Византия лираһы

	Византия лираһы
	Византия лираһы, лира, лура, рум кеменче, урта быуат скрипкаһы, груша рәүешле ребек
	; Византия ҡумтаһында фил һөйәгенән яһалған лираның иң иртә һүрәте (900—1100 гг. н. э.). (Национальный музей, Флоренция)
Классификация	Һыҙғыслы ҡыллы музыкаль инструмент, хордофон
Туғандаш инструменттар	Классик лира (грек. Πολίτικη Λύρα, төр. Armudî kemençe) Пандура; Понтия лираһы; Виолончель; Лиерица (серб-хорват әйтелеше [lijɛritsa]); Лира (калабрия) (итал. Lira Calabrese); Лира да браччо; Крит лираһы (грек. Λύρα); Лира (терминология); Халыҡ скрипкаһы; Гадулка (болг. Гъдулка); Гусле; Гудок (рус. гудок', укр. гудок'); Ребаб (ғәр. الرباب‎); Скрипка;

Византия лираһы йәки лира (грек. λύρα) — Византия (Көнсығыш Рим империяһы) империяһында ҡулланылған урта быуат һыҙғыслы ҡыллы музыка ҡоралы. Иң киң таралған вариантта лира өс-биш ҡыллы груша һымаҡ инструмент, уны музыкант вертикаль рәүештә тотоп, ҡылдарҙы тырнаҡтары менән ҡыҫып уйнай. Флоренцияның Барджелло ҡалаһында һаҡланған фил һөйәгенән эшләнгән (б.э.тиклем 900—1100 й.й.) Византия ҡумтаһындағы инструменттың тәүге билдәле һүрәте табылған. (Museo Nazionale, Florence, Coll. Карранд, № 26). Византия лираһының төрҙәре Византия империяһының элекке ерҙәрендә бар: Грецияла, Крит (Крит лираһы), Албания, Черногория, Сербия, Болгария, Төньяҡ Македония, Хорватия (далматин лираһы), Италия (калабрия лираһы) һәм Әрмәнстанда.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һыҙғыс менән тулыландырылған Византия лираһы груша һымаҡ пандуранан сығыуы ихтимал. Инструмент тураһында беренсе яҙма телгә алыу IX быуатта фарсы географы Ибн Хордадбехта осрай (911 йылда үлгән); инструменттарҙы тикшергәндә ул лираны (лураны) өргөн (орган), шиляни (моғайын, арфа йәки лираның бер төрө), саландж (волынка) менән бер рәттән типик ҡоралы тип атай.^[2] Ғәрәп ребабы мен!н бергә лира Европа уйын ҡоралдарының тәүатаһы тип һанала^[3].

Лира өс континентты бәйләүсе Византияның сауҙа юлдары буйында киң тарала; XI һәм XII быуаттарҙа Европа яҙыусылары һыҙғыслы инструменттарҙың синонимы кеүек «скрипка» һәм «лира» терминдарын ҡуллана^[3]. Бының менән бер үк ваҡытта Көнбайыш Европаға ғәрәп донъяһының һыҙғыслы ҡыллы инструменты,килтерелә, һәм, урта быуат ребегы, скандинав һәм Исландия талхарпаһы кеүек Европаның төрлө һыҙғыслы уйын ҡоралдарын тыуҙырып,. ике ҡорал да Европа буйлап киң тарала. Был йәһәттән XV быуаттың итальян һыҙғыслы ҡыллы да браччо лираһы ^[3]өлгө булып тора, уны күптәр хәҙерге скрипканың элгәреһе тип иҫәпләй^[4].

Терминологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Морфологик күҙлектән ҡарағанда Византия лираһы һыҙғыслы лютнялар ғаиләһенә ҡарай; әммә исеме лира (грек. λύρα ~ lūrā, ингл. lyre) боронғо грек инструментының башҡарыу ысулына ҡараған терминологияның ҡалдығынан ғибәрәт. Һыҙғыслы инструментты билдәләү өсөн «лира» терминын ҡулланыу IX быуатта тәүге тапҡыр теркәлә, күрәһең классик антиклыҡтың ҡыллы музыкаль инструменты өсөн яңы һыҙғыслы ҡыллы инструментҡа ҡарата «лира» терминын ҡулланыу кеүек. Византия лираһын ҡайһы берҙә рәсми булмаған рәүештә урта быуат скрипкаһы йәки груша һымаҡ ребек йәки кеманче тип атайҙар — бөгөн ат ялынан эшләнгән һыҙғыстар менән уйналған ҡыллы уйын ҡоралдарының дөйөм категорияһын билдәләү өсөн файҙаланырға мөмкин булған терминдар.

Характеристикалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Византия лираһында, урта быуат скрипкаһы кеүек, ребаб менән ребектан айырмалы артҡы ҡаҙыҡтар булған. Шуға ҡарамаҫтан, музыканттар ҡылдарҙы ҡабырғанан тырнаҡтары менән ҡыҫып тоталар, ә скрипкалағы кеүек, бармаҡтары менән өҫкө йөҙөн ҡыҫмайҙар. Флоренцияның Nazionale музейында (б.э. 900—1100 йй.) фил һөйәгенән эшләнгән византия ҡумтаһында һүрәтләнгән лира, ике ҡыллы һәм груша һымаҡ, корпусы оҙон һәм тар муйынлы. Дека айырым беркетелгән деталь булараҡ тауыш тишектәреһеҙ һүрәтләнгән. Новгород лиралары (б. э. 1190 йыл) морфологик яҡтан бөгөлгән лираларға яҡын, уларҙың 40 см самаһы оҙонлоҡтағы груша рәүешендәге корпусҡа эйә була; уларҙың ярым түңәрәк тауыш тишектәре һәм өс ҡыллы тотҡосо була.^[5]

Беҙҙең көндәрҙә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Византия империяһы лираһы күп кенә поствизантия төбәктәрендә беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған. Миҫалдар — Политика лираһы (йәғни Полис йәки Константинополь лираһы) (грек. πολίτικη λύρα), ул шулай уҡ Константинополднә классик кеменче булараҡ билдәле (тур. Klasik kemençe йәки тур. Armudî kemençe), ул бөгөн Төркиә һәм Грецияла ҡулланыла, крит лираһы (грек. κρητική λύρα) ул Додееканес грек утрауҙарында ҡулланыла, Болгарияла гадулка (болг. Гъдулка), гусле Сербияла һәм Черногорияла, Италияла калабрия лираһы (итал. lira Calabrese) һәм Понтия грек общиналарында понтий лираһы (грек. ποντιακή λύρα; тур. Karadeniz kemençe), улар Ҡара диңгеҙ ярҙары буйында булған. Гудок, XIX быуатҡа тиклем килеп еткән тарихи урыҫ инструменты шулай уҡ византия лираһының бер төрө булып тора.

Новгородта табылған лира кеүек, крит лираһы, гадулка, калабрия лираһы Карпатос, Македония, Фракия һәм Олим тауы грек лиралары груша һымаҡ тәнле берҙәм ағас блоктан эшләнгән. Лираның бер аҙ йомро кәүҙәһе муйыны менән дауам итә, ул блок менән тамамлана, блок шулай уҡ груша йәки сфера формаһында. Шул уҡ ваҡытта алға ҡарап торған һәм алға сығып торған ҡаҙыҡтар ҡуйыла. Деканың шулай уҡ ваҡ аркаһы һәм ҙур булмаған ярым түңәрәк D-образлы тауыш уйымдары бар. Крит лираһы моғайын, Византия лираһының һаҡланып ҡалған иң киң ҡулланылған формаһы булып торалыр, тик Критта инструменттың конструкцияһына скрипка нығыраҡ йоғонто яһауҙан тыш. Әлеге ваҡытта лираның күп моделдәре төргәк формаһында, бармаҡ өҫтәмәләре һәм башҡа икенсе пландағы скрипка элементтары бар.