Кариб диңгеҙе

Кариб диңгеҙе
Карта региона Карибского моря из справочника ЦРУ
Майҙаны	2 754 000 км²
Күләме	6 860 тыс. км³
Иң ҙур тәрәнлек	7686 м
Уртаса тәрәнлек	2500 м
Кариб диңгеҙе
Ларго-дель-Сур утрауындағы һыу инеү урыны
Кариб диңгеҙе Викимилектә

Кари́б диңгеҙе (ингл. Caribbean Sea, исп. Mar Caribe, гаит. креольск. Lamè Karaïb, франц. Mer des Caraïbes, нидерл. Caraïbische Zee, папьям. Laman Karibe) — Ситке диңгеҙ ярым йомоҡ диңгеҙ Атлантик океандың бассейны, көнсығыштан һәм көньяҡтан Үҙәк һәм Көньяҡ Америка менән, төньяҡтан һәм көнбайыштан — Ҙур Антиль утрауҙары һәм Кесе Антиль утрауҙары менән сикләшә. Төньяҡ-көнбайышта Юкатан ҡултығы аша Мексика ҡултығы менән тоташҡан, көньяҡ — көнбайышта Тымыҡ океан Панама каналы аша тоташа.

Кариб диңгеҙе 9° һәм 22° һәм 89° һәм 60° яҫылыҡтары араһында ята. Яҡынса майҙаны 2 753 000 км².

Көньяҡта Венесуэлның, Колумбияның һәм Панаманың, көнбайышта — Коста-Риканың, Никарагуа, Гондурас, Гватемалның, Белиз һәм мексика ярым утрауы Юкатан, төньяҡта — Кубаның, Гаитиҙың, Ямайканың һәм Пуэрто-Риконың; көнсығышта — Кесе Антиль утрауҙары дәүләттәренең ярҙарын йыуа.

Атамаһы һәм тарихы

Тулум, Кариб диңгеҙе ярында (Кинтан-Роо штаты, Мексика) майя цивилизацияһының боронғо ҡалаһы

Колумбҡа тиклемге тарихта Кариб диңгеҙе утрауҙарында халыҡтарҙың өс төркөмө йәшәй. Беренсе төркөм халыҡтары (палеоиндейҙар) утрауҙарға б.э.т. 5000 — 2000 йылдарҙа Үҙәк йәки Көньяҡ Американан килгән. Б. э. т. 1000—500 йылдарҙа Көньяҡ Американан Бөйөк Антиль утрауҙарына һәм Тринидад утрауына күсеп килгән киләһе төркөм мезо-һинд йәки сибоней мәҙәниәтен булдыра. Төбәктә барлыҡҡа килгән халыҡтарҙың өсөнсө төркөмө таино була, улар б.э.т. 300 йылда Көньяҡ Американан Тринидад утрауына киләләр һәм унан Кесе һәм Оло Антиль утрауҙарына урынлашалар, шунан һуң б. э. 1000 йылынан һуң Ориноко дельтаһы районынан күсеп килеп, Тринидад һәм Бәләкәй Антиль утрауҙарының аравак телендә һөйләшеүсе индейҙарҙы ҡыҫырыҡлап сығарған карибтар.

Һуңғы халыҡтар төркөмө быуатта европалылар диңгеҙҙе асҡан осорҙа (XV быуатта) уға хәҙерге исем биргән. Тәүҙә испан яулап алыусылары был ҡәбиләләрҙең атамаһын үҙгәртә һәм уларҙы "каннибал"дар тип атай башлай. Вест-Һиндостан тип аталған яңы ерҙәр ҙә йыш ҡына Испанияның Антиль диңгеҙе испандары тип аталған, шуға күрә Европаның ҡайһы бер телдәрендә лә был исемдең ҡулланыллған.

Колонизациялау

Христофор Колумб экспедицияһының 1492 йылда Эспаньолаға төшөүе

Антиль утрауҙарына испандар килгән ваҡытта, унда б.э.т. I быуат тирәһендә Көньяҡ Американан күсеп килгән таино индеецтары урынлашҡан була. 1492 йылда Багам утрауҙарына Христофор Колумбтың беренсе экспедицияһы төшә, улар Азияға яңы юл асҡанына тулыһынса ышана. Эспаньола (хәҙерге Гаити) тип аталған утрауҙа тәүге испан тораҡ пунктына нигеҙ һалына, был төбәктә Испанияның быуаттар буйы хакимлыҡ итеүенең башы була. 1506 йылдан 1511 йылға тиклем Эрнан Кортес һәм Диего Веласкес-де-Куэльяр ҡатнашлығында Эспаньола һәм Куба утрауҙары яулап алына, урындағы халыҡ ҡолға әйләнә. 1517 йылда Франсиско Эрнандес де Кордова Юкатан ярымутрауын аса, унда испандар беренсе тапҡыр алдынғы майя цивилизацияһы менән таныша. Артабан Хуан де Грихальва (1518) һәм Эрнан Кортес (1519) экспедициялары Мексиканы баҫып алыуға һәм колонизациялауға башланғыс бирә.

Шулай уҡ Европаның башҡа империялары ла, караптарҙы Яңы донъяға ебәреп, көнбайышҡа ҡарай киңәйә башлаған. Бермуд утрауҙарында (1612), Сент-Китс (1623) һәм Барбадос (1627) утрауҙарында Британияның тәүге колониялары барлыҡҡа килә һәм артабан башҡа утрауҙарҙы колониялаштырыу өсөн ҡулланыла. Францияның Вест-Һиндостаны шулай уҡ Сент-Китс утрауынан (1624) башлана, артабан Гваделупа һәм Мартиника утрауҙарында тораҡтарға нигеҙ һалынған (1635). Шулай уҡ Бөйөк Британия һәм Франция утрауҙарҙы көсһөҙләнгән Испания империяһынан уңышлы яулап ала: 1655 йылда Ямайка инглиздәрҙең контроле аҫтына эләгә, ә 1697 йылда француздар Эспаньоланың көнбайыш өлөшөн баҫып ала. XVII быуатта Кюрасао, Изге Мартин, Аруба һәм башҡа утрауҙарҙа голланд колониялары барлыҡҡа килә, һуңынан улар Нидерланд Антил утрауҙары составына инә. Дат биләмәләре төбәктә 1672 йылда Сент-Джон һәм Сент Томас утрауҙарында барлыҡҡа килгән.

Европа державалары Африканан ҡолдар индерә һәм ауыл хужалығы продукцияһын (тәмәке, шәкәр, буяуҙар) һәм ҡиммәтле металдарҙы (алтын һәм көмөш) экспортҡа сығара, бының өсөн хатта махсус флоттар ҙа ҡуллана. Кариб диңгеҙе төбәге Европа өсөн яңы тауарҙар менән сауҙа итеү майҙансығына әүерелә, был пиратлыҡ үҫешенә килтерә.

Пиратлыҡ

«Шат Роджер» пират флагы

Кариб диңгеҙендә пиратлыҡ XVII быуатта барлыҡҡа килә, Тортуга утрауы һәм Порт-Ройял ҡалаһы пираттар, корсарҙар һәм буканьерҙар йыйылышының төп үҙәктәренә әйләнә. 1572 йылда Номбре-де-Диос портында Испанияның Көмөш каруанын баҫып алыуы менән билдәле Фрэнсис Дрейк Бөйөк Британия Короллеге хеҙмәтендә тәүге каперҙарҙың береһе була. Уның эшен Генри Морган дауам итә, ул 1671 йылда билдәле Панамаға поход яһай һәм һуңғараҡ Ямайканың вице-губернаторы булып китә.

Пиратлыҡтың сәскә атыуы 1700—1730 йылдарға тура килә — был ваҡытты пиратлыҡтың алтын быуаты тип йөрөтәләр. Был осорҙа 1716—1718 йылдарҙа Кариб диңгеҙендә һуғышҡан Ҡара Һаҡал һәм Стид Боннет, шулай уҡ 1716 йылдан 1719 йылға тиклем карьераһы дауам иткән Чарльз Вейн дан ала. Данлыҡлы Ҡара Барт, шулай уҡ Джек Рэкхем һәм уның әхирәттәре Энн Бонни һәм Мэри Рид 1720 йылға тиклем Вест-Һиндостанда эш итә. Был һәм башҡа пираттарҙың биографияһы тураһында чарльз Джонсон китабы мөһим мәғлүмәт сығанағы булып тора, ул 1724 йылда «Иң билдәле пираттар ҡылған талауҙарҙың һәм үлтереүҙәрҙең дөйөм тарихы» исеме аҫтында баҫылып сыға.

Һуңғы осор пираттары араһында 1818—1825 йылдарҙа Кариб төбәгендә пиратлыҡ менән шөгөлләнгән Роберто Кофреси айырылып тора.

Колониаль осорҙан һуңғы осор

Антиль диңгеҙе һәм утрауҙарының француз картаһы, 1843 йыл

XIX быуаттан колониаль илдәрҙең империяларҙан сығыуы башлана. Ҡолдар фетнәһе һөҙөмтәһендә Сен-Доминго француз колонияһы беренсе булып 1804 йылда бойондороҡһоҙлоҡ ала. Эспаньоланың ҡалған өлөшөн гаитилылар 1821 йылда яулап ала, әммә 1844 йылда был биләмәлә Доминикан Республикаһы барлыҡҡа килә. Бер нисә һуғыштан һуң Куба 1898 йылда АҠШ ҡыҫылыуы арҡаһында Испаниянан бойондороҡһоҙлоҡ ала, ә Пуэрто-Рико утрауы был төбәктә өҫтөнлөклө роль уйнай башлаған Америка Ҡушма Штаттарына күсә. 1903 йылда АҠШ ҡатнашлығында, Панама Колумбиянан айырылғандан һуң, Кариб диңгеҙен Тымыҡ океан менән тоташтырыусы Панама каналы төҙөлә. Ул 1914 йылдың 15 авгусында асыла һәм 1999 йылдың 31 декабренә тиклем АҠШ ҡарамағында була. 1917 йылда Дания үҙ биләмәләрен АҠШ-ҡа һата, һәм уларҙы АҠШ-тың Виргин утрауҙары тип атала башлай. 1958 һәм 1962 йылдар араһында Бөйөк Британия контроле аҫтында булған ерҙәрҙең күп өлөшө Вест-Индия Федерацияһына бүленә, артабан улар айырым дәүләттәргә бүленә.

2001 йылдың 12 декабрендә Кариб диңгеҙе ассоциацияһына ингән илдәрҙең дәүләт һәм хөкүмәт башлыҡтары Маргарита утрауында (Венесуэла) осрашып, «Маргарита декларацияһын» ҡабул итә, ул Кариб диңгеҙен дөйөм мираҫ һәм баһалап бөткөһөҙ актив тип таный, шулай уҡ илдәр араһында сауҙа, туризм, транспорт һәм бәлә-ҡазалар менән көрәш буйынса хеҙмәттәшлек йүнәлешен билдәләй. 2005 йылдың 29 июлендә Панамалағы ултырышта ассоциация ағзалары үҙҙәренең ниәттәрен раҫлай.

Рельефы

Кариб плитаһының өҫтө биш ҡаҙанһыуға бүленә: Гренада (тәрәнлеге 4120 метр), Венесуэла (5420 метр йәки 5630 метр[3]), Колумбия (4532 метр йәки 4263 метр), Кайман (Бартлет, 7686 метр) һәм Юкатан (5055 метр йәки 4352 метр). Уйпатлыҡтар Авес, Беата һәм Никарагуа күтәрелештәренең һыу аҫты һырттары (моғайын, элекке утрау дуғалары) менән айырыла.

Юкатан ҡаҙанлығы Мексика ҡултығынан Юкатан боғаҙы менән айырыла, ул Юкатан ярымутрауы менән Куба утрауы араһында урынлашҡан һәм тәрәнлеге яҡынса 1600 метр тәшкил итә. Юкатан бассейнынан көньяҡтараҡ көнбайыштан көнсығышҡа ҡарай Кайман бассейны һуҙыла, ул өлөшләтә Юкатан Кайман һыртынан айырыла, ул бер нисә урындан ер өҫтөнә сыға һәм Кайман утрауҙарын барлыҡҡа килтерә. Өсмөйөш формаһындағы һәм тәрәнлеге яҡынса 1200 м булған Никарагуа күтәрелеше Гондурас һәм Никарагуа ярҙарынан Гаити утрауына тиклем һуҙыла. Был күтәрелештә Ямайка утрауы урынлашҡан, шулай уҡ уның буйлап Кайман һәм Колумбия бассейндары сиге үтә. Колумбия ҡаҙанлығы, үҙ сиратында, өлөшләтә Венесуэла бита һыртынан айырыла, ул диңгеҙ кимәленән 2121 метрға тиклем күтәрелә. Колумбия һәм Венесуэла бассейндары Аруба арауығы менән тоташҡан, уның тәрәнлеге 4 мең метрға етә. Авест һырты Венесуэланың ҙур булмаған Гренада бассейнынан айырыла, ул көнсығыштан Кесе Антиль утрауҙары дуғаһы менән сикләнгән.

Ҙур Антиль утрауҙары һыртында ике тәрән үткәүел бар: Анегада боғаҙы һәм Наветренный боғаҙы. Анегада боғаҙының тәрәнлеге 1950 йылдан алып 2350 метрға тиклем, Наветренный боғаҙы — 1600 йылдан алып 1630 метрға тиклем үҙгәрә.

Кариб диңгеҙе картаһы, ер юлдашы мәғлүмәттәре буйынса төҙөлгән.
NASA, 2008 йыл

Цифрами обозначены: 1. Гондурас ҡултығы 2. Москитос ҡултығы 3. Дарьенский ҡултығы 4. Венесуэла ҡултығы 5. Маракайбо күле 6. Гуаканаябо 7. Гонав ҡултығы 8. Тринидад утрауы 9. Кайман Утрауҙары

Яр буйы һыҙығы

Венесуэль ҡултығы һәм Маракайбо күленең юлдаштан фотоһы

Диңгеҙ ярҙары ныҡ йырғыланған, ярҙары урыны менән таулы, урыны менән уйһыу (Кариб алды уйпатлығы). Һай һыулы райондарҙа төрлө мәрйен ултырмалары һәм күп һанлы риф ҡаралтылары бар. Континенталь яр буйында (диңгеҙҙең көнбайыш һәм көньяҡ өлөшө) бер нисә ҡултыҡ урынлашҡан, уларҙың иң эреләре: Гондурас, Москитос, Дарьен, Венесуэльск һәм Карьяко[es]. Төньяҡ өлөшөндә Батабано, Ана-Мария һәм Гуаканаябо ҡултыҡтары (Куба утрауының көньяҡ яры), шулай уҡ Гонав ҡултығы (Гаити утрауының көнбайыш өлөшө) урынлашҡан.

Юкатандың көнсығыш ярында бер нисә ҡултыҡ бар, шул иҫәптән Асенсьон, Эспириту-Санто и Четумаль. Гондурас ҡултығы Белиз һәм Гватемала сигендә урынлашҡан Аматика ҡултығы менән тамамлана. Гондурастың төньяҡ яры аҙ йырғыланған, ә Москит ярҙарына бер нисә лагуна, шул иҫәптән Каратаска, Бисмуна, Перлас һәм Блуфилдс ҡултығы лагуналары инә. Панаманың көнсығышында Чирика тигән ҙур лагуна ята. Көньяҡ Америка ярҙары буйында Дарьен ҡултығы Гуахир ярымутрауыменән кәртәләнгән Ураба ҡултығы, Венесуэль ҡултығы — Маракайбо күле менән тамамлана, ә Карьяко ҡултығы көнбайыштағы Кодер мороно һәм көнсығыштағы Арая ярымутрауы араһында урынлашҡан. Тринидад утрауынан көнбайышҡараҡ Атлантик океандың өлөшө иҫәпләнгән Пария ҡултығы ята.

Утрауҙары

Лос-Рокес архипелагының Гран-Роке утрауы (Венесуэла)

Вест-Һиндостан төшөнсәһенә Антиль һәм Багам утрауҙарын индереү ҡабул ителгән. Кариб диңгеҙе ҙур Антиль утрауҙарына һәм Кесе Антиль утрауҙарына бүленә торған Антиль утрауҙарын ғына йыуа. Ҙур Антиль утрауҙары диңгеҙҙең төньяҡ сиген уратып алған һәм дүрт ҙур утрауҙы үҙ эсенә ала: Куба, Гаити (элек —Эспаньола), Ямайка һәм Пуэрто-Рико, шулай уҡ яҡын-тирәләге ҙур булмаған утрауҙар — Лос-Канарреос архипелагтары (Хувентудтың иң ҙур утрауы) һәм Кубаның көньяҡ яры буйында ятҡан Хардинес де ла Рейна.

Кесе Антиль утрауҙары елгә ҡаршы һәм ел иҫкән утрауҙарға (Көньяҡ Антиль утрауҙары) бүленә, был утрауҙар төньяҡ-көнбайыш пассатҡа ҡарата шулай атала. Беренсе төркөм диңгеҙҙең көнсығыш сигендә урынлашҡан һәм 50-ләп утрауҙан тора, шуларҙың иң ҙурҙары: Санта-Крус, Сент-Томас (Виргин утрауҙары), Ангилья, Изге Мартин, Сент-Китс, Барбуда, Антигуа (Антигуа һәм Барбуда), Гранд-Тер һәм Бас-Тер (Гваделупа), Доминика, Мартиника, Сент-Люсия, Сент-Винсент, Барбадос, Гренада, Тобаго һәм Тринидад. Көньяҡ Антиль утрауҙары Көньяҡ Америка ярҙары буйлап урынлашҡан һәм Аруба, Кюрасао, Бонайре (Нидерланд биләмәләре), Маргарита, Лас-Авес һәм Лос-Рокес (Венесуэла) архипелагтарын һәм майҙаны буйынса бәләкәйерәк башҡа утрауҙарҙы үҙ эсенә ала.

Кариб диңгеҙенең көнбайыш өлөшөндә бер нисә архипелаг бар, мәҫәлән, Кайман, Тернефф утрауҙары, Ислас-де-ла-Баия һәм Мискитос, шулай уҡ айырым утрауҙар (Провиденсия, Сан-Андрес) һәм рифтар (Лайтхаус, Гловер, Медия-Луна һәм башҡалар).

Әҙәбиәт

• Пущаровский Ю. М. Тектоника и геодинамика Карибского региона [Сб. статей]. — Москва: Наука, 1979. — 146 с. — (Результаты исслед. по междунар. геофиз. проектам).
• Нелепо Б. А. Комплексные исследования тропической зоны Атлантического океана и Карибского моря [Сб. ст.]. — Севастополь: МГИ, 1983. — 130 с.
• Булгаков Н. П., Доценко С. Ф., Кушнир В. М., Букатов А. Е. Гидрофизические исследования Карибского моря. — Киев: Наук. думка, 1991. — 188 с. — ISBN 5-12-001911-0.
• Суховей В. Ф., Коротаев Г. К., Шапиро Н. Б. Гидрология Карибского моря и Мексиканского залива. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1980. — 182 с.
• H. U. Sverdrup, Martin W. Johnson, Richard H. Fleming. The Oceans, Their Physics, Chemistry, and General Biology. — New York: Prentice-Hall, Inc., 1942. — 1087 p.
• Clay Wiseman. Guide to marine life: Caribbean, Bahamas, Florida. — Aqua Quest Publications, Inc., 1996. — 284 p. — ISBN 1881652068.
• Jacques S. Zaneveld. Caribbean Fish Life: Index to the Local and Scientific Names of the Marine Fishes and Fishlike Invertebrates of the Caribbean Area (tropical Western Central Atlantic Ocean). — Brill Archive, 1983. — 163 p. — ISBN 9004067701.