Йылға

Амазонка йылғаһының дельтаһы, космостан күренеше

Ағиҙел йылғаһы

Йылға — үҙе яһаған һыу юлы буйлап ағып ятҡан, ер аҫты һәм ер өҫтөндәге һыу бассейны иҫәбенә тулышып торған тәбиғи һыу ағамы.

Йылғаларҙы ҡоро ер гидрологияһының булеге — йылға гидрологияһы өйрәнә.

Дөйөм мәғлүмәт

Ер өҫтөнә төшкән яуым-төшөм тау тоҡомдары аша өҫкә сығып даими ағым барлыҡҡа килтереү нәтижәһендә барлыҡҡа килә. Һәр йылғаның — йылға башы һәм диңгеҙгә, күлгә, йәки башҡа йылғаға ҡойған өлөшө бар. Әгәр йылғаның ҡушылдыҡтары булһа, ағым уңайына табан йылға киңәйә бара һәм һыуы арта бара. Бары тик сүллектә ағыусы йылғаның ғына ағым уңайына һыуы кибеп кәмей бара, ҡайһы осраҡта ҡом эсенә кереп юҡҡа сыға. Йылғаның икенсе йылғаға, күлгә, диңгеҙгә ҡойған урына йылға тамағы тип атала. Йылғаның инештән алып ҡойған урынына тиклем ара йылға оҙонлоғо тип атала. Күпселек йылғалар башка йылғаларҙың ҡушылдығы булып тора. Йылғаларҙың ҡайһы берҙәре күлдәргә ҡоя. Күпселек ҙур йылғалар диңгеҙгә йәки океан ҡултығана ҡоя.

Донъяның иң ҙур йылғалары

Донъяның иң ҙур йылғалары

№	Исеме	Оҙонлоноғо (км)	Бассейн майҙаны (мең км²)	Тамағындағы һыу сығымы (мең м³/с)	Тамағындағы иң һыу сығымы (мең м³/с)	Ташылдыҡ (млн т/йыл)
1.	Амазонка	6992	7180	220,00	360,00	498,00
2.	Нил	6670	2870	2,30	6,40	110,50
3.	Янцзы	5800	1818	34,00	90,20	500,00
4.	Миссисипи — Миссури	5969	3229	19,00	59,00	500,00
5.	Хуанхэ	5464	752	1,50	22,00	380,00
6.	Обь (Иртыш менән)	5410	2990	12,70	43,00	15,00
7.	Парана (Паранаиба инешенән)	4380	2970	15,00	65,00	129,00
8.	Меконг	4500	810	12,00	30,00	169,60
9.	Амур (Аргунь инешенән)	4440	1855	10,90	40,00	24,90
10.	Лена	4400	2490	17,00	200,00	15,40
11.	Конго (Луалаба менән)	4320	3691	40,00	75,00	64,70
12.	Макензи (Пис-Ривер инешенән)	4240	1760	14,00		15,00
13.	Нигер	4160	2092	12,00	35,00	67,00
14.	Енисей (Кесе Енисей инешенән)	4102	2580	19,80	154,00	13,20
15.	Волга	3530	1360	7,70	52,00	25,80
16.	Инд	3180	960	3,80	30,00	435,40
17.	Юкон	3180	900	6,30		88,00
18.	Дунай	2850	817	6,40	20,00	67,50
19.	Ориноко	2730	994	29,00	55,00	86,50
20.	Ганг (Брахмапутра менән)	2700	2055	38,00		2177,20
21.	Замбези	2660	1330	16,00		100,00
22.	Муррей	2574	1072	0,50		31,90

Классификацияһы

Дәүмәле буйынса

Рәсәйҙә йылғаларҙың дәүмәле буйынса түбәндәгесә классификациялау ҡабул ителгән:

• Ҙур йылғалар - бассейн майҙаны 50000 км²-ҙан күберәк тигеҙлектәге йылғалар, шулай уҡ һыуйыйғыс майҙаны башлыса 30000 км² -ҙан артҡан йылғалар инә.
• Уртаса йылғалар - бассейндары бер гидрографик зонала урынлаша, майҙандары 2000 - 50000 км².
• Бәләкәй йылғалар - бер гидрографик зонала урынлашып, майҙаны 2000 км²-ҙан уҙмаған йылғалар. Ҙур булмаған ағыр һыуҙар шишмә тип аталыуы мөмкин, шишмә менән бәләкәй йылға араһында әллә ни айырма юҡ.

«Пейзаж с горной рекой»
( художник Михаил Эрасси )

Топографияһы буйынса

Аҡҡан урынының рельефына бәйле, "тау" һәм "тигеҙлек" йылғалары айырымлана. Күп йылғаларҙың йырҙалары тау араһынан да, тигеҙлектән дә үтә.

Гидробиологияһы буйынса

Һыу спорты мөмкинлектәре буйынса

Халыҡ-ара йылға ҡатмарлылығы шкалаһы буйынса йылғалар алты кимәлгә бүленә.

Ҡушылдыҡтарының конфигурацияһы буйынса

Стралера— Философов иҫәбе буйынса ҡушылдыҡтар селтәре буйынса йылғалар 12 синыфҡа айырыла. Яҡынса 80% йылғалар беренсе йә икенсе класҡа ҡарай, ә Амазонка йылғаһы — ун икенсегә инә.

Йәше буйынса

Йәше буйынса йылғалар йәшкә, урта йәштәгегә һәм ҡартҡа бүленә (мәҫәлән, Нева — 4 мең йәш, Волга (үрге яғында) — 20 мең йәш), урта һәм ҡарт йәштәгеләр (Нил, Миссисипи, Хуанхэ, Амударья, Ангара — 60—70 млн йәш).

Туйыныу буйынса

Туйыныу шарттары буйынса классификация ошолай:

• Тулыһынса тиерлек ҡар һыуҙарынан.
• Күбеһенсә ҡарҙан.
• Тулыһынса тиерлек ямғырҙан.
• Башлыса ямғырҙан.
• Башлыса боҙлоҡтан.
• Ҡатнаш - ҡар өҫтөнлөк итә.
• Ҡатнаш - ямғыр өҫтөнлөк итә.
• Ҡатнаш - боҙлоҡ өҫтөнлөк итә.
• Ҡатнаш - ер аҫты һыуҙары өҫтөнлөк итә.

Башҡортостан йылғалары

Башҡортостан йылғалары

Башҡортостан Республикаһының йылғалары башлыса ике йылға бассейнына — Волга (Кама) һәм Яйыҡ бассейндарына ҡарай. Тик көнсығыштағы бәләкәй йылғалар өлөшләтә — Уй үрге ҡушылдыҡтары менән, Мейәс һәм башҡалар — Обь бассейнына ҡарай

Һылтанмалар

• Методика гидрографического районирования

Әҙәбиәт

• Фидман А. И. Малые реки в народном хозяйстве СССР: средняя полоса европейской части СССР — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1949. — 208 б.
• Антимонов Н. А. Исследования малых рек. — Л.: Гидрометеоиздат, 1950. — 128 с.
• Доманицкий А. П. и др. Реки и озера Советского Союза: (Справочные данные) / А. П. Доманицкий, Р. Г. Дубровина, А. И. Исаева; под ред. А. А. Соколова; Главное управление гидрометеорологической службы при Совете Министров СССР, Государственный гидрологический институт. — Л.: Гидрометеоиздат, 1971. — 104 с.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Рәсәй дәүләт һыу реестры
• Башҡортостан йылғалары
• Һаҙлыҡ
• һыу