commonwealth in the World, by J D B, by N Mansergh. University of Toronto Press, 1982. ISBN 0-8020-2492-0.
  • Making the New Commonwealth, by R J Moore. Clarendon Press, 1988. ISBN 0-19-820112-5
  • Les ONG du Commonwealth contemporain: rôles, bilans et perspectives, by C A Auplat. L’Harmattan, Paris, 2003. ISBN 2-7475-5513-5.
  • Commonwealth: Inter- and Non-State Contributions to Global Governance, by Timothy M Shaw. Routledge, 2008. ISBN 978-0-415-35120-1 (hbk). — ISBN 978-0-415-35121-8 (pbk)

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]