 Һайланған мәҡәлә
|
Эдгар По (19 ғинуар 1809 йыл, Бостон, АҠШ — 7 октябрь 1849 йыл, Балтимор, АҠШ) — Америка яҙыусыһы, шағир һәм әҙәби тәнҡитсе, Америка романтизмы вәкиле. Хәҙерге заман детективына һәм психологик проза жанрына нигеҙ һалыусы. Эдгар Поның ҡайһы бер әҫәрҙәре фәнни фантастиканың барлыҡҡа килеүенә һәм үҫешенә булышлыҡ иткән. Уның ижадының үҙенсәлекле һыҙаттары: иррационаллек, мистицизм, һәләкәткә дусар булыу, һүрәтләнеүсе хәлдәрҙең ғәҙәттән тыш булыуы. Бигерәк тә «ҡурҡыныс» һәм мистик хикәйәләр һәм «Ҡарға» шиғырының авторы булараҡ билдәле.
Эдгар По новелланы үҙенең төп ижад формаһы итеп алған тәүге Америка яҙыусыларынан. Ул тик әҙәби ижад менән генә көн итергә маташҡан, шуға күрә уның тормошо һәм карьераһы финанс ауырлыҡтарҙа үткән, етмәһә, хәмер менән дә мауыҡҡан булған. Егерме йыл ижади ғүмере эсендә Эдгар По ике повесть, ике поэма, бер пьеса, етмешләгән хикәйә, иллеләп шиғыр, ун тирәһе эссе яҙған. Әҫәрҙәре журналдарҙа һәм альманахтарҙа баҫылған, һуңынан йыйынтыҡтарға тупланған.
Эдгар По иҫән сағында тәү сиратта әҙәби тәнҡитсе булараҡ билдәле булыуға ҡарамаҫтан, артабан уның әҙәби әҫәрҙәре донъя әҙәбиәтенә, космология һәм криптографияға йоғонто яһаған. Яҙыусы Европала тыуған иленә ҡарағанда нығыраҡ таныла. Жюль Верн, Говард Филлипс Лавкрафт, Артур Конан Дойл кеүек әҙиптәр Эдгар Поның ижадын юғары баһалай, үҙҙәре популярлаштырған жанрҙарҙа уның беренселеген таный.
Эдгар По 1809 йылдың 19 ғинуарында Бостонда, актёрҙар Элизабет Арнольд Хопкинс По һәм Дэвид По ғаиләһендә донъяға килгән. Элизабет По Бөйөк Британияла тыуған. 1796 йыл башында ул әсәһе, шулай уҡ актриса менән, АҠШ-ҡа күсеп килә, бәләкәйҙән сәхнәлә сығыш яһай. Поның атаһы Ирландияла тыуған, шунан атаһы менән Америкаға килгән.
Эдгар ғаиләлә уртансы бала булған, уның ағаһы Уильям Генри Леонард (1807—1831) һәм һеңлеһе Розали.
↪ дауамы…
Исемлек (106) | Үҙгәртеү
|
 Яҡшы мәҡәлә
|
Фо́бос («ҡурҡыу») — Марс планетаһының ике юлдашының береһе (икенсеһе — Деймос). Уны 1877 йылда Америка астрономы Асаф Холл аса, атамаһы боронғо грек аллаһы Фобос, һуғыш аллаһы Арестың юлдашы, хөрмәтенә бирелә (тәржемәлә «Ҡурҡыу»).
Фобос Марстың үҙәгенән уртаса Марстың 2,77 радиусы тиклем алыҫлыҡта (9400 км) әйләнә, был Ер менән Ай үҙәктәре араһындағы алыҫлыҡтан (384 400 км) 41 тапҡырға аҙыраҡ; перицентры — 9235,6 км, апоцентры — 9518,8 км. Фобос Марсты 7 сәғәт 39 минут 14 секундта әйләнеп сыға, был Марстың үҙ күсәре тирәләй әйләнеүенән яҡынса өс тапҡырға тиҙерәк. Һөҙөмтәлә Фобос Марс күгендә көнбайыштан сыға һәм көнсығышта байый.
Фобостың формаһы яҡынса өс күсәрле эллипсоидҡа оҡшаш, ҙур күсәре Марсҡа йүнәлгән. Фобостың үлсәмдәре 26,8×22,4×18,4 километр тәшкил итә.
Массаһы бик бәләкәй булғанға күрә, Фобоста атмосфера юҡ. Фобостың уртаса тығыҙлығы уғата түбән (яҡынса 1,86 г/см³), был юлдаш структураһының күҙәнәкле булыуына күрһәтә, бушлыҡтар уның күләменең 25-45 процентын тәшкил итә.
Фобостың үҙ күсәре тирәләй әйләнеү периоды уның Марс тирәләй әйләнеү периодына тура килә, шуға ла Фобос һәр саҡ планетаға бер яғы менән генә боролған була. Уның орбитаһы «шыйыҡ» юлдаш өсөн Рош сиге эсендә, әммә, структураһы күҙәнәкле булғанға күрә, һыу ҡалҡыу көсө уны өҙгөсләй алмай, шуға ла әлеге ваҡытта уның орбитаһы «ҡаты» юлдаш өсөн Рош сигенән ситтә ята. Орбитаһы ошондай хәлдә булғанлыҡтан, Фобостың яһалма юлдашы булыуы мөмкин түгел.
Фобос әкренләп Марсҡа яҡынлай. 1945 йылда Б. П. Шарплесс, Г. О. Струвеның һәм унан һуңғы осор күҙәтеүҙәрен эшкәртеү нигеҙендә, шундай һығымтаға килә: Фобостың орбиталь хәрәкәте быуат тиҙләнешен кисерә. 1959 йылда И. С. Шкловский, үҙенең иҫәпләүҙәренән сығып, «ҡыйыу һәм ғәҙәти булмаған» фаразын әйтә: Фобостың эсе ҡыуыш һәм ул яһалма рәүештә булдырылған юлдаш, сөнки ул саҡта ҡабул ителгән быуат тиҙләнеше мәғәнәһен тап шуның менән генә аңлатырға мөмкин. Дж. Уилкинс (1967), С. Н. Вашковьяк һәм Э. Синклерҙарҙың (1972) күҙәтеү мәғлүмәттәрен ентекле анализлауы, ғөмүмән, быуат тиҙләнешенең булмауын күрһәтә. Ләкин В. А. Шорҙың (1973) анализы шулай ҙа быуат тиҙләнешенең булыуын раҫлай, әммә ул Шарплесс иҫәпләгәндән байтаҡҡа кәмерәк, ти ул. Шорҙың теоретик һығымталарын «Маринер-9» автоматик планета-ара станцияһының үлсәү һөҙөмтәләре лә раҫлай. Шуға күрә Шкловскийҙың фаразы кире ҡағыла, һәм шул уҡ 1959 йылда Н. Парийскийҙың, быуат тиҙләнешенең сәбәбе булып Марстың һыу ҡалҡыу көсө йоғонтоһо тора, тигән гипотезаһы ҡабул ителә. Тап ул Фобостың хәрәкәтен әкренләп кәметеүен һәм киләсәктә уның Марсҡа ҡолап төшөүе йәки, планета ҡулсаһын барлыҡҡа килтереп, тарҡалыуы тураһындағы гипотезаһын белдерә.
Хәҙерге ваҡытта Фобос һәр быуат һайын Марсҡа 1,8 метрға яҡыная. Түбәнәйеү тиҙлеге планетаға тиклем ҡалған араға бәйле. Иҫәпләүҙәргә ярашлы, Фобостың Марсҡа 43 миллион йылдан һуң ҡолауы ихтимал
↪ д а у а м ы…
Исемлек (101) | Үҙгәртеү
|
|
|
| 22 ғинуар юбилярҙары *
|
- Зеленцов Анатолий Александрович (22.01.1854—1918), тау инженеры, Рәсәй империяһының дәүләт эшмәкәре. 1877—1878 йылдарҙағы рус‑төрөк һуғышында ҡатнашыусы. 1876 йылда Санкт‑Петербург тау институтын тамамлағандан һуң Уралда эшләй. 1903—1905 йылдарҙа Өфө тау округының бөтә заводтарында һигеҙ сәғәтлек эш көнө индерә, үҫмерҙәр хеҙмәтен файҙаланыуҙы сикләй. 1909—1912 йылдарҙа Өфө губернаһынан Дәүләт советы ағзаһы. Сығышы менән Ырымбур губернаһының Бөрө өйәҙенән.
- Болелый Владимир Антонович (22.01.1924), нефтсе, хужалыҡ эшмәкәре. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1953—1992 йылдарҙа «Башнефть» производство берекмәһенең Бәләбәй быраулау контораһы директоры һәм Бәләбәй быраулау эштәре идаралығы начальнигы. РСФСР нефть һәм газ сәнәғәтенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (1985), Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған нефтсеһе (1974), СССР-ҙың почётлы нефтсеһе (1974). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1959), ике «Почёт Билдәһе» (1966, 1971), Халыҡтар Дуҫлығы (1981) һәм II дәрәжә Ватан һуғышы (1985) ордендары кавалеры. Бәләбәй ҡалаһының почётлы гражданы (1989). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Стәрлетамаҡ районы Константиноградовка ауылынан.
- Ситдыҡов Гена Әхмәт улы (22.01.1934—20.07.1998), ғалим-тау инженеры. 1972—1994 йылдарҙа «Геофизика» ғилми‑производство фирмаһының сектор һәм лаборатория мөдире, баш ғилми хеҙметкәр. Техник фәндәр докторы (1985), профессор (1993). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1980) һәм атҡаҙанған нефтсеһе (1982). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан.
- Юлбарисов Эрнст Мирсаяф улы (22.01.1939), ғалим-геолог, дәүләт һәм нефть сәнәғәте эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1992—1998 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының Геология һәм ер аҫтын файҙаланыу буйынса дәүләт комитеты рәйесенең 1-се урынбаҫары. Геология-минералогия фәндәре кандидаты (1976), техник фәндәр докторы (1995). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе (1995), Рәсәй Федерацияһының почётлы нефтсеһе (1997), Рәсәй Федерацияһының почётлы ер аҫтын тикшереүсеһе (2009), СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1987).
- Кондрашёва Наталья Константиновна (22.01.1954), ғалим-химик‑технолог. 1976—2012 йылдарҙа Өфө нефть институты һәм Өфө дәүләт нефть техник университеты уҡытыусыһы. 2012 йылдан «Таулы» Милли минерал-сеймал университетында, 2014 йылдан — кафедра мөдире. Техник фәндәр докторы (1997), профессор. (2002). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (2002). Сығышы менән хәҙерге Волгоград өлкәһенең Весёлое ауылынан.
- Насиров Фәрит Сәғит улы (22.01.1954), ғалим-математик, 1976 йылдан Өфө дәүләт авиация техник университеты уҡытыусыһы. Физика‑математика фәндәре докторы (2002), профессор (2010). Германия Демократик Республикаһының Карл-Маркс-Штадт (хәҙерге Германияның Хемниц) ҡалаһында тыуған.
- Мөхәмәтйәнов Ирек Зирәк улы (22.01.1959), ғалим-математик, 1981 йылдан Өфө дәүләт нефть техник университеты уҡытыусыһы, 2006—2010 йылдарҙа кафедра мөдире. Физика‑математика фәндәре докторы (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баҡалы районы Иҫке Ҡорос ауылынан.
♦ Кисәге: 21 ғинуар ♦ Иртәгә: 23 ғинуар ♦ Барлыҡ көндәр ♦
* Башҡортостан Республикаһының милли архивы мәғлүмәте буйынса
|
|
.jpg)
