Есенин-Вольпин Александр Сергеевич

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Есенин-Вольпин Александр Сергеевич
Зат ир-ат[1]
Гражданлыҡ  Америка Ҡушма Штаттары
 СССР
Тыуған көнө 12 май 1924({{padleft:1924|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:12|2|0}})[2]
Тыуған урыны Санкт-Петербург, РСФСР, СССР[1]
Вафат булған көнө 16 март 2016({{padleft:2016|4|0}}-{{padleft:3|2|0}}-{{padleft:16|2|0}})[3] (91 йәш)
Вафат булған урыны Бостон, Америка Ҡушма Штаттары
Атаһы Есенин Сергей Александрович
Әсәһе Надежда Давыдовна Вольпин[d]
Яҙма әҫәрҙәр теле урыҫ теле
Һөнәр төрө математик, шағир, яҙыусы, хоҡуҡ яҡлаусы
Эшмәкәрлек төрө математик логика[d] һәм математика
Эш урыны Бостонский университет[d]
Университет штата Нью-Йорк в Буффало[d]
Уҡыу йорто МДУ-ның механика-математика факультеты[d]
Ғилми дәрәжә физика-математика фәндәре кандидаты[d]
Ғилми етәксе Павел Сергеевич Александров[d] һәм Новиков, Пётр Сергеевич[d]
Вики-проект Проект:Математика[d]

Есенин-Вольпин Александр Сергеевич (ингл. Alexander Esenin-Volpin; 12 май 1924 йыл, Ленинград, РСФСР — 16 март 2016 йыл, Бостон, АҠШ) — СССР һәм АҠШ математигы, философ, шағир, СССР диссиденты һәм хоҡуҡ яҡлау хәрәкәте лидерҙарының береһе, совет йәмғиәтенең диссидентлыҡ даирәһендә хоҡуҡи мәғариф пионеры, Сергей Есениндың улы.

1965 йылдың 5 декабрендә Мәскәүҙә "Асыҡлыҡ митингыһы"н ойоштороусы[4] була, 1970—1972 йылдарҙа СССР-ҙа Кеше хоҡуҡтары комитеты эксперты була, сәйәси тотҡон булараҡ 6 йыл төрмәлә, һөргөндә һәм психиатрия клиникаларында үткәрә. 1960-сы йылдарҙа СССР-ҙа тәүгеләрҙән булып дәүләт менән граждандарҙың үҙ-ара мөнәсәбәттәрендә хоҡуҡи ҡарашты пропагандалай башлай, бер нисә хеҙмәтен СССР-ҙа кеше хоҡуҡтарын закондар менән тәьмин итеү проблемаһының теоретик аспекттарына һәм был өлкәлә хоҡуҡ ҡулланыу практикаһына арнай[4]. Билдәле «Конституцияғыҙҙы ихтирам итегеҙ!» фразаһын булдырыусы[5].

Дөйөм топология, математик логика һәм математика нигеҙҙәре өлкәһендә бер нисә хеҙмәт авторы.

Биографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Уның атаһы, шағир Сергей Есенин, Есенин-Вольпинға йәш ярым булғанда вафат була. Уның әсәһе шағирә һәм тәржемәсе Надежда Вольпин, Мәскәү юрисы һәм адвокаты Давид Самуилович Вольпиндың ҡыҙы. Атаһы менән әсәһе әҙәби цех буйынса дуҫтар булалар, ләкин никахта тормайҙар.

Надежда Вольпин үҙенең йөклөлөгө хаҡында Сергей Есенинға 1923 йылдың йәйендә иғлан итә. Есенин Надежда Вольпинды аборт яһарға өгөтләй, был айырылышыуға һәм 1924 йылдың 12 майында уның Петроградҡа китеүенә сәбәпсе була, унда 1924 йылдың 12 майында Александр тыуа.

1933 йылда әсәһе менән бергә Ленинградтан Мәскәүгә күсеп килә. 1946 йылда Мәскәү дәүләт университетының механика-математика факультетын ҡыҙыл дипломға тамамлай (ғилми етәксеһе П. С. Александров[6]). Психиатрия диагнозы арҡаһында армияға алынмай[7]. 1949 йылда Мәскәү дәүләт университеты ҡарамағындағы Математика ғилми-тикшеренеү институты аспирантураһын тамамлай һәм математик логика буйынса кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлап, Черновцыға эшкә китә.

1949 йылдың 21 июлендә ошаҡ буйынса ҡулға алына, «советтарға ҡаршы агитация һәм пропаганда» үткәреүҙә ғәйепләнә (ысынбарлыҡта — «Никогда я не брал сохи…», «Ворон», «Весенний лист» шиғырҙарын яҙған һәм таныштарының тар даирәһендә уҡыған өсөн[8]). Суд-психиатрия экспертизаһына ебәрелә. Аҡылдан яҙған тип табыла һәм Ленинград махсус психиатрия дауаханаһына мәжбүри дауаланыуға урынлаштырыла. 1950 йылдың сентябрендә «социаль хәүефле элемент» булараҡ биш йылға Караганда өлкәһенә ебәрелә. Карагандала уның менән дуҫ Коржавин Наум хәтерләүенсә, шул саҡта уҡ уның көнбайышҡа эмиграция тураһында идеяһы була[9]. 1953 йылдың 25 декабрендә амнистия буйынса азат ителә. Мәскәүгә ҡайта.

1959 йылдың йәйендә, 1959 йылдың 2-8 сентябрендә Варшавала Халыҡ-ара математика союзы һәм Рәсәй Фәндәр академияһының Математика институты тарафынан ойошторолған «Об основах математики и теории бесконечности» симпозиумының ойоштороу комитетынан саҡырыу ала. Ойоштороу комитеты Вольпинға сарала ҡатнашырға һәм унда математик логика буйынса доклад менән сығыш яһарға тәҡдим итә. Саҡырыу ҡағыҙы алғас та Вольпин СССР властарына сит ил паспортын биреүҙәрен һорап мөрәжәғәт итә, әммә шунда уҡ яуап ала, ул СССР-ҙың психик яҡтан тулы булмаған граждандарына сит ил паспорттары бирелмәй һәм улар сит илгә сығарылмай, тигәнде аңлата. Шул саҡта Вольпин Варшаваға үҙ докладының тексын ебәрә, ул симпозиумда совет ғалимына симпозиумға үҙе килергә мөмкинлек бирелмәүен күрһәтеп, уның исеменән иғлан ителә.

1959 йылда үҙенең "Свободный философский трактат"ын һәм шиғырҙар йыйынтығын сит илгә тапшырған өсөн йәнә махсус психологик дауаханаға урынлаштырыла[10]. Был махсус психологик дауаханала ике йыл тирәһе үткәрә.

Самиздатта таралған һәм Көнбайышта баҫылған шиғырҙарына Вольпин фамилияһы менән ҡултамға ҡуя. 1961 йылда Нью-Йоркта Есенин-Вольпиндың «Весенний лист» китабы сыға, унда, шиғырҙарҙан тыш, 1959 йылда яҙылған «Свободный философский трактаты» ла инә.

1962 йылда өйләнә, ҡатыны — В. Б. Вольпин (ҡыҙ фамилияһы Хаютина); теүәл ун йылдан һуң айырылышалар[11].

1965 йылда Есенин-Вольпин Мәскәүҙә Пушкин майҙанында үткән "Асыҡлыҡ митингыһы"н[4] — һуғыштан һуңғы СССР-ҙа тәүге асыҡ протест күрһәтеү демонстрацияһын ойоштора. Яҡынса баһалауҙар буйынса 200-гә яҡын кеше (шул иҫәптән Дәүләт именлеге комитеты оперативниктары һәм дружинниктар)[10] ҡатнашҡан митингының төп лозунгыһы аҙ ғына элек ҡулға алынған Андрей Синявскийҙың һәм Юлий Даниэлдың суд процесының асыҡ булыуын талап итеү була; митингыға килгәндәр «Совет Конституцияһын ихтирам итегеҙ» тигән плакаттар тотоп тора. Митингыла Есенин-Вольпиндың «Граждандар мөрәжәғәте» тигән листовкаһы таратыла, быға тиклем митингты ойоштороусылар һәм теләктәшлек белдергәндәр тарафынан таратылған була. Есенин-Вольпинды туранан-тура майҙандан һорау алыуға алып китәләр.

Владимир Буковский, СССР Дәүләт именлеге комитетының архивында тапҡан КПСС Үҙәк Комитеты Политбюроһының йәшерен докладына таянып, диссиденттарға ҡаршы яза биреү психиатрияһын ҡулланыу кампанияһы 1967 йылдың 27 февралендә, Петр Григоренко менән Александр Вольпинды «элек енәйәт яуаплылығына тарттырылған һәм психик сирҙәргә бәйле азат ителгән» кешеләр булараҡ, был докладта телгә алыуҙан башлана, тип иҫәпләй[12].

1968 йылдың февралендә Есенин-Вольпин яңынан махсус психологик дауаханаға урынлаштырыла. Ошоноң менән бәйле күп кенә билдәле математиктар, Есенин-Вольпинды мәжбүри дауаханаға госпиталләштереүгә протест белдереп «письмо девяноста девяти>» хатына ҡул ҡуя.

Есенин-Вольпин психиатрия дауаханаларында һәм төрмәләрҙә дөйөм алғанда 14 йыл ултыра (рәсми психиатрия диагнозы — «вялотекущая шизофрения»[13]. Шул уҡ ваҡытта, Ю. С. Савенко фекеренсә, Есенин-Вольпинда ысынбарлыҡта бары тик циклотимия була[14].

1969 йылда Есенин-Вольпин П. Дж. Коэндың «Теория множеств и континуум-гипотеза» китабын рус теленә тәржемә итә һәм баш һүҙҙе яҙа, унда континуум гипотезаның башҡа аксиомаларҙан бойондороҡһоҙлоғо иҫбатланышы бәйән ителә[15].

Самиздатта Есенин-Вольпин төҙөгән «Һорау алыу үткәреләсәк кешеләргә күрһәтмә» таратыла, уның төп тезисы совет процессуаль хоҡуғы нормалары законлы нигеҙҙә башҡаса фекерләүҙе эҙәрлекләүҙән йәки ялғанлашыуҙан ҡасыу өсөн яраҡлы тигән раҫлау була. Азат ителгәндән һуң, 1970 йылда Есенин-Вольпин СССР-ҙа Кеше хоҡуҡтары комитетына инә, Юрий Орлов, Андрей Сахаров һәм башҡа хоҡуҡ һаҡлаусылар менән хеҙмәттәшлек итә.

1972 йылдың майында совет властарының ныҡышмалы тәҡдиме буйынса Америка Ҡушма Штаттарына күсеп китә, унда Буффало университетында эшләй, һуңынан Бостон университетының почетлы профессоры була[16]. С. П. Новиков раҫлауынса, Есенин-Вольпиндың лекциялар уҡыуы уңыш ҡаҙанмай, һәм ахыр сиктә ул китапханасы вазифаһын биләй[17].

Вольпиндың 80 йәшлек юбилейына 2004 йылда диссидент Владимир Буковский Вольпинды хоҡуҡ һаҡлау хәрәкәтендә ҡаҙаныштары өсөн Сахаров исемендәге премия менән наградларға тәҡдим итә. Шул уҡ ваҡытта Буковский: «Дөрөҫөн әйткәндә, Андрей Дмитриевич Есенин-Вольпин исемендәге премия алырға тейеш ине. Алик уның уҡытыусыһы (хоҡуҡ яҡлау эшмәкәрлегендә) ине» тип әйтә[18]. Буковский әйтеүенсә, психиатрия дауаханаларында Есенин-Вольпинды «дауалаған» «сир», «патологик дөрөҫлөк» тип атала. В. Б. Вольпин һөйләүенсә, «16 йәшендә Алек бер ҡасан да һәм бер ниндәй шарттарҙа ла, хатта ваҡ-төйәк мәсьәләләр буйынса ла алдашмаҫҡа» һүҙ бирә һәм ул шулай йәшәй ҙә[11].

Бостонда (штат Массачусетс, АҠШ) йәшәй. 1989 йылдан алып тыуған иленә бер нисә тапҡыр килә.

Есенин-Вольпин 2005 йылғы СССР-ҙағы диссидентлыҡ хәрәкәте тарихына арналған «Они выбирали свободу» документаль фильм геройҙарының береһе.

2016 йылдың 16 мартында Америка Ҡушма Штаттарында 92-се йәшендә вафат була.

Хеҙмәттәре һәм ҡараштары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Уның исемен алған диадик киңлектәр өлкәһендәге теорема авторы булып тора.

Есенин-Вольпиндың математик һәм философик ҡараштарының нигеҙен сиктән тыш скептицизм — ысынға ҡабул ителгән бөтә абстракт төшөнсәләрҙе (Алла, сикһеҙлек һ.б.) инҡар итеү тәшкил итә; бынан формаль-логик закондарҙы ҡәтғи үтәү кәрәклеге килеп сыға. 1961 йылдан алып Есенин-Вольпин ультрафинитизм концепцияһын — метаматик финитизмдың радикаль формаһын эшләй, унда натураль һандарҙың сикһеҙ булыуы инҡар ителә.

Был уны тышҡы парадоксаль фекергә килтерә: Есенин-Вольпин Канторҙың «арттырыусы» диагоналле аргументын хуплай һәм Гёделдың «түбәнәйтеүсе» аргументын инҡар итә; ул Цермело-Френкель аксиомалар системаһының ҡаршылыҡһыҙлығын иҫбатларға тырыша, бындай иҫбатлау аксиомалар системаһының ҡапма-ҡаршылыҡлы булыуын иҫбатлауҙы аңлатмай тип ныҡыша, был Гедель теоремаларынан килеп сығыр ине, сөнки Есенин-Вольпин фекеренсә, Геделдың был теоремаһы хаталы.

1960-сы йылдар башынан Есенин-Вольпин радикаль скептицизмдың ошо уҡ принцибын хоҡуҡ өлкәһендә ҡуллана, совет диссиденттарынан беренсе булып совет закондарын ҡәтғи үтәү юлы менән кеше хоҡуҡтарын яҡлау мөмкинлеге һәм кәрәклеге идеяһын тәҡдим итә. Ул, совет закондары үҙҙәре ҡулай, ә проблема дәүләт яғынан был закондарҙы үтәүҙән баш тартыуға ҡайтып ҡала, тигән идеяны билдәләй һәм яҡлай башлай. Дәүләт үҙ закондарын үтәһә, граждандар хоҡуҡһыҙлыҡ хәлендә ҡалмаҫ ине һәм граждандар дәүләттең закондарҙы үтәүенә әүҙем өлгәшһә, кеше хоҡуҡтарын үтәү хәле үҙгәрер ине, тип фекерҙәштәрен ышандыра[19]. Был ҡағиҙә хоҡуҡ һаҡлау хәрәкәтенең төп концепцияларының береһенә әүерелә.

Библиография[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Есенин-Вольпин, А. С. «О весе бикомпактов» [Текст]: Автореф. канд. дис. / А. С. Есенин-Вольпин; Московский Государственный ун-т им. М. В. Ломоносова. НИИ математики. — Москва: МГУ, 1949.
  • Есенин-Вольпин, А. С. «О соотношении локального и интегрального веса в диадических бикомпактах» // Доклады АН СССР, том 68, 1949, с. 441—444.
  • Есенин-Вольпин, А. С. Недоказуемость гипотезы Суслина без помощи аксиомы выбора в системе аксиом Бернайса-Мостовского. // Доклады АН СССР, том 96, 1954, с. 9-12.
  • Есенин-Вольпин, А. С. Об аксиоматическом методе. // Вопросы философии, издательство Наука (М.), том 7, 1959, с. 121—126.
  • Есенин-Вольпин, А. С. Анализ потенциальной осуществимости // Логические исследования, Изд-во АН СССР, Москва, 1959, с. 218—262
  • Есенин-Вольпин, А. С. Весенний лист = A leaf of spring / Александр Сергеевич Есенин-Вольпин; Англ. пер. Джорджа Риви. — Нью-Йорк: Прегер, 1961.
  • Есенин-Вольпин, А. С. О теории модальностей // Логика и методология науки. IV Всесоюзный симпозиум. Киев, Июнь, 1965 г, Наука, Москва, 1967.
  • Есенин-Вольпин, А. С. О понятии истины для вполне упорядоченных сильно канторовских множеств // Исследования по математической лингвистике, математической логике и информационным языкам, Москва, Наука, 1972, с. 213—216.
  • Есенин-Вольпин, А. С. К первой проблеме Гильберта // Проблемы Гильберта, Асфари, 2000, с. с. 67-82.
  • Есенин-Вольпин, А. С. Ко второй проблеме Гильберта // Проблемы Гильберта, Асфари, 2000, с. 83-91.
  • Есенин-Вольпин, А. С. Об антитрадиционной (ультраинтуиционисткой) программе оснований математики и естественнонаучном мышлении. // Семиотика и информатика, том 33, с. 13-67
  • Есенин-Вольпин, А. С. Об антитрадиционной (ультраинтуиционистской) программе оснований математики и естественнонаучном мышлении. // «Вопросы философии» — 1996, № 8, с. 100—136.
  • Есенин-Вольпин, А. С. Философия. Логика. Поэзия. Защита прав человека: Избранное / А. С. Есенин-Вольпин; [Сост. А. Ю. Даниэль и др.; Рос. гос. гуманитар. ун-т]. — М.: РГГУ, 1999.
  • Генкин, Леон. О математической индукции [Текст] / Пер. с англ. М. Д. Гриндлингера и Е. И. Гриндлингер ; Под ред. И. М. Яглома; [Вступ. статья А. С. Есенина-Вольпина]. — Москва: Физматгиз, 1962.
  • Коэн, Пол Джозеф. Теория множеств и континуум-гипотеза = Set theory and the continuum hypothesis / П. Дж. Коэн; пер. с англ. и заключительная ст. А. С. Есенина-Вольпина. — Изд. 2-е. — Москва: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», cop. 2009. — 347 с.; 22 см. — (Физико-математическое наследие: математика (основания математики и логика)).; ISBN 978-5-397-01178-5
  • Френкель, Абрахам А. Основания теории множеств [Текст] / А. А. Френкель, И. Бар-Хиллел ; Перевод с англ. Ю. А. Гастева ; Под ред. А. С. Есенина-Вольпина. — Москва: Мир, 1966.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ 1,0 1,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #1038248558 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
  2. ↑ Alexander Esenin-Volpin // SNAC (ингл.) — 2010.
  3. ↑ Aleksandr Jesenin-Volpin // https://www.vle.lt/straipsnis/aleksandr-jesenin-volpin/
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Документы Инициативной группы по защите прав человека в СССР / Составители Г. В. Кузовкин, А. А. Макаров. — Москва, 2009.
  5. ↑ Наум Коржавин. В соблазнах кровавой эпохи. Книга 2. — М.: Захаров, 2006. — С. 467. — ISBN 5-8159-0583-6.
  6. ↑ Поэзия Московского Университета
  7. ↑ Скажи, психушка: «Со слов Надежды Вольпин, психиатр после обследования резюмировал: «Шизоидный компонент, безусловно, наличествует, но исключительно как следствие общей одаренности, граничащей с гениальностью»»
  8. ↑ Взгляд назад невидящих глаз, 2013: «Поэма ещё через шестнадцать лет (1965) рассматривалась как антисоветское произведение и в этом качестве упоминалась в докладе секретаря ЦК КПСС Л. Ф. Ильичёва, положившему начало гонениям на новые направления в искусстве и литературе в хрущёвские времена»
  9. ↑ Наум Коржавин. В соблазнах кровавой эпохи. Книга 2. — М.: Захаров, 2006. — С. 465. — ISBN 5-8159-0583-6.
  10. ↑ 10,0 10,1 Ҡалып:Книга:Алексеева Л. М.: История инакомыслия в СССР
  11. ↑ 11,0 11,1 Вольпина В. Б. Что-нибудь из Горация…
  12. ↑ Владимир Буковский: Московский процесс. krotov.info. Дата обращения: 2015-6-29.
  13. ↑ «Мечтатель, синь очей утративший во мгле…» Клинические предпосылки смерти Сергея Есенина // НейроNews: психоневрология и нейропсихиатрия. — 2013. — № 6(51).
  14. ↑ Савенко Ю. С. Лекция «Использование психиатрии в политических целях». YouTube (7 апрель 2016).
  15. ↑ Коэн П. Дж. Теория множеств и континуум-гипотеза. — М.: Мир, 1969. — С. 347.
  16. ↑ Миклашевская А. Российских правозащитников вспомнили в Европарламенте // Газета «Коммерсантъ». — В. 176. — С. 8.
  17. ↑ «Произошёл распад обязательного знания»: [Интервью с С. Новиковым] // «Огонёк», № 50, 19 декабря 2016.
  18. ↑ Правозащитники и их фонд «Благодарность»
  19. ↑ Пятое декабря 1965 года: В воспоминаниях участников событий, материалах Самиздата, документах партийных и комсомольских организаций и в записках КГБ в ЦК КПСС / Под ред. А. Даниэля (отв. ред.) и А. Рогинского. — М.: Мемориал, 1995. — 95 с.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урыҫ телендә
Инглиз телендә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Есенин-Вольпин_Александр_Сергеевич&oldid=1237964» битенән алынған