Африка

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Африка
Майҙаны 30,221,532 км2
Халҡы 1,032,532,974[1] (2011, 2-се)
Тығыҙлығы 30.51 кеше/км2
Этнохороним африкалы(лар)
Илдәр 57 ([[{{{list countries}}}|илдәр исемлеге]])
Бәйле территориялар
Телдәр Африка телдәре
Сәғәт бүлкәттәре UTC-1 менән UTC+4 араһы
ҙур ҡалалары Африкалағы ҡалалар исемлеге
Африка ярымшарҙар картаһында

АфрикаУрта һәм Ҡыҙыл диңгеҙҙән көньяҡта, Атлантик океандан көнсығышта һәм Һинд океанынан көнсығышта урынлашҡан ҡитға. Шулай уҡ Африка тип материк һәм тирә-яғындағы утрауҙарҙы атайҙар. Майҙаны 30 065 000 кв.км йәки ҡоро ерҙең 20,3 %, утрауҙары менән бергә 30,2 миллион кв. км[2], дөйөм Ер шарының 6% һәм ҡоро ерҙең 20,4% биләй. Африка территорияһында 53 дәүләт, 4 танылмаған дәүләт һәм 5 бойондороҡһоҙлоҡ алмаған территория (утрау) урынлашҡан.

Африка халҡы 1 миллиард кешегә яҡын. Бында иң боронғо кеше — гоминид ҡалдыҡтары табылған, шуға күрә Африка кешелектең боронғо тыуған иле тип иҫәпләнә. Sahelanthropus tchadensis, Australopithecus africanus, A. afarensis, Homo erectus, H. habilis һәм H. ergaster һымаҡ ата-бабаларын иҫәпкә алғанда, гоминидтар ете миллион йыл элек йәшәгән.

Эфиопияла табылған Homo sapiens ғаиләһе ике йөҙ мең йыл элек йәшәгән, тип билдәләнә.

Ҡитға экваторҙа һәм бер нисә климат зонаһында урынлашҡан, был төньяҡ субтропик климат бүлкәтенән көньяҡ субтропик бүлкәтенә һуҙылған берҙән-бер материк. Даими яуым-төшөм һәм һуғарыу етешмәгәнлектән, климаттың тәбиғи көйләнеүе, яр буйҙарынан башҡа күҙәтелмәй.

Африканың мәҙәни, иҡтисади, сәйәси һәм социаль мәсьәләләрен африканистика фәне өйрәнә.

Атаманың килеп сығышы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тәүҙәрәк Карфаген кешеләре ҡаланан ситтә йәшәгән кешеләрҙе «афри» тип атаған булған. Был һүҙ финикия теленә afar, «саң, туҙан» тигәнде аңлатҡан. Римлеләр Карфогенды баҫып алғас профинцияны Африка тип атар булған (лат. Africa)[3]. Һуңғараҡ барлыҡ билдәле булған региондарҙы һәм континентты Африка тип атағандар. Башҡа фараз буйынса «афри» халҡы исеме бербер телендәге ifri һүҙенән килеп сыҡҡан, «мәмерйә» тигәнде аңлата һәм мәмерйәлә йәшәүсе кешеләрҙе күҙ уңында тота. Был урында барлыҡҡа килгән Ифрика мосолман провинцияһы исемендә был лингвистика тамыры һаҡланып ҡалған.

Топонимдың башҡа аңлатмалары ла бар.

  • I быуаттағы йәһүд тарихсыһы Иосиф Флавий был атама Авррамдың ейәне Ефер исеменән килеп сыҡҡан тип иҫәпләй, уның вариҫтары Ливияға килеп ултырған.
  • aprica тигән латин һүҙе «ҡояшлы» тигәнде аңлата, был турала VI быуатта Исидор Севильский телгә ала.
  • Грек телендәге αφρίκη һүҙенән тигән фаразды Лев Африканский тәҡдим итә, «һалҡын түгел» тигәнде аңлата. Ул «һалҡын» һәм «ҡурҡыныс» тигәнде аңлатҡан φρίκη һүҙенә α-ны ҡушып, һалҡын ҡурҡыныс булмаған ил тигән аңлатма бирә.
  • 1881 йылда египтолог Джеральд Мэсси мысыр телендәге af-rui-ka һүҙе менән бәйләй, был тыуған ил тигәнде аңлата"[4].
  • Палеонтолог И. Ефремов фекеренсә, Африка һүҙе боронғо Та-Кем теленән алынған (боронғо грексә «Афрос» — күбек иле). Континентҡа һәм Урта диңгеҙгә яҡынлашҡанда, бер нисә ағым бергә ҡушылып, күбек барлыҡҡа килә.

Географияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рельефында тигеҙлектәр өҫтөнлөк итә. Бейек һәм һуҙылып киткән тау теҙмәләре юҡ. Иң бейек нөктәһе − Килиманджаро тауы, уның ҡарлы түбәһе 5895 м бейеклектә ята.

Ҡитға экваторҙа һәм бер нисә климат зонаһында урынлашҡан. Был ҡитға төньяҡ субтрапик климаттан көньяҡ субтрапик климатҡа һуҙылған.

Африка — иң эҫе материк. Уның күп өлөшөндә һауа температураһы +20С-тан юғары. Йыл миҙгелдәре яуған ямғыр күләме менән генә айырыла. Сахара сүллеге Африкала урынлашҡан. Бында һауа +40С-ҡа тиклем йылына.

Материк йылғаларға бай. Нил — Ер йөҙөндәге иң оҙон йылға, уның оҙонлоғо 6671 км.

Иң ситтәге нөктәлере[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сәйәси бүленеше[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Африкала 55 ил һәм 5 үҙе бойондороҡһоҙлоғон иғлан иткән һәм танылмаған дәүләт бар. Уларҙың күбеһе бик оҙаҡ Европа дәүләттәренең колониялары булған һәм XX быуаттың 50 — 60-сы йылдарында ғына бойондороҡһоҙ була алғандар. Уға тиклем тик Мысыр (1922 йылдан), Эфиопия (Урта быуаттарҙан), Либерия (1847 йылдан) һәм КАР (1910 йылдан) бойондороҡһоҙ булғандар; КАР һәм Көньяҡ Родезияла (Зимбабве) XX быуаттың 80-90-сы йылдарына тиклем урындағы (ҡара) халыҡҡа ҡарата дискриминациялы апартеид режимы һаҡланған. Хәҙерге ваҡытта был илдәрҙең күбеһендә аҡ халыҡҡа ҡарата дискриминациялы булған режим хаким. Freedom House исемле тикшеренеү ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса һуңғы йылдарҙа күп африка илдәрендә, (мәҫәлән, Нигерияла, Мавританияла, Сенегалда, Конгола (Киншаса) һәм Экваториаль Гвинеяла) демократик режимдан авторитар режимға күсеү күҙәтелә[5].

Ҡитғаның төньяғында Испания (Сеута, Мелилья, Канар утрауҙары) һәм Португалия (Мадейра) территориялары, алыҫтараҡ Азор утрауҙары урынлашҡан.

Илдәр һәм территориялар Майҙаны (км²) Халҡы
(белдеремәгән урында
2012 йылға ҡарата)
Халыҡ тығыҙлығы
(км²)
Баш ҡала
Төньяҡ Африка:
Алжир Алжир 2 381 740 35 200 000 14.8 Алжир
Мысыр Мысыр 1 001 450 80 898 000 74 Каир
Ливия Ливия 1 759 540 6 365 563 3,2 Триполи
Марокко Марокко 446 550 32 382 000 70 Рабат
Судан Судан 1 886 100 30 894 000 16,4 Хартум
Тунис Тунис 163 610 10 383 000 61,6 Тунис
Көньяҡ Судан Көньяҡ Судан 619 745 8 260 490 13,33 Джуба
Төньяҡ Африкалағы Испания һәм Португалия территориялары:
Канар утрауҙары Канар утрауҙары (Испания) 7 492, 360 2 103 992 282,5 Лас-Пальмас-де-Гран-Канария,
Санта-Крус-де-Тенерифе
Сеута Сеута (Испания) 18,5 78 320 4 016
Мадейра Мадейра (Португалия) 828 247 161 308,5 Фуншал
Мелилья Мелилья (Испания) 12 65 500 5 311
Азор утрауҙары Азор утрауҙары (Португалия) 2 346 243 018 104 Понта-Делгада,
Ангра-ду-Эроижму
, Орта
Көнбайыш Африка:
Бенин Бенин 112 620 8 935 000 79 Котону,
Порто-Ново
Буркина-Фасо Буркина-Фасо 274,200 15 746 232 57,5 Уагадугу
Гамбия Гамбия 10 380 1 700 000 156 Банжул
Гана Гана 238 540 24 233 431 88 Аккра
Гвинея Гвинея 245 857 9 690 222 39,4 Конакри
Гвинея-Бисау Гвинея-Бисау 36 120 1 442 029 41 Бисау
Кабо-Верде Кабо-Верде 4 033 542 000 102 Прая
Кот-д’Ивуар Кот-д’Ивуар 322 460 21 075 000 65 Ямусукро
Либерия Либерия 111 370 3 489 072 29 Монровия
Мали Мали 1 240 000 13 218 000 11 Бамако
Мавритания Мавритания 1 030 700 3 086 000 2,6 Нуакшот
Нигер Нигер 1 267 000 13 957 000 11 Ниамей
Нигерия Нигерия 923 768 152 217 341 167 Абуджа
Изге Елена, Олғашыу һәм Тристан-да-Кунья утрауҙары Изге Елена, Олғашыу һәм Тристан-да-Кунья утрауҙары
(Бөйөк Британияға бәйле территория)
413 7 543 18 Джеймстаун
Сенегал Сенегал 196 722 14 100 000 51 Дакар
Сьерра-Леоне Сьерра-Леоне 71 740 5 363 669 76 Фритаун
Того Того 56 785 6 300 000 108 Ломе
Үҙәк Африка:
Ангола Ангола 1 246 700 18 498 000 14,8 Луанда
Габон Габон 267 667 1 497 525 5,4 Либревиль
Камерун Камерун 475 440 17 795 000 34 Яунде
Конго Демократик Республикаһы Конго ДР 2 345 410 67 758 000 28 Киншаса
Конго Республикаһы Конго Республикаһы 342 000 3 999 000 12 Браззавиль
Сан-Томе һәм Принсипи Сан-Томе һәм Принсипи 1 001 163 000 169,1 Сан-Томе
Үҙәк Африка Республикаһы ҮАР 622 984 3 799 897 6,1 Банги
Чад Чад 1 284 000 11 100 000 11,5 Нджамена
Экватория Гвинеяһы Экватория Гвинеяһы 28 051 650 000 16,9 Малабо
Көнсығыш Африка:
Бурунди Бурунди 27 830 8 988 091 323 Бужумбура
Һинд океанындағы Британия территорияһы Һинд океанындағы Британия территорияһы
(бәйле территория)
60 3 500 58,3 Диего-Гарсия
Галмудуг Галмудуг
(танылмаған дәүләт)
46 000 1 800 000 39 Галькайо
Джибути Джибути 22 000 818 159 54 Джибути
Замбия Замбия 752 614 12 935 000 17,2 Лусака
Кения Кения 582 650 37 953 838 65,1 Найроби
Комор Утрауҙары Комор Утрауҙары 2 170 752 000 404 Морони
Маврикий Маврикий 2 040 1 240 827 603 Порт-Луи
Мадагаскар Мадагаскар 587 041 20 042 552 33 Антананариву
Майотта Майотта
(бәйле территория, Францияның диңгеҙ аръяғы регионы)
374 208 783 558 Мамудзу
Малави Малави 118 480 15 400 000 118 Лилонгве
Мозамбик Мозамбик 801 590 21 397 000[6] 25 Мапуту
Пунтленд Пунтленд
(танылмаған дәүләт)
116 000 3 900 000 18 Гарове
Реюньон Реюньон
(бәйле территория, Францияның диңгеҙ аръяғы регионы)
2 517 800 000[7] 308 Сен-Дени
Руанда Руанда 26 338 ~10,186,063 343 Кигали
Сейшель Утрауҙары Сейшель Утрауҙары 451 ~80,699[8] 178 Виктория
Сомали Сомали 637 657 9 558 666 13 Могадишо
Сомалиленд Сомалиленд
(танылмаған дәүләт)
137 600 3 500 000 25 Харгейса
Танзания Танзания 945 090 37 849 133[9] 41 Додома
Уганда Уганда 236 040 30 900 000 119 Кампала
Эритрея Эритрея 117 600 4 401 009[8] 37 Асмэра
Эфиопия Эфиопия 1 104 300 75 067 000[9] 70 Аддис-Абеба
Көньяҡ Африка:
Ботсвана Ботсвана 600 370 1 639 833[9] 3 Габороне
Зимбабве Зимбабве 390 580 13 349 000 33 Хараре
Лесото Лесото 30 355 2 125 262[6] 62 Масеру
Намибия Намибия 825 418 ~1 820 916[8] 2,5 Виндхук
Эпарсе утрауҙары Эпарсе утрауҙары
(бәйле территория, Францияның диңгеҙ аръяғы территорияһы)
38,6 56[10] 18
Эсватини Эсватини 17 363 1 141 000 59 Мбабане
Көньяҡ Африка Республикаһы КАР 1 219 912 43 786 828 39 Блумфонтейн,
Кейптаун,
Претория[11]
Африка региондары:      Төньяҡ Африка      Көнбайыш Африка      Үҙәк Африка      Көнсығыш Африка      Көньяҡ Африка
Африка илдәренең халыҡ тығыҙлығы картаһы
Африка физик картаһы

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. "World Population Prospects: The 2010 Revision" United Nations (Department of Economic and Social Affairs, population division)
  2. Африка // Большая Советская Энциклопедия. 3-е изд. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Советская Энциклопедия, 1970. — Т. 2. Ангола — Барзас. — С. 435—451. — Африка
  3. Africa African Africanus Africus — Word Roots Medical Etymology
  4. Nile Genesis: An Introduction to the Opus of Gerald Massey 2010 йыл 30 ғинуар архивланған., глава III
  5. Afrikas Mühen mit der Demokratie und das Versagen des Westens (нем.)
  6. 6,0 6,1 2007 ҡарата Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «pop-2007» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  7. декабрь 2007 йыл
  8. 8,0 8,1 8,2 2005 йыл
  9. 9,0 9,1 9,2 2006 йыл
  10. Дауамлы халҡы юҡ, сөнки был территориялар тәбиғи заповедниктар тип иғлан ителгән. 56 кеше — ғилми станция персоналы
  11. Кейптаун — закон сығарыу, Претория — административ, Блумфонтейн — мәхкәмә баш ҡалалары.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]