 Һайланған мәҡәлә
|
Немецтәр, ниместәр, шулай уҡ әлмәндәр — Германияның төп халҡы. Дөйөм һаны — 140 миллион. Милли теле — герман төркөмөнөң немец теле.
Немецтәрҙең яртыһы тейерлек Германиянан ситтә йәшәй. Немец теле үҙ милли варианты булараҡ киң таралған Австрия, Швейцария, Лихтенштейн һәм Люксембург халҡының күбеһе һуңғы ваҡытта үҙҙәрен немец тип түгел, ә австриецтәр, швейцарҙар һәм лихтенштейнецтер тип һанай.
Нимес этносының нигеҙен беҙҙең эраның беренсе быуатында романлаштырылған кельт һәм Альптағы рәт халҡы менән аралашып бөткән боронғо гермн ырыуҙары — франктар, сакстар, баварҙар, алемандар тәшкил итә.
Франк империяһынан айырылғандан һуң (843) көнсығыш-франк короллегенең герман телле халҡы бүленеп сыға. Х быуат башында ул Тевтондар тип атала башлай (был атама боронғо герман этнонименең тевтон ырыуынан килп сыҡҡан); нимессә үҙатамаһы диутистәр (һуңыраҡ дойч) Х быуат уртаһынан билдәле булараҡ ниместәрҙәң дөйөмләшеүен раҫлай. X—XIV быуаттарҙа ниместәр төп халыҡты өлөшләтә ассимиляцияһы итеп, Эльбаның көнсығыш ерҙәрендә урынлаша.
Ҡайһы бер нимес төркөмдәренең хәҙәрге Чехия, Польша, Венгрия, Румыния һәм Европаның башҡа илдәре территорияларына күсенеү процессы ошо быуатта бара. Артабан да күп быуаттар осоронда Германияның сәйәси бүленеүҙәре сәбәпле ниместәрҙең берҙәм халыҡ булып үҫеүенә ҡамасаулыҡ итә.
Бер нисә быуат осоронда ниместәрҙең этник тарихы ике яҡлы үҫешә: урта быуттың тәүге осоронда барлыҡҡа килгән айырым халыҡтарҙың — баварҙарҙың, саксондарҙың, швабтарҙың, франктарҙың һәм башҡаларҙың үсеш процессы дауам итә, шул уҡ ваҡытта бөтә ниместәр өсөн дөйөм мәҙәниәт һыҙаттары һалына.
XVI быуат башында консолидация процессы иң тәүҙә саксон (мейсен) диалекты нигеҙендә әҙәби нимес телен төҙөүҙә күренә. Әммә ниместәрҙәң дин буйынса католиктәргә һәм протестант-лютерандарға бүленеүе сәбәпле халыҡтың көнкүрешендә һәм мәҙәниәтендә айырмалыҡтар килеп сыға. Иҡтисадтың насар үҫеше, нимес ерҙәрен ҡыйратҡан һуғыш һөҙөмтәһендә XVIII—XIX быуаттарҙа ниместәр Америка һәм Европаның төрлө илдәренә (шул иҫәптән Рәсәйгә лә) күпләп күсенә башлай.
↪ дауамы…
Исемлек (105) | Үҙгәртеү
|
 Яҡшы мәҡәлә
|
 Әбүғәлисина — күренекле фарсы философы һәм табибы, көнсығыш аристотелизмы вәкиле. 980 йылда Урта Азияла Бохара ҡалаһы янындағы Афшан ҡалаһында тыуа. Солтан һарайының табибы һәм вәзире була. Урта быуаттарҙың һәм ислам донъяһының иң танылған һәм абруйлы ғалим-философы.
ң
Әбүғәлисина Бохарала бай ғаиләлә тыуа. Уның атаһы белемле, мәртәбәле зат булып, улын да үҙенең мәсләге йүнәлешендә тәрбиәләргә тырыша. Әбүғәлисина 10 йәшендә үк Ҡөрьәнде яттан белә. 985—96 йылдарҙа Бохарала башланғыс мәктәптә уҡый; һуңыраҡ өйөндә белем ала — математика, физика, логика, астрономия, философия һәм башҡа фәндәрҙе өйрәнә. Ғәрәп һәм фарсы телдәрен, уларҙың грамматикаһын 15—16 йәштәрендә үҙ аллы уҡый. Был фәндәрҙе Бохараға килгән ғалим Әбү Абдалаһ Натил менән өйрәнә. Һуңынан 16 йәшлек малай үҙ алдына уҡый. Аристотелдең «Метафизика»һы менән танышҡансы геометрия, астрономия, музыканы еңел өйрәнә. Үҙенең автобиографияһында «был китапты бер нисә тапҡыр уҡып сыҡтым, әммә аңламаным» тип билдәләй. Әл-Фарабиҙың «Метафизикаға аңлатмалар»ын уҡығас ҡына төшөнөп китә.
16 йәшлек Ибн Синаны Бохараның әмирен дауаларға саҡыралар. Автобиографияһында: «Медицинаны өйрәнә башланым, ауырыуҙарҙы күҙәтеп, белемемде тулыландырҙым, был мине китаптарҙа булмаған төрлө дауалау алымдарына өйрәтте», — тип яҙа ул.
1002 йылда ҙур ғалимдар даирәһен берләштергән «Мамум академияһы» урынлашҡан Гүргәнч (хәҙерге Үргәнес) ҡалаһына күсеп китә. Солтан Мәхмүт Ғәзнәүигә хеҙмәт итеүҙән баш тартҡандан һуң (1008), йәберләнеүҙәргә дусар була, Хорасанда һәм Табарстанда ил гиҙеп йөрөй. Күп кенә хеҙмәттәрен юлда саҡта эйәр өҫтөндә килеш яҙа.
1015—1024 йылдарҙа Хәмәданда йәшәй, фәнни эшмәкәрлек менән шөғөлләнә, әмирлектең сәйәси һәм дәүләт эштәрендә лә әүҙем ҡатнаша.
↪ д а у а м ы…Исемлек (100) | Үҙгәртеү
|
|
|
| 17 ноябрь юбилярҙары *
|
- Филатов Григорий Иванович (17.11.1918—23.03.2000), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан хәрби осоусы, гвардия капитаны. Советтар Союзы Геройы (1943).
- Александр Иванович Спивак (17.11.1923—20.01.2007), тау инженеры-ғалим, юғары мәктәп эшмәкәре. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1976—1994 йылдарҙа Өфө нефть институты һәм Өфө дәүләт нефть техник университеты ректоры. Башҡортостан Республикаһы Фәндәр Академияһының почётлы академигы (1991), техник фәндәр докторы (1972), профессор (1972). РСФСР‑ҙың (1974) һәм БАССР‑ҙың (1967) атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре, СССР‑ҙың почётлы нефтсеһе (1980).
- Дүсәлимов Мәғбул Ғәбделислам улы (17.11.1928—2014), Саҡмағош районы ҡулланыусылар йәмғитенең (райпо) элекке рәйесе. РСФСР-ҙың һәм Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған сауҙа хеҙмәткәре, Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры.
- Косоуров Юрий Фёдорович (17.11.1928), ғалим-урман белгесе. 1956—1992 йылдарҙа Башҡортостан урман тәжрибә станцияһының өлкән ғилми хеҙмәткәре. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (1958). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған урман белгесе (1977). РСФСР-ҙың Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1991). Шаран районының почётлы гражданы (2013). Сығышы менән хәҙерге Ульяновск өлкәһенең Архангельское ауылынан.
- Хвостенко Виктор Иванович (17.11.1933—21.03.1996), ғалим-физик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1994—1996 йылдарҙа Молекулалар һәм кристалдар физикаһы институты директоры. Физика-математика фәндәре докторы (1975), профессор (1979). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1982). Сығышы менән хәҙерге Беларусь Республикаһы Гомель өлкәһенең Жлобин ҡалаһынан.
♦ Кисәге: 16 ноябрь ♦ Иртәгә: 18 ноябрь ♦ Барлыҡ көндәр ♦
* Башҡортостан Республикаһының милли архивы мәғлүмәте буйынса
|
|
._Oil_painting_by_a_Ne_Wellcome_V0017691.jpg)
