Йылға

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Перейти к навигации Перейти к поиску
Амазонка йылғаһының дельтаһы, космостан күренеше
Ағиҙел йылғаһы

Йылға — үҙе яһаған һыу юлы буйлап ағып ятҡан, ер аҫты һәм ер өҫтөндәге һыу бассейны иҫәбенә тулышып торған тәбиғи һыу ағамы.

Йылғаларҙы ҡоро ер гидрологияһының булеге — йылға гидрологияһы өйрәнә.

Дөйөм мәғлүмәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ер өҫтөнә төшкән яуым-төшөм тау тоҡомдары аша өҫкә сығып даими ағым барлыҡҡа килтереү нәтижәһендә барлыҡҡа килә. Һәр йылғаның — йылға башы һәм диңгеҙгә, күлгә, йәки башҡа йылғаға ҡойған өлөшө бар. Әгәр йылғаның ҡушылдыҡтары булһа, ағым уңайына табан йылға киңәйә бара һәм һыуы арта бара. Бары тик сүллектә ағыусы йылғаның ғына ағым уңайына һыуы кибеп кәмей бара, ҡайһы осраҡта ҡом эсенә кереп юҡҡа сыға. Йылғаның икенсе йылғаға, күлгә, диңгеҙгә ҡойған урына йылға тамағы тип атала. Йылғаның инештән алып ҡойған урынына тиклем ара йылға оҙонлоғо тип атала. Күпселек йылғалар башка йылғаларҙың ҡушылдығы булып тора. Йылғаларҙың ҡайһы берҙәре күлдәргә ҡоя. Күпселек ҙур йылғалар диңгеҙгә йәки океан ҡултығана ҡоя.

Донъяның иң ҙур йылғалары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Донъяның иң ҙур йылғалары[1]
№ Исеме Оҙонлоноғо (км) Бассейн майҙаны (мең км²) Тамағындағы һыу сығымы (мең м³/с) Тамағындағы иң һыу сығымы (мең м³/с) Ташылдыҡ (млн т/йыл)
1. Амазонка 6992 7180 220,00 360,00 498,00
2. Нил 6670 2870 2,30 6,40 110,50
3. Янцзы 5800 1818 34,00 90,20 500,00
4. Миссисипи — Миссури 5969 3229 19,00 59,00 500,00
5. Хуанхэ 5464 752 1,50 22,00 380,00
6. Обь (Иртыш менән) 5410 2990 12,70 43,00 15,00
7. Парана (Паранаиба инешенән) 4380 2970 15,00 65,00 129,00
8. Меконг 4500 810 12,00 30,00 169,60
9. Амур (Аргунь инешенән) 4440 1855 10,90 40,00 24,90
10. Лена 4400 2490 17,00 200,00 15,40
11. Конго (Луалаба менән) 4320 3691 40,00 75,00 64,70
12. Макензи (Пис-Ривер инешенән) 4240 1760 14,00 15,00
13. Нигер 4160 2092 12,00 35,00 67,00
14. Енисей (Кесе Енисей инешенән) 4102 2580 19,80 154,00 13,20
15. Волга 3530 1360 7,70 52,00 25,80
16. Инд 3180 960 3,80 30,00 435,40
17. Юкон 3180 900 6,30 88,00
18. Дунай 2850 817 6,40 20,00 67,50
19. Ориноко 2730 994 29,00 55,00 86,50
20. Ганг (Брахмапутра менән) 2700 2055 38,00 2177,20
21. Замбези 2660 1330 16,00 100,00
22. Муррей 2574 1072 0,50 31,90

Классификацияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дәүмәле буйынса[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Рәсәйҙә йылғаларҙың дәүмәле буйынса түбәндәгесә классификациялау ҡабул ителгән:

  • Ҙур йылғалар - бассейн майҙаны 50000 км²-ҙан күберәк тигеҙлектәге йылғалар, шулай уҡ һыуйыйғыс майҙаны башлыса 30000 км² -ҙан артҡан йылғалар инә.
  • Уртаса йылғалар - бассейндары бер гидрографик зонала урынлаша, майҙандары 2000 - 50000 км².
  • Бәләкәй йылғалар - бер гидрографик зонала урынлашып, майҙаны 2000 км²-ҙан уҙмаған йылғалар. Ҙур булмаған ағыр һыуҙар шишмә тип аталыуы мөмкин, шишмә менән бәләкәй йылға араһында әллә ни айырма юҡ[2].
«Пейзаж с горной рекой»
( художник Михаил Эрасси )

Топографияһы буйынса[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Аҡҡан урынының рельефына бәйле, "тау" һәм "тигеҙлек" йылғалары айырымлана. Күп йылғаларҙың йырҙалары тау араһынан да, тигеҙлектән дә үтә.

Гидробиологияһы буйынса[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һыу спорты мөмкинлектәре буйынса[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Халыҡ-ара йылға ҡатмарлылығы шкалаһы буйынса йылғалар алты кимәлгә бүленә.

Ҡушылдыҡтарының конфигурацияһы буйынса[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Стралера— Философов иҫәбе буйынса ҡушылдыҡтар селтәре буйынса йылғалар 12 синыфҡа айырыла. Яҡынса 80% йылғалар беренсе йә икенсе класҡа ҡарай, ә Амазонка йылғаһы — ун икенсегә инә.

Йәше буйынса[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Йәше буйынса йылғалар йәшкә, урта йәштәгегә һәм ҡартҡа бүленә (мәҫәлән, Нева — 4 мең йәш, Волга (үрге яғында) — 20 мең йәш), урта һәм ҡарт йәштәгеләр (Нил, Миссисипи, Хуанхэ, Амударья, Ангара — 60—70 млн йәш)[3].

Туйыныу буйынса[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Туйыныу шарттары буйынса классификация ошолай[4]:

  • Тулыһынса тиерлек ҡар һыуҙарынан.
  • Күбеһенсә ҡарҙан.
  • Тулыһынса тиерлек ямғырҙан.
  • Башлыса ямғырҙан.
  • Башлыса боҙлоҡтан.
  • Ҡатнаш - ҡар өҫтөнлөк итә.
  • Ҡатнаш - ямғыр өҫтөнлөк итә.
  • Ҡатнаш - боҙлоҡ өҫтөнлөк итә.
  • Ҡатнаш - ер аҫты һыуҙары өҫтөнлөк итә.

Башҡортостан йылғалары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Башҡортостан йылғалары

Башҡортостан йылғалары

Башҡортостан Республикаһының йылғалары башлыса ике йылға бассейнына — Волга (Кама) һәм Яйыҡ бассейндарына ҡарай. Тик көнсығыштағы бәләкәй йылғалар өлөшләтә — Уй үрге ҡушылдыҡтары менән, Мейәс һәм башҡалар — Обь бассейнына ҡарай [5]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]


Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Фидман А. И. Малые реки в народном хозяйстве СССР: средняя полоса европейской части СССР — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1949. — 208 б.
  • Антимонов Н. А. Исследования малых рек. — Л.: Гидрометеоиздат, 1950. — 128 с.
  • Доманицкий А. П. и др. Реки и озера Советского Союза: (Справочные данные) / А. П. Доманицкий, Р. Г. Дубровина, А. И. Исаева; под ред. А. А. Соколова; Главное управление гидрометеорологической службы при Совете Министров СССР, Государственный гидрологический институт. — Л.: Гидрометеоиздат, 1971. — 104 с.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ Урыҫ википедияһынан
  2. ↑ [География. Современная иллюстрированная энциклопедия / Под редакцией проф. А. П. Горкина. — М.: Росмэн, 2006.]
  3. ↑ Марк Софер Как реки взрослеют, стареют и омолаживаются (рус.) // Наука и жизнь. — 2017. — № 8. — С. 2—10.
  4. ↑ Пашков Н. Н., Долгачев Ф. М. Гидравлика. Основы гидрологии. — М., Энергия, 1977. — c. 351
  5. ↑ Поверхностные воды.// Башкортостан: краткая энциклопедия — Уфа: Башкирская энциклопедия, 1996. — Б. 20—21. — 672 б. — ISBN 5-88185-001-7.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

П: Портал «География»
commons: Йылға Викимилектә
  • Рәсәй дәүләт һыу реестры
  • Башҡортостан йылғалары
  • Һаҙлыҡ
  • һыу
https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Йылға&oldid=900712 ҡабул ителгән