Кодекс Куманикус
Кодекс Куманикус — Урта быуаттарҙың лингвистик ҡулланмаһы, католик миссионерҙарына күсмә төрки халыҡ булған ҡомандар менән аралашырға ярҙам итеү өсөн тәғәйенләнгән. Әлеге ваҡытта ул Венецияла, Изге Марк китапханаһында һаҡлана (BNM ms Lat. Z. 549 (=1597)).
Кодекс XIV быуатта Ҡырымда булдырылған һәм ҡырымтатар теленең иң боронғо яҙма ҡомартҡыларының береһе тип иҫәпләнә, был ҡыпсаҡ һәм уғыҙ диалекттары (һөйләштәре) тарихы өсөн бик мөһим, сөнки ул туранан-тура Ҡара диңгеҙ буйы далаларының һәм айырыуса Ҡырым ярымутрауының ҡыпсаҡтары (половцы, ҡомандар) менән бәйле.[1]
Сығышы һәм йөкмәткеһе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ул ике өлөштән тора. Беренсе өлөшө латин алфавиты менән яҙылған латин, фарсы һәм ҡоман телдәрендәге һүҙлектән, һәм ҡоман ҡылымдары, исемдәре һәм алмаштарынан, уларҙың латинса мәғәнәләре менән бирелгән бағананан тора. Икенсе өлөшө ҡоман-немец һүҙлегенән, ҡоман грамматикаһы тураһында мәғлүмәттән һәм Петраркаға ҡараған шиғырҙарҙан тора.[2] Ләкин кодекста тел «татар» (tatar til) тип аталған.[3]
"Кодекс Куманикус"тың беренсе өлөшө ғәмәли маҡсаттарҙа, телде өйрәнергә ярҙам итеү өсөн яҙылған. Икенсе өлөшө ҡомандар араһында христианлыҡты таратыу өсөн яҙылған, һәм дини китаптарҙан төрлө өҙөктәр уларҙың ҡоманса тәржемәһе менән бирелгән. Шул уҡ бүлектә һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр, һөйләмдәр һәм яҡынса 50 йомаҡ, шулай уҡ дини лидерҙарҙың тормошо һәм эшмәкәрлеге тураһында хикәйәләр бар.[2]
Кодекс, күрәһең, яйлап барлыҡҡа килгән. Инде XI быуат уртаһында уҡ сауҙа, сәйәси һәм дини лидерҙар, айырыуса Венгрияла, ҡомандар менән һөҙөмтәле аралашыуға ынтылғандар. Генуя Республикаһы кеүек Италия ҡала-дәүләттәре Ҡара диңгеҙ яр буйында сауҙа постары һәм колониялар булдыра башлағас, ҡоман телен өйрәнеү өсөн ҡулланмаларға ихтыяж киҫкен артҡан.
Кодекстың иң боронғо өлөштәре XII йәки XIII быуатта барлыҡҡа килгән тип иҫәпләнә. Ваҡыт үтеү менән, күрәһең, байтаҡ өҫтәмәләр индерелгән. Венецияла һаҡланған күсермәһе 1r битендә 1303 йылдың 11 июле тип билдәләнгән[4] (ҡарағыҙ: Дримба, 35-се б.; һәм Шмидер, Шмидер/Шрайнерҙа, XIII б.). Кодекс бер нисә үҙ аллы әҫәрҙең берләштерелгән йыйынтығынан тора.
Йомаҡтар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]«Ҡоман йомаҡтары» (CC, 119–120; 143–148) боронғо төрки фольклорын өйрәнеү өсөн бик мөһим сығанаҡ булып тора. Андреас Титце уларҙы «төрки халыҡтарҙың уртаҡ мираҫы булған йомаҡ төрҙәренең иң боронғо варианттары» тип атаған.
Aq küymengin avuzı yoq. Ol yumurtqa.
- «Аҡ тирмәнең ауыҙы (инеү урыны) юҡ. Ул йомортҡа.»
Kökçä ulahım kögende semirir. Ol huvun.
- «Күкһел бәрәсем бәйҙә һимерә. Ул ҡауын.»
Oturğanım oba yer basqanım baqır canaq. Ol zengi.
- «Ултырған ерем — ҡалҡыулыҡ. Баҫҡан ерем — баҡыр туҫтаҡ. Өҙәңге.»
Миҫал
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Кодекстағы Атайыбыҙ доғаһы былай яңғырай:
| Ҡоманса |
Atamız kim köktäsiñ. Alğışlı bolsun seniñ atıñ, kelsin seniñ xanlığıñ, bolsun seniñ tilemekiñ — neçik kim köktä, alay [da] yerdä. Kündeki ötmäkimizni bizgä bugün bergil. Dağı yazuqlarımıznı bizgä boşatqıl — neçik biz boşatırbız bizgä yaman etkenlergä. Dağı yekniñ sınamaqına bizni quvurmağıl. Basa barça yamandan bizni qutxarğıl. Amen! |
|---|---|
| Башҡортса |
Күктәрҙәге Атабыҙ! Изге булһын һинең исемең, һинең Батшалығың килһен, һинең ихтыярың күктәге кеүек, ерҙә лә булһын. Бөгөнгә кәрәк көндәлек икмәгебеҙҙе бир. Бурыслыларҙы кисергән кеүек, беҙҙең дә бурыстарыбыҙҙы (гөнаһтарыбыҙҙы) кисер. Беҙҙе һынауға дусар итмә (шайтан ҡотҡоһона бирелергә юл ҡуйма), яуызлыҡтан һаҡла. Амин![5] |
| Ҡырымтатарса |
Atamız kim köktesiñ. Alğışlı olsun seniñ adıñ, kelsin seniñ hanlığıñ, olsun seniñ tilegeniñ — nasıl kökte, öyle [de] yerde. Kündeki ötmegimizni bizge bugün ber. Daa yazıqlarımıznı (suçlarımıznı) bizge boşat (bağışla) — nasıl biz boşatamız (bağışlaymız) bizge yaman etkenlerge. Daa şeytannıñ sınağanına bizni qoyurma. Episi yamandan bizni qurtar. Amin! |
Codex Cumanicus буйынса сығанаҡтар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Güner, Galip (2016), Kuman Bilmeceleri Üzerine Notlar (Ҡоман йомаҡтары тураһында яҙмалар), Kesit Press, İstanbul. 168 б.
- Argunşah, Mustafa; Güner, Galip, Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul, 2015, 1080 б. (https://www.academia.edu/16819097/Codex_Cumanicus)
- Доктор Питер Б. Голден Кодекс тураһында
- «Codex Cumanicus»тың итальян өлөшө, 1-55 бб. (38,119 Мб) 2023 йыл 8 октябрь архивланған.
- «Codex Cumanicus»тың немец өлөшө, 56-83 бб. (5,294 Мб) 2023 йыл 15 август архивланған.
- Schmieder, Felicitas et Schreiner, Peter (мөхәррирҙәр), Il Codice Cumanico e il suo mondo (Кодекс Куманикус һәм уның донъяһы). Atti del Colloquio Internazionale (Халыҡ-ара коллоквиум материалдары), Venezia, 6-7 декабрь 2002. Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2005, XXXI-350 б., илл. (Centro Tedesco di Studi Veneziani, Ricerche, 2).
- Drimba, Vladimir, Codex Comanicus. Édition diplomatique avec fac-similés (Факсимилеләр менән дипломатик баҫма), Bucarest 2000.
- Davud Monshizadeh, Das Persische im Codex Cumanicus (Кодекс Куманикусҡа фарсы [теле]), Uppsala: Studia Indoeuropaea Upsaliensia, 1969.
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Гаркавец А. Н. Кыпчакские языки: куманский и армяно-кыпчакский. — Алма-Ата: Наука. — P. 18.
Йыйынтыҡтың тулыһынса формалашыу урынына килгәндә, иң ихтимал булғаны тип Кафаны иҫәпләргә кәрәк <...> Диалект үҙенсәлектәре буйынса кодекс ҡырымтатар теленең иң боронғо ҡомартҡыһы тип иҫәпләнә, ул ҡыпсаҡ һәм уғыҙ һөйләштәре тарихы өсөн ғәйәт ҙур әһәмиәткә эйә... 
- ↑ 2,0 2,1 [1] Codex Cumanicus (Kumanlar Kitabı)
- ↑ Florin Curta. The Other Europe in the Middle Ages: Avars, Bulgars, Khazars and Cumans. — 2007. — P. 406.
- ↑ https://archive.org/details/codexcumanicusbi00kuunuoft/page/n147/mode/2up "MCCCIII die XI Iuly"
- ↑ Башҡортса тәржемә дини текстарҙа ҡулланылған стандарт вариантҡа яҡынлаштырылды, ҡоманса текстың мәғәнәһенә тура килерлек итеп.
|
Кодекс Куманикус Викимилектә |
|---|
Тышҡы һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Codex Cumanicus онлайн
- Codex Cumanicus-тың латинса тулы тексы
- Golden, Peter B. "Codex Cumanicus". Китаптың йөкмәткеһенә ентекле күҙәтеү бирә.
- Encyclopædia Iranica-лағы мәҡәлә: http://www.iranicaonline.org/articles/codex-cumanicus
- Лигетиның пролегомендарының һәм Куундың латинса баҫмаһының һәм аңлатмаларының тулы күсермәһе (Будапештта 1981 йылда баҫылған): https://library.hungaricana.hu/hu/view/MTAKonyvtarKiadvanyai_BORB_01/?pg=0&layout=s
- Лигетиның пролегомендары: https://www.jstor.org/stable/23682271
