Ҡомаҡтар

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ҡомаҡ

Һоро ҡомаҡ (Rattus norvegicus)
Фәнни классификация
Халыҡ-ара фәнни исеме

Rattus Fischer-Waldheim, 1803

Виды

Викитөркөмдә
Систематика

Викиһаҡлағыста
рәсемдәр
ITIS  180361
NCBI  10114
EOL  42343

Ҡомаҡ[1] (рус. крыса), (лат. Rattus) — кимереүселәр ғаиләһенә ҡараған, нәҙек оҙон ҡойроҡло һоро йәнлек.

Дөйөм мәғлүмәттәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡомаҡтың кәүҙәһенең оҙонлоғо 8—30 см етә, ә ҡойроғоноң оҙонлоғо тән оҙонлоғона тиң йәки унан күберәк[2] ауырлығы 37-39 граммдан (Rattus exulans) 400—420 граммға тиклем (һоро ҡомаҡтарҙың ҡайһы берҙәре 500 граммға етергә мөмкин)[3] Кәүҙәһе ҡараһыу һоро йәки һоро-көрән төҫтә, әммә һары, ҡыҙыл һәм ҡыҙғылт һары төҫлөләр осрай[3]. Тәпәйҙәрен бармаҡтары хәрәкәтсән[2].

Ике синантроп төрө — һоро һәм ҡара ҡомаҡ киң таралған. Башҡа төрҙәре Көньяҡ-Көнсығыш Азияла, Яңы Гвинеяла, Австралияла, Малай архипелагы утрауҙарында таралған. Тағы ла бер синантроп төрө (Rattus exulans) — Океания һәм Гавай утрауҙарына индерелә.[3]. Австралияла саванналарҙа һәм көтөүлектәрҙә осрай[3]. Тәүге хәлдә Rattus төрө урта плейстоцендан билдәле[4].

Йәшәү рәүеше, туҡланыуы һәм үрсеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡомалаҡтар ер өҫтөндә һәм ағаста ла йәшәй ала. Торлаҡ сифатында өңдәр (үҙе ҡаҙып алған, шулай уҡ башҡа хайуандарҙың өңдәре), тәбиғи нығытмалар, төрлө хайуандарҙың оялары[5], шулай уҡ яһалма һыйыныу урындары (мәҫәлән, торлаҡ йорттарҙың подвалдары йәки башҡа конструктив япмалар) файҙаланыла. Улар яңғыҙ ҙа, ғаилә йәки территориаль төркөмдәрҙә йәшәй.

Күпселек ҡомаҡтар ашауҙа һайланмай. Әммә төрлө төрҙәрҙең билдәле бер өҫтөнлөктәре бар. Ҡайһы берәүҙәр үҫемлек аҙыҡтарына — орлоҡтарға, йәшелсәгә, еләк-емешкә өҫтөнлөк бирә. Башҡа хайуандар — төрлө бөжәктәр, моллюскылар һәм башҡа ваҡ умыртҡаһыҙҙар[5]. Һоро ҡомаҡтарҙың менюһы ныҡ айырыла.

Ҡомаҡтар, синантроп төрҙәрҙең төньяҡ популяцияһынан тыш, йыл әйләнәһенә үрсей. Ҡомаҡтарҙың үрсеме төрлөсә. Һоро ҡомаҡтың 2 — 22 балаһы булыуы мөмкин, ләкин уртаса 8-9, малайҙарҙың төрҙәренеке — 3-6, австралия төрҙәренеке — 3 — 14. Уларҙың ҡайһы бер төрҙәренең инә заттары — ru:полиэстраль[3].

Систематикаһы һәм төрҙәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ырыуҙа бер нисә төркөмгә бүленгән 70-ләп тере төр бар[3][6] [7]. Тағы ла бер нисә төр юҡҡа сыҡҡан.

«norvegicus» төркөмө
«rattus» төрө
Ҡара ҡомаҡ (Rattus rattus)
«xanthurus» төрө
  • Rattus bontanus Thomas, 1921 — Сулавесиҙың көньяҡ-көнбайышы
  • Rattus foramineus Sody, 1941 — Көньяҡ-көнбайыш Сулавеси яры
  • Rattus marmosurus Thomas, 1921 — Сулавесиның төньяҡ-көнсығышы
  • Rattus pelurus Sody, 1941 — Пеленг утрауы
  • Rattus xanthurus (Gray, 1867) — Сулавесиҙың үҙәге һәм төньяғындағы таулы райондар
«leucopus» төрө
«fuscipes» төрө
Rattus fuscipes
  • Rattus colletti (Thomas, 1904) — Австралияның төньяғындағы яр буйы райондары
  • Rattus fuscipes (Waterhouse, 1839) — Австралияның тау урмандары һәм субальп болондары
  • Rattus hainaldi Kitchener, How & Maharadatunkamsi, 1991 — Флорес утрауы
  • Rattus lutreolus (J.E.Gray, 1841) — Австралия һәм Тасмания саванналары
  • Rattus sordidus (Gould, 1858) — Яңы Гвинеяның көньяҡ һәм көнсығыш өлөшө, Австралияның төньяҡ-көнсығышы
  • Rattus timorensis Kitchener, Aplin & Boeadi, 1991 — Тимор утрауы
  • Rattus tunneyi (Thomas, 1904) — Австралия саванналары
  • Rattus villosissimus (Waite, 1898) — Австралияның үҙәге һәм төньяғы
incertae sedis төрҙәре

Кеше өсөн әһәмиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡомаҡтың синантроп төрҙәре аҙыҡ-түлек һәм аҙыҡ булмаған әйберҙәрҙе ашай һәм боҙа, ҡайһы берҙә электр селтәрҙәренә зыян килтереү юлы менән ҙур иҡтисади зыян килтерә, был янғындарға килтереүе ихтимал. АҠШ-та 1977 йылдағы баһа буйынса, ҡомаҡтар йыл һайын 500 миллион долларҙан 1 миллиард долларға тиклем зыян килтерә[3]. Шулай уҡ ҡомаҡтарҙың ҡайһы бер төрҙәре ауыл хужалығына зыян килтерә. Шул сәбәпле әлеге ваҡытта уларға ҡаршы көрәштең күп ысулдары эшләнгән һәм эшкәртелә.

Иҡтисади зыян[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡомаҡтар — күп кенә зоонотик һәм антропозонотик инфекцияларҙың тәбиғи сығанағы. Чума, туляремия, ҡотороу, тиф, токсоплазмос, лептоспироз, рикетсиоз, содоку[8] һәм башҡа ауырыуҙарҙы тараталар[9][5]. АҠШ-та йыл һайын улар кәмендә 14 000 кешене тешләй, ә Мәскәүҙә, ҡала дезинфекция үҙәге мәғлүмәттәре буйынса, 2008 йылда — 506 кешене[10].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Соколов В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. 5391 назв. Млекопитающие. — М.: Русский язык, 1984. — С. 187. — 352 с. — 10 000 экз.
  2. 2,0 2,1 Громов И. М., Ербаева М. А. Млекопитающие фауны России и сопредельных территорий. Зайцеобразные и грызуны. — СПб., 1995. — С. 259—261. — 522 с. — 1000 экз.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Nowak R., Paradiso J. Walker's Mammals of the World. — 4th. — Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1983. — Т. 1. — С. 743—747. — 1306 с. — ISBN 0-8018-2525-3.
  4. Основы палеонтологии. Справочник для палеонтологов и геологов. — М., 1962. — Т. 13. — С. 155. — 421 с. — 3000 экз.
  5. 5,0 5,1 5,2 Соколов В. Е. Систематика млекопитающих. Отряды зайцеобразных, грызунов. — М.: Высшая школа, 1977. — С. 297—299. — 494 с.
  6. Павлинов И. Я. Систематика современных млекопитающих. — М.: Из-во Московского Ун-та, 2003. — С. 113—115. — 297 с.
  7. Willson’s & Reeder’s Mammal species of the World. Дата обращения: 23 октябрь 2010. Архивировано 20 ғинуар 2012 года.
  8. Содоку. Дата обращения: 9 ноябрь 2010. Архивировано 23 ноябрь 2010 года.
  9. Meerburg BG, Singleton GR, Kijlstra A. Rodent-borne diseases and their risks for public health. Дата обращения: 3 октябрь 2017. Архивировано 13 ғинуар 2019 года.
  10. Крыса дома моего // KP.RU — Москва. Дата обращения: 3 сентябрь 2009. Архивировано 15 март 2009 года.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]