Буша

Буша
	Буша
Нигеҙләү датаһы	1300
Дәүләт	Украина
Административ-территориаль берәмек	Ямпиль районы
Сәғәт бүлкәте	UTC+2:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Мурафа
Ойошма ағзаһы	Q19356893?
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	108 метр
Майҙан	2,87 км²
Почта индексы	24523
Урындағы телефон коды	4336
	Буша Викимилектә

Буша (укр. Буша, пол. Busza^[1]) — Украинаның Винница өлкәһе Ямпиль районындағы ауыл. Мурафа һәм Бушанка йылғалары ҡушылған ерҙә урынлашҡан. Халҡы — 847 кеше.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Буш территорияһына табылған ултыраҡтар арһынан иң тәүгеләре һуңғы палеолит осорона ҡарай (15-40 мең элек йыл).

Шулай уҡ Буша территорияһында Триполь мәҙәниәте ҡоралдары һәм Черняхов мәҙәниәте керамикаһы табыла. уҡ биләмәһендә табылған ҡорал буш триполь мәҙәниәте керамикаһы һәм мәҙәниәт черняхов.

XII—XIII быуаттарҙа Буша — Галиция-Волынь кенәзлеге, һуңыраҡ — Бөйөк Литва кенәзлеге составына инә.

XVI быуаттың икенсе яртыһында урындағы ерҙәрҙең хужаһы гетман Ян Замойский һәм уның улы Томаштың бойороғо буйынса замоктың төҙөлөшө башлана. Замок Мурафа һәм Бушанка йылғалары барлыҡҡа килтергән ҡултыҡта урынлаша. Замоктың элекке тасуирламаһы буйынса үҙ-ара ер аҫты юлдар менән тоташтырылған манараһы була. Һәр манараның айырым дары мөгәрәбе була.

1580 йылда Буша Речь Посполитая составына инә. Был осорҙа сик буйында урынлашҡанға күрә Буша йыш ҡына татар һөжүмдәренә дусар ителә.

XVII быуат башында Буша ҡала статусын ала, был осорҙа халыҡ һаны яҡынса 2 мең кеше тәшкил итә.

1617 йылда гетман Станислав Жолкевский Бушала төрөк башлығы Искәндәр-паша менән солох килешеүенә ҡул ҡуя һәм шуның менән бер нисә йылға поляк-төрөк һуғыштарын туҡтатып тора. төрөк

1648 йылда Богдан Хмельницкий поляктар ҡалдырған ҡаланы биләп ала, ул Брацлав ҡазак полкы территориялары составына инә. Ул осорҙа, тарихсылар фекеренсә, ҡала халҡы 12-16 мең кеше тәшкил итә.

1654 йылда буша ҡалаһын поляк ғәскәрҙәре ҡамап ала, һөҙөмтәлә ҡала яулап алына, әммә ҡәлғәне һаҡлаусылар дары баҙҙарын шартлаталар һәм үҙҙәре лә баҫып инеүселәрҙең бер өлөшө менән бергә һәләк булалар. Поляктарға әсирлеккә эләккән ҡатындарҙы нимә көткәнен яҡшы белгән сотник Завитныйҙың ҡатыны дары мискәһенә улыра ла үҙ-үҙен шартлата. Уның үрнәге буйынса башҡа ҡатындар утҡа йәки ҡоҙоҡҡа балаларын ташлайҙар һәм үҙҙәре лә улар артынан ырғыйҙар. 70-кә яҡын ҡатын-ҡыҙ бер мәмерйәлә йәшеренә. Поляктар уларҙы табып ала һәм бирелергә өендәйҙәр, әммә уларға яуап итеп атыу тауыштары ғына ишетелә. Шул саҡта эргәләге шишмәнән һыуҙы мәмерйәгә боралар, һәм ҡатын-ҡыҙҙар бөтәһе лә һыуға тонсоғоп үлә^[2].

Беҙҙең көндәргә тиклем бер ҡәлғә манараһы ғына һаҡланып ҡалған, уны һуңынан сиркәү манараһына әйләндерәләр.

Әлеге ваҡытта буша ҡалаһы Винница өлкәһендә, Подольела һәм Украинала йәшел һәм этнографик туризмы үҙәге булып тора.

Дин[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ауылда Украин православие сиркәүе Могилев-Подолье епархияһының Чернигов Ямпиль благочиниеһы изгеләндереүсе Феодосий сиркәүе эшләп килә^[3].

Иҫтәлекле урындар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1654 йылғы ҡыйралыштарҙанһуң һаҡланып ҡалған алты ҡәлғә манараһының береһе (тергеҙелгән), эсендәге экспозиция менән
XVI быуаттағы ҡала ратушаһы (шәхси йорт территорияһында урынлашҡан)
б. э. т. VIII—IX быуаттағы христианлыҡҡа тиклемге уникаль барельефлы ҡая сиркәүе
XVII—XIX быуаттағы Иҫке казак зыяраты
Һайдамаҡ яры, мәмерйәләр каньоны
Триполь мҙәниәте музейы археологик музейы
XIX быуат аҙағындағы этнографик музейы (2004 йыл, ауыл усадьбаһы базаһында)
Һынлы сәнғәт музейы (хәҙерге заман сәнғәте)
Ауылда һәм уның эргә-тирәләрендә ҡуйылған ҡомташ һәйкәлдәре

Туристар күҙлегенән иң популяр урындарҙың береһе — Һайдамаҡ яры. Әлеге яр боҙлоҡтан барлыҡҡа килгән каньон, уның төбөндә Бушанка йылғаһы аға. Каньон диуарҙары ифрат ҙур ҡомташ таштары киҫәктәренән һалынған, унда бик күп ярыҡтар һәм мәмерйәләр бар. Тарихи мәғлүмәттәр буйынса, сит ил баҫҡынсылар ябырылған саҡта Буша халҡы ошонда йәшеренгән. Шулай уҡ унда урындағы аҡһөйәктәргә, поляк, татар һәм төрөк ғәскәрҙәренә ҡаршысабауылдар ойошторған һайдамаҡтар йәшенгән. Шулай уҡ туристар өсөн Ҡая сиркәүендәге мәжүси барельеф ҡыҙыҡлы булып тора, унда ғибәҙәт рәүешендә ҡатын-ҡыҙ, япраҡһыҙ ағас, әтәс, болан һәм өҫкө өлөштә серле дүртмөйөш һүрәтләнгән. Был таш мистик көскә эйә тип һанала, шуға күрә ул экстрасенстар, күрәҙәселәр, мәжүсиләр һәм шамандар араһында популярлыҡ яулаған.

«Буша» дәүләт тарихи-мәҙәни ҡурсаулығы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

ВАинница өлкәһе Ямпиль районының Буша ауылында урынлашҡан «Буша» дәүләт тарихи-мәҙәни ҡурсаулығы урындағы власть органдары тарафынан Украина Министрҙар Кабинетының 2000 йылдың 13 авгусындағы 1275-се һәм өлкә дәүләт хакимиәтенең 2000 йылдың 12 октябрендәге ҡарарҙарына ярашлы булдырыла.

Тарихи-мәҙәни ҡурсаулығы архитектура, археология һәм тарихты һаҡлау маҡсатында ойошторолған.гия һәм тарихы. Украина Министрҙар Кабинетының 2001 йылдың 27 декабрендәге 1761-се Ҡарарына ярашлы Министрҙар кабинеты ҡарары менән «Буша» тарихи-мәҙәни ҡурсаулығы милли әһәмиәтендәге һәйкәл тип таныла.

«Буша» тарихи-мәҙәни ҡурсаулығының бөтә һәйкәлдәре. Барыһы 8 объект:

4 археология һәйкәле (б. э. т. ІІІ меңйыллыҡ — б.э. XII быуаты, шул иҫәптән «Һайдамаҡ яры»)
ер аҫты юлдарының һәм ҡәлғәнең ҡалдыҡтары (XVI—XVII быуаттар)
XVI быуаттағы ҡала ратушаһы (шәхси йор территорияһында урынлашҡан)
үҙенсәлекле сәнғәт барельефтары менән христианлыҡҡа тиклем һәм христиан ҡая сиркәүе
XVIII—XIX быуаттарҙағы зыярат

Шулай уҡ ҡурсаулыҡ биләмәһендә тарихи скульптураһы паркы урынлашҡан, унда йыл һайын халыҡ-ара скульптор-таш юныусылар пленэрҙары үткәрелә, бында 3 парк бар: архелогия, этнография һәм Буша оборонаһы.

Ҡурсаулыҡтың адресы: «Буша» дәүләт тарихи-мәҙәни ҡурсаулығы, Украина, Винница өлкәһе, Ямпиль районы. тел/факс: 04336-2-61-90

Галерея[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Буша ҡурсаулығы
Тергеҙелгән ҡәлғә манараһы
Ҡая сиркәүе
Ҡая сиркәүендәге плита-барельеф
Триполь мәҙәниәт музейы
Иҫке козак зыяраты
Буша үҙәгендә
Ауыл үҙәгендәге скульптура
Ауылда скульптура
бушала скульптура

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

↑ Busza (пол.) в Географическом словаре Царства Польского и других стран славянских (рус.), том I (Aa — Dereneczna) от 1880 года
↑ Буша // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.
↑ Храми і священики (билдәһеҙ). Могилів-Подільська єпархія Української Православної Церкви. Дата обращения: 4 август 2018. Архивировано 4 август 2018 года. 2018 йыл 4 август архивланған.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Буша // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
История, фотографии и достопримечательности Буши 2020 йыл 3 февраль архивланған..

[1] Busza (пол.) в Географическом словаре Царства Польского и других стран славянских (рус.), том I (Aa — Dereneczna) от 1880 года

[Викитека_ВЭС-2] Буша // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.

[3] Храми і священики (билдәһеҙ). Могилів-Подільська єпархія Української Православної Церкви. Дата обращения: 4 август 2018. Архивировано 4 август 2018 года. 2018 йыл 4 август архивланған.

[1]

[2]

[3]