Белоруссияның ауыл хужалығы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Белоруссияның ауыл хужалығы
Дәүләт  Беларусь
 Белоруссияның ауыл хужалығы Викимилектә
Иген йыйыу комбайны Claas-560 яланда

Ауыл хужалығы (белор. Сельская гаспадарка) — (белор. : Сельская гаспадарка) — Белоруссия иҡтисадының мөһим секторы, ул илдең эске тулайым продуктының 6,8, төп капиталға инвестицияларҙың 11,7, экспорттың 19,8 процентын тәьмин итә (2020 йыл йомғаҡтары буйынса)[1]. 2020 йылда халыҡтың 7,2 проценты ауыл хужалығында мәшғүл була[2]. Тармаҡ структураһында дәүләт ярҙамы һәм дотация алған эре хужалыҡтар (элекке совхоздар һәм колхоздар) өҫтөнлөк итә; экспортҡа йүнәлеш алған предприятиелар иң отошло хәлдә. Шул уҡ ваҡытта картуф, йәшелсә, емеш-еләк, шулай уҡ йөндөң күпселек өлөшөн халыҡтың шәхси хужалыҡтары һәм фермерҙар етештерә.

Дөйөм күҙәтеү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тулайым эске продуктта ауыл хужалығының өлөшө (%)[3][4][5]
төп
Ауыл хужалығы продукцияһы менән тәьмин итеү кимәле (%, 2020 йыл)[4][5]

Беларусь Республикаһы һөт, ит, йомортҡа, картуф һәм йәшелсәгә ихтыяжын 100 проценттан ашыуға емеш-еләк буйынса — яртыһынан күберәген, балыҡ буйынса — яҡынса 12 процентҡа ҡәнәғәтләндерә[6]. Ауыл хужалығы продукцияһын экспортлау (шул иҫәптән эшкәртелгән продукция) импорттан артып китә.

Ауыл хужалығы ерҙәренең дөйөм майҙаны (2021 йыл башына) 8283,9 мең га (5660,0 мең га — һөрөнтө ерҙәр, 2520,8 мең га — туғайҙар). 16,6 % ер мелиоризацияланған[7]. 5660,0 мең гектар һөрөнтө ерҙең 4970,1 мең гектары ауыл хужалығы ойошмалары ҡарамағында, 170,6 мең гектары — фермер хужалыҡтарында. 502,9 мең гектары — граждандар ҡулланыуында (2001 йылда — 1022 мең гектар), уларҙың 483,5 мең гектары — шәхси ярҙамсы хужалыҡтарға, ә 17 мең гектары дачаға бүленгән[8]. Географик үҙенсәлектәр һөҙөмтәһендә сәсеү майҙанының 26,2 проценты, йәғни 1,35 миллион гектары — киптерелгән ерҙәр, тағы ла 0,4 проценты — һуғарылған ерҙәр[9].

Үҫемлекселек продукцияһы (2020) — 45,6 %, малсылыҡ 54,4 % тәшкил итә.

2021: Ауыл хужалығы продукцияһы, илдең бөтә хужалыҡтары 22,749 миллиард һумға (ағымдағы хаҡтарҙа) етештерелә. Продукцияның яҡынса 4/5 өлөшө ауыл хужалығы ойошмаларында етештерелә (үҫемлекселектең дөйөм күләменең яртыһынан күберәге, малсылыҡтың 96 проценты), шәхси хужалыҡтарҙа — 16 %, хужалыҡтарҙа — 2,5 % ашыу[10]. ауыл хужалығы ойошмаларына иген — 94,2 %, картуф — 10 %, йәшелсә — 12 % тура килә[11].

Ҡулланылған ашламаларҙың күпселеге урында етештерелә. («Беларуськалий» — калийлы ашламалар, «Гродно Азот» — азотлы, Гомель химия заводы — фосфорлы).

Төбәк үҙенсәлектәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡайһы бер географик һәм климат шарттары арҡаһында Белоруссия территорияһы ауыл хужалығы өсөн яраҡлылығы төрлөсә. Ауыл хужалығы өсөн иң яҡшы шарттар булып үҙәк, көнбайыш, көнсығыш һәм көньяҡ-көнбайыш райондар тора, ә Витебск өлкәһендә күпселек ауыл хужалығы культураларының уңдырышлылығы кәмерәк.

Ойоштороу структураһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ауыл хужалығы ойошмалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ауыл хужалығының нигеҙен колхоздар һәм совхоздар тәшкил итә, уларға баҙар шарттарында эшләргә дәүләт ярҙам итә. Йыш ҡына улар күрше хужалыҡтарҙы ҡушыу юлы менән эреләтелә. Уларҙың өлөшөнә етен сүс етештереүҙең 99,9%-ы, шәкәр сөгөлдөрөнөң — 97,5, ашлыҡтың — 94,2, иттең — 95,5, һөттөң — 96,6, йомортҡаның — 82,8, йәшелсәләрҙең — 12, картуфтың — 10, йөндөң — 21,7%-ы тура килә[11]. Дәүләт ярҙамы алмаған йорт хужалыҡтары 65,9 % йөн, 82,5 % картуф, 67,8 % йәшелсә, 16,9 % йомортҡа, 3,8 % ит һәм3 % һөт етештерә[11].

Барановичиҙа фермер баҙары

Фермер хужалыҡтары (юридик шәхестәр булараҡ рәсмиләштерелгән шәхси хужалыҡтар) ҙур роль уйнамай һәм ауыл хужалығының айырым тармаҡтарында ғына һиҙелерлек урын алып тора. Бынан тыш, 1990-сы йылдар аҙағында — 2000-се йылдарҙа фермер хужалыҡтары һаны һиҙелерлек кәмей. Мәҫәлән, 1995 йылда Гомель өлкәһендә 433 крәҫтиән (фермер) хужалығы була, 2000 йылда уларҙың 364-е, ә 2008 йылда 245-е генә ҡала[12]. Мәҫәлән, Гомель өлкәһендә 1995—2008 йылдарҙа 20,6 гектарҙан 62,1 гектарға тиклем үҫә, шул уҡ ваҡытта өлкәнең бөтә крәҫтиән (фермер) хужалыҡтарының дөйөм майҙаны 8,9 мең гектарҙан 15,2 мең 15,2 меңгә тиклем арта[12].

Фермерҙар төрлө ауыл хужалығы культураларын үҫтереүгә махсуслаша. Могилев өлкәһендә фермерҙар эшкәрткән ерҙәрҙең 60 проценттан ашыуын иген һәм ҡуҙаҡлы иген культуралары (26 мең га) биләй, шул уҡ ваҡытта башҡа өлкәләрҙә яртыһы самаһы. Минск өлкәһе фермерҙары тарафынан картуф 4,8 мең гектарҙа сәселгән, был башҡа өлкәләргә ҡарағанда күберәк, Шул иҫәптән Витебск өлкәһенә ҡарағанда 6 тапҡырға күберәк. Брест өлкәһенең фермер хужалыҡтары йәшелсә үҫтереүгә махсуслашҡан (4,4 мең гектар), был башҡа өлкәләргә ҡарағанда 2 — 8 тапҡырға күберәк. Витебск өлкәһе фермерҙары 2020 йылда 7,6 мең гектар майҙанға мал аҙығы культуралары сәскән (илдә фермерҙар араһында беренсе урын), Мал аҙығы культураларын Брест, Минск, Могилев һәм Гомель өлкәләре фермерҙары сәсә[13].

Фермер хужалыҡтарының иҡтисади һөҙөмтәлелеге эре ойошмаларға ҡарағанда юғарыраҡ: 2020 йылда ауыл хужалығы ойошмаларында һатыуҙың уртаса рентабелелеге 4,7 %, фермер хужалыҡтарында 21,4 % тәшкил итә[14].

Шәхси хужалыҡтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡайһы бер шәхси хужалыҡтар характеры буйынса фермер хужалыҡтарына яҡын һәм автомобиль юлдары, ҡала урамдары һәм урындағы баҙарҙар ситтәрендә аҙыҡ-түлек менән ваҡлап һатыу сауҙаһында әүҙем ҡатнаша.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡарағыҙ: Белорус Совет Социалистик Республикаһы (Белорус ССР-ы иҡтисады)

2010 йылдың көҙөнә Белоруссия тритикале майҙаны буйынса донъяла икенсе урынға сыға[15].

2005—2009 йылдарҙа ауылды тергеҙеү һәм үҫтереү программаһын тормошҡа ашырыу сиктәрендә агросәнәғәт комплексына ярҙам итеү өсөн 21 триллиондан ашыу белорус һумы бүленә.

2014 йылда ауыл хужалығы илдең ЭТП-һының 7,3 процентын тәьмин итә.

Шул уҡ ваҡытта Белоруссия 2020 йылға БССР-ҙың 1990 йылда өлгәшкән бер нисә күрһәткесен уҙып китә[16][17][18]:

Күрһәткесе 1990 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Мал һәм ҡош ите мең т. (һуғым ауырлығы) 1181 1172 1073 1149 1172 1208 1226 1240 1285
Йомортҡа, млн. дана 3657 3961 3858 3746 3615 3516 3363 3514 3495
Һөт, мең т. 7457 6640 6703 7047 7140 7321 7345 7394 7765
Йөн, тонна 958 96 112 131 142 138 121 105 107
Картуф, мең т. 8590[19] 5914[20] 6280 5995 5984 6415 5864 6105 5231
Йәшелсә, мең т. 749 1628 1734 1686 1891 1959 1746 1854 1751
Етен сүсе, мең т. 52 45 48 41 41 42 40 46 48
Шәкәр сөгөлдөрө, мең т. 1479 4343 4803 3300 4279 4989 4809 4945 4011
Емеш-еләк һәм емеш-еләк, мең т. 373[21] 456[22] 629 553 705 473 954 546 792
Бөтә иген, мең т. 7035 7602 9564 8657 7461 7993 6151 7333 8770
шул иҫәптән арыш 2652 648 867 753 651 670 503 756 1051
шул иҫәптән бойҙай 381 2102 2925 2896 2340 2620 1815 2309 2848

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ СХРБ, 2021, с. 11—14
  2. ↑ СХРБ, 2021, с. 13
  3. ↑ С учётом лесного хозяйства (без деревообработки) и рыбного хозяйства
  4. ↑ 4,0 4,1 СХРБ, 2019
  5. ↑ 5,0 5,1 СХРБ, 2021
  6. ↑ СХРБ, 2021, с. 174
  7. ↑ СХРБ, 2021, с. 44—46
  8. ↑ СХРБ, 2021, с. 44
  9. ↑ СХРБ, 2014, с. 86
  10. ↑ СХРБ, 2021, с. 25
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 СХРБ, 2021, с. 29
  12. ↑ 12,0 12,1 Будович Е. В. Примеры и направления развития кооперации фермерских хозяйств (на примере Гомельской области Республики Беларусь) // Псковский регионологический журнал. — 2010. — № 9. — С. 44
  13. ↑ СХРБ, 2021, с. 55—61
  14. ↑ СХРБ, 2021, с. 156
  15. ↑ Беларусь вышла на второе место в мире по площадям тритикале. Дата обращения: 19 декабрь 2016. Архивировано 24 ноябрь 2010 года. 2010 йыл 24 ноябрь архивланған.
  16. ↑ Животноводство: СХРБ, 2014, с. 93; растениеводство: там же, с. 70—71.
  17. ↑ СХРБ, 2017, с. 87, 92
  18. ↑ СХРБ, 2021, с. 75, 135
  19. ↑ В 1970 году было собрано значительно больше картофеля — 13 234 тыс. тонн, в 1985 — 10 553 тыс. тонн.
  20. ↑ В 2012 году было собрано на 1 млн тонн картофеля больше
  21. ↑ В 1990 году был собран не очень большой урожай. В 1985 году было собрано 765,4 тыс. тонн.
  22. ↑ В 2013 году был собран не очень большой урожай. В 2012 году было собрано 630,4 тыс. тонн.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Белоруссияның_ауыл_хужалығы&oldid=1271780» битенән алынған