Абай (Абай районы)

Абай
	Абай
Нигеҙләү датаһы	1949
Рәсми атамаһы	Абай һәм Шерубай-Нұра
Этнохороним	аба́ец һәм аба́йцы
Дәүләт	Ҡаҙағстан
Административ үҙәге	Абайская городская администрация[d] һәм Абайский район[d]
Административ-территориаль берәмек	Абайская городская администрация[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Халыҡ һаны	25 550 кеше (2009)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	504 метр
Майҙан	200 км²
Почта индексы	100100 һәм 100101
Рәсми сайт	abay-akimat-karaganda.kz
	Абай Викимилектә

Абай (ҡаҙ. Абай; 1961 йылға тиклем — Чурубай-Нур йәки Чурбай-Нура ҡасабаһы (ҡаҙ. Шерубай-Нұра)) — Ҡаҙағстандың Ҡарағанды өлкәһендәге ҡала. 1949 йылда Ҡарағанды күмер бассейнының көнбайыш участкаларын эшкәртеү менән бәйле эшселәр ҡасабаһы булараҡ барлыҡҡа килгән. 2002 йылдан — Абай районы үҙәге. Ҡарағандынан көньяҡ-көнбайышҡа ҡарай 30 км алыҫлыҡта, Ҡарабас тимер юлы станцияһынан 8 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ҡала аша Ҡарағанды — Еҙҡаҙған — Ҡыҙылурҙа автомобиль трассаһы үтә, ҡала тибындағы Шахтинск, Сарань ҡасабалар менән төҙөк юлдар менән бәйле. Ҡарабас ҡасабаһы Абай янында Жартасс һыу үткәргесе үтә. Абай Ҡонанбаев хөрмәтенә аталған.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хәҙерге Абай ҡалаһы тарихы юғары сифатлы күмер запастарына эйә булған Ҡарағанды күмер бассейнының Чурубай-Нура районын үҙләштереү менән башлана, ул 1949 йылда башлана. Чурубай-Нура ҡасабаһы һәм беренсе шахта 6/7 Карлаг тотҡондарының хеҙмәтен ҡулланыу менән төҙөлә, тотҡондарҙы Карабас һәм Долинка лагерҙарынан алып киләләр. Һуңыраҡ Чурубай-Нурала Л. Я. Состерҙың Песчанлагынан лагерь бүлексәһе була, рәссамдың ҡатыны Чурубай-Нура бүлексәһенең ҡатын-ҡыҙҙар лагерын хәтерләй.

Ике меңлек ҙур лагерь — бер ағас та юҡ, ҡыҙыу ҡояш һәм һыуҙың юҡлығы. Пеләш тау һымаҡ^[1].

Ҡатын-ҡыҙҙар лагпунктында театр эшләй, уның художество етәксеһе булып Таллиндың «Эстония» театры йырсыһы, примадонна Герда Мурре тора. Драманы Лебедева Марина — Кесе театрҙан шул ваҡытта иң билдәле театры актерының ҡыҙы алып бара. Ике рәссам: Керти Ноорт — фин ҡатын-ҡыҙы, һәм Львовтан Оля Пшенорская була; Лида Музалевская — костюмдар бүлмәһе мөдире; Жанна Анупанова виртуоз акробат — программаларҙың эстрада йондоҙо^[2]. 1951 йылдың яҙында һәм ҡыш башында ирҙәр лагпунктында киләсәктә билдәле тарихсы Л. Н. Гумилев була^[3].

1950 йылда инде ялланып эшләүселәр өсөн яңы Чурубай-Нура тораҡ пунктында барак тибында бер ҡатлы йорттар төҙөлә^[4].

Чурубай-Нура күмер ятҡылыҡтарын үҙләштереүҙең тәүге йылдарында Ҡараған, Ҡыҙыл, Вольный, Новодолинка тораҡ пункттары барлыҡҡа килә. Улар шахта янындағы ауылдар кеүек төҙөлә. Ҡасабалар ағастан һәм самандан бер ҡатлы йорт кеүек планһыҙ, башлыса шәхси төҙөлә. Ҡараған ҡасабаһы Төньяҡ Ҡараған, Көньяҡ Ҡараған Яңы Ҡараған тораҡтарын берләштерә, улар «Топар» шахтаһына йәнәш тороп, Абай ҡалаһынан көньяҡтараҡ һәм көньяҡ-көнбайыштараҡ урынлаша. Яңы Ҡарағандыла «Топар» шахтаһын төҙөүсе тотҡондар өсөн шулай уҡ зона урынлаша.

1949 йылдан 1957 йылға тиклем Чурубай-Нура ҡасабаһының, буласаҡ Абай ҡалаһының төҙөлөшөндә Карлаг һәм Песчанлаг тотҡондары хеҙмәте ҡулланыла. 1957 йылға тиклем улар Абай ҡалаһының беренсе кварталдарының (31, 32, 26, 27, 28) ике ҡатлы йорттарын төҙөй. Унда бөгөн Карл Маркс урамы үтә, уның башынан алып аҙағына тиклем тимер юл тармағы һалынған, был тимер юл буйлап төҙөлөш материалдары килтерелә. Тотҡондар эшләгән кварталдар сәнскеле сымдар менән уратып алына, ҡарауыл вышкаһы тора^[5].

1954 йылда Чурубай-Нура ҡала тибындағы ҡасаба статусын ала^[6].

1956 йылда Черубай-Нура ҡасабаһына төҙөүселәрҙең ҙур төркөмө килә. Ҡаланың беренсе төҙөүсеһе Украинанан килеүсе Наталья Степановна Музычук ул алыҫ йылдарҙы былай тип хәтерләй^[7]

Ровно өлкә ҡалаһында төркөм булдырыла һәм беҙ, Украинанан йәш ҡыҙҙар һәм егеттәр Ҡаҙағстанға юлландыҡ. Ҡарағандыға тиклем ете тәүлек барҙыҡ, поезды лозунгтар һәм транспаранттар менән биҙәнеләр, йыр һәм музыка менән барҙыҡ.

Беренсе төҙөүселәр Ҡарағандыға 1956 йылдың 30 июнендә, шул уҡ көндө шахтерҙарҙың бәләкәй Чурубай ҡасабаһына килә. Ятаҡтың ремонтланған бүлмәләрендә (тотҡондар йәшәгән барак бүлмәләре) уларҙы ялан сәскәләре гөлләмәләре һәм урта мәктәп уҡыусыларының сәләмләү хаттары ҡаршы ала (хәҙер Абай ҡалаһының 12-се мәктәбе)^[8]

.

Беренсе төҙөүсе Наталья Степановна Музычук хәтирәләренән^[9]:

Производство уҡыу инструкторы булып Николай Андреевич Николайчук була. 1956 йылдың көҙөнә беҙҙе бригадаларға бүләләр, һәм мин Блиох Вальдемар Эдуардович бригадаһында эшләй башланым. Беренсе йорт Чурубай-Нура ҡасабаһында Стадион урамындағы (хәҙер Курчатов урамы) 10-сы йорт була, шулай уҡ Беренсе май (Абай), Стадион, Энгельс урамдарында йорттар һәм магазиндар, 3-сө мәктәп (спорт мәктәбе), Таусыларҙың мәҙәниәт йортон төҙөйҙәр. Беҙҙең бригада Сарань ҡалаһында ла, Новодолинка ҡасабаһында, Тентек ҡасабаһында ла эшләй

.

1961 йыл Чурубай-Нура ҡасабаһы тарихында айырым урын биләй. Ҡаҙағстан ССР-ының Юғары Советы Президиумы Указы нигеҙендә Чурубай-Нура эшселәр ҡасабаһы базаһында 1961 йылдың 15 авгусында Абай ҡалаһы барлыҡҡа килә, ә Чурубай-Нура депуттатарының ҡасаба Советы юҡҡа бөтөрөлә.

Сәнәғәте һәм иҡтисады[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Күмер сығарыу (ҡалала үҙгәртеп ҡороуҙарға тиклем 4 күмер һәм эзбизташ шахтаһы була: 4-се «Чурубай-Нура» (Шерубайнура), 1-се «Топар», Калинин исемендәге 9-сы һәм 6/7-се «Абай» шахталары була, ҡасандыр «Долинский» шахтаһы ла була, әммә һуңынан ул башҡа районға күсә). Шулай уҡ йорт төҙөү һәм ағас эшкәртеү комбинаты була. Үҙәк байыҡтырыу фабрикаһы «Көнсығыш», Абай тегеү фабрикаһы (АШФ), горпромкомбинаттау комбинаты, ремонт-механик заводы, икмәк заводы, № 8 шахта төҙөү идаралығы, «Карагандауглестрой» 3-сө тресы, пассажирҙар һәм 2 йөк автотранспорты.

Төп продукция төрҙәре: күмер, күмер концентраты, тегеү изделиелары, йыйылма тимер-бетон, икмәк-ҡалас изделиелары, ауыл хужалығы ырғаҡтары СП—16, СГ—21, ГУАР—15Н автомашинаһы гидравлик күтәргестәре. Топар ҡасабаһында ҙур Ҡарағанды ГРЭС-ы-2. Тау техникумы һәм киске төҙөлөш техникумы.

Халҡы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Милли составы (шул иҫәптән ҡала хакмимәтенә буйһонған тораҡ пункттар; 2019 йыл башына)^[10]:

ҡаҙаҡтар — 23 195 кеше (39,53 %)
урыҫтар — 23 587 кеше (40,20 %)
украиндар — 3168 кеше (5,40 %)
татарҙар — 2155 кеше (3,67 %)
немецтар — 1981 кеше (3,38 %)
белорустар — 1047 кеше (1,78 %)
башҡорттар — 471 кеше (0,80 %)
әзербайжандар — 442 кеше (0,75 %)
чечендар — 424 кеше (0,72 %)
кореялылар — 293 кеше (0,50 %)
үзбәктәр — 228 кеше (0,39 %)
поляктар — 199 кеше (0,34 %)
литвалар — 159 кеше (0,27 %)
молдовандар — 157 кеше (0,27 %)
сыуаштар — 121 кеше (0,21 %)
мордвалар — 100 кеше (0,17 %)
гректар — 23 кеше (0,04 %)
һәм башҡалар — 923 кеше. (1,57 %)
бөтәһе — 58 673 кеше.

Ҡатмарлы социаль-иҡтисади хәлдәр арҡаһында ҡаланың тотороҡлолоғо нигеҙе булған шахталар һәм башҡа сәнәғәт предприятиелары ябыла. Һөҙөмтәлә Абай ҡалаһының халыҡ һаны 1989 йылда 46 533 кеше тәшкил итә, 2005 йылда 27 957 кешегә тиклем кәмей.

Властар ҡаланың проблемаларына иғтибар итә һәм 2008—2009 йылдарҙа ял итеү урындарын, ихата территорияларын төҙөкләндереү, яҡтыртыу һәм юлдарҙы тергеҙеү, үҙәк һыу селтәрҙәрен алмаштырыу буйынса программа ҡабул итә.

Дине[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Абай ҡалаһының үҙәк мәсете
Божья Матерь иконаһы хөрмәтенә Православие храмы^[11]
Бөтә халыҡтарҙың намаҙ йорто
«Яңы тормош сиркәүе»

Аҡымдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2014 йылдың авгусынан 2017 йылға тиклем Ҡарағанды өлкәһе Абай районының аҡымы булып Шайдаров Серик Жаманкул улы тәғәйенләнә.

2017 йылдың 25 декабрендә Абай районының яңы аҡымы булып Бауржан Асанов тәғәйенләнә.

Сейсмологик торошо[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Абайҙа 40 км тәрәнлектә 5,8 балл магнитудалы ер тетрәү үҙәге була, ул 2014 йылдың 21 июнендә урындағы ваҡыт буйынса 12 сәғәт 32 минут 04 секундта үтә. Ер өҫтөндә тетрәү көсө 4 баллға етә. Дөйөм алғанда, был район сейсмик яҡтан тыныс булып тора^[12].