Коми-пермяктар

Коми-пермяктар
пермяктар
Үҙ атамаһы	коми морт, коми отир, коми-пермяккез
Һаны һәм йәшәгән урыны
	Барлығы: 95 000 (2010 г.); Рәсәй Федерацияһы:; 94 456 (2010 г.) Пермь крайы:; 81 084 (2010 г.); Төмән өлкәһе:; 2621 (2010 г.) Ханты-Манси автономиялы округы:; 2134 (2010 г.); Ямал-Ненец автономиялы округы:; 129 (2010 г.); ; Свердловск өлкәһе:; 1328; Ростов өлкәһе:; 1113 (2010 г.); Коми Республикаһы:; 659 (2010 г.); Краснодар крайы:; 652 (2010 г.); Киров өлкәһе:; 378 (2010 г.); Силәбе өлкәһе:; 326 (2010 г.); Иркутск өлкәһе:; 313 (2010 г.); Омск өлкәһе:; 307 (2010 г.); Татарстан:; 299 (2010 г.); Удмуртия:; 271 (2010 г.); Ивановская область:; 255 (2010 г.); Кемерово өлкәһе:; 255 (2010 г.); Волгоград өлкәһе:; 251 (2010 г.); ; Украина:; 1165 (2001 иҫәп); Ҡаҙағстан:; 561 (2009 иҫәп); Латвия: ; 45 (2021 баһа)
Археологик культура	Чепецк культураһы
Тел	коми-пермяк теле, рус теле
Дин	православие дине (шул уҡ ваҡытта старообрядчество)
Раса тибы	сублапоноид тибы, европеоид расаһы
Туғандаш халыҡтар	коми-язьвиндар, зюздиндар, коми-зыряндар, удмурттар, чалдондар

Коми-пермяктар йәки пермяктар^[7]^[8]; (үҙатамаһы — коми морт, коми отир, коми-пермяккез) — Рәсәйҙә йәшәүсе фин-уғыр төркөмө халҡы. 1920-се йылдарға тиклем үҙҙәрен пермичтар, пермяндар тип атағандар. Хәҙерге ваҡытта коми-пермь этнонимы ҡулланыла. 2010 йылда уларҙың һаны 95 мең кеше тәшкил итә. Пермь крайының төньяҡ-көнбайышында йәшәйҙәр: район составындағы административ-территориаль ҡоролош территорияһында — Коми-Пермь округында, Красновишерский муниципаль районында, Язва йылғаһы буйлап — Язвин пермяктары, Киров өлкәһендә (Афанасьев муниципаль районында) — Зюздин пермяктары. Иньва һәм Нердва йылғаларында (Пермь крайының Кудымкар һәм Юсьвин райондары) — иньвен коми-пермяктары.

Тарихи яҡтан һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ, һөрөнтө ер хужалығы, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Хәҙерге ваҡытта коми-пермяктарҙың төп һөнәрҙәре — ауыл хужалығы һәм урман хужалығында эшләү.

Этнонимы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Пермь» («пермяктар») термины, моғайын, вепстарҙан алынған, уның телендә «pera maa» тигән һүҙбәйләнеш бар, тимәк, «сит илдә ятҡан ерҙәр» тигәнде аңлата.^[9]

Демография[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рәсәй райондары һәм ҡалалары буйынса коми-пермяктарҙың өлөшө (2010 йыл иҫәбе буйынса)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

(коми-пермь халҡының өлөшө 5 %-тан артҡан муниципалитеттар) күрһәтелгән:

Рәсәй райондары һәм ҡалалары буйынса коми-пермяктарҙың өлөшө
муниципаль район, ҡала округы	РФ субъекты	% коми-пермяктар
МР Кудымкарский	Пермь	80,8
МР Кочевский	Пермь	71
МР Косинский	Пермь	65
МР Юрлинский	Пермь
Кудымкарский ҠО	Пермь	51,8
МР Юсьвинский	Пермь	51
МР Гайнинский	Пермь	29,3

Антропология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XIX быуат аҙағы — XX быуат башында Брокгауз һәм Эфрондың энциклопедик һүҙлегендә коми-пермьдәрҙең тышҡы ҡиәфәте түбәндәге һүҙҙәр менән тасуирлана:

«Пермяктар уртаса кәүҙәленән түбән, ерле урыҫтарға ҡарағанда көсһөҙөрәк өҫтәлмәгә эйә; сәс күбеһенсә аҡһыл, аҡһыл йәки ҡыҙғылт, күҙҙәре һоро, танау йыш ҡына ҙурая, йөҙҙәре киң, һаҡаллы, ҡара сәсле, ҡуңыр күҙле, ҡара тиреле, оҙонса йөҙлө һәм йоҡа танаулы шәхестәрҙә осрай»^[10].

Коми-пермяктарҙың краниологик төрө европеоид (кавказ) расаһының урындағы кама варианты булараҡ ҡылыҡһырлана һәм удмурттарға (Урта Чепецкийҙан башҡа) һәм Ломоватов мәҙәниәте халҡына яҡыныраҡ.^[11]

Ҡайһы бер тарихсылар фекеренсә, Киров өлкәһенең хәҙерге төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш халҡының бер өлөшө, Пермь территорияһы һәм Свердловск өлкәһе (төньяҡ-көнсығыш өлөшөн иҫәпкә алмағанда) коми-пермь вариҫтары.^[12]. XV быуаттан башлап, Новгородтар һәм Ростов кенәзлеге, һуңынан Мәскәү дәүләте, Төньяҡ Урал, ә һуңынан Урал аръяғында йәшәгән халыҡ колонизациялағандан һуң, урындағы коми-пермь һәм манси йыш ҡына рус телен һәм төньяҡ рус мәҙәниәтен ҡабул итә һәм артабан үҙҙәрен урыҫ тип һанай башлай. Коми-пермьлеләр коми-зиряндар менән бергә Себерҙе урыҫтарҙың колонизациялауында ҡатнашалар һәм Себерҙең боронғо халҡына ҡушылалар, был хәҙерге замандың ҡайһы бер фамилияларында ла сағыла. 1897 йылда Рәсәй империяһында коми-пермяк туған тел тип күрһәткән 105 мең самаһы кеше була^[13].

Этногенез[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Коми-пермяктарҙы берҙәм этник формацияға әйләндереү процесы V быуатта башлана. Коми-пермьдәрҙең ата-бабалары — IX—XV быуаттарҙағы Роданов археологик мәҙәниәте ҡәбиләләре. 1472 йылда Коми-Пермь биләмәһе Мәскәү дәүләте составына инә. Коми-Пермь этностарын берләштереү процесы 1925 йылда автономия булдырылғандан һуң тамамлана.

Тел[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Коми-пермь теле урал ғаиләһенең фин-уғыр бүлексәһенең пермь төркөмөнә ҡарай. Коми-пермяктарҙың барыһы ла тиерлек ике телле, рус телен ҡуллана, бигерәк тә райондан ситтә, уның төньяҡ өлөшөндә һәм райондың баш ҡалаһы Кудымкарҙа. Язвин коми теле ҡайһы берҙә айырым тел тип һанала, сөнки ҡайһы бер һыҙаттары менән айырыла һәм уның өсөн айырым праймер (әлифба) нәшер ителә.

Дин[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Коми-пермяктар православие динен тоталар, старообрядсылар ҙа бар. Тел удмурт теленә яҡын булыуға ҡарамаҫтан, уларҙың мәҙәниәтендә мәжүси йәки ислам йоғонтоһо эҙҙәре юҡ тиерлек.

Иҫкәрмә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года 2014 йыл 22 март архивланған.
↑ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.
↑ По переписи 1989 г. на Украине было 2146 коми ([1])
↑ Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009. 2012 йыл 1 май архивланған. (Национальный состав населения 2011 йыл 11 май архивланған..rar)
↑ По переписи 1989 г. в Казахстане было 1579 коми (см. Демоскоп)
↑ Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.01.2021. (латыш.)
↑ Коми-пермяки / Ю. П. Шабаев; Н. И. Жуланова (устное творчество) // Киреев — Конго. — М. : Большая российская энциклопедия, 2009. — С. 287—288. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 14). — ISBN 978-5-85270-345-3.
↑ Универсальная научно-популярная энциклопедия Кругосвет
↑ Набок Игорь Леонтьевич Этноним в межэтнической коммуникации.
↑ Пермяки // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
↑ Широбоков И. Г. Материалы к антропологии пермских народов XVII—XIX вв. (краниологические данные) // Ежегодник финно-угорских исследований. Вып. 3. Ижевск: Изд-во УдГУ, 2014. С. 80-98.
↑ Журнальный зал (Урал. 2004. № 4).
↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Коми // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей; гл. ред. Р. Г. Рафиков; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия 29 ноябрь 2014 н Wayback Machine
Коми-пермяки // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей; гл. ред. Р. Г. Рафиков; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия 29 ноябрь 2014 н Wayback Machine
Коми-пермяки // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
Рәсәй халыҡтары: альбом матур, Санкт-Петербург, ширҡәте типографияһында «йәмғиәт файҙаһына», 3 декабрь 1877, ст. 187

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рәсәй халыҡтары — Коми-пермяктар
.Коми-пермяк телдәрендә? Коми-пермяк округы порталы
Коми-пермяктар
Коми-пермяктар (коми-перм.)
Коми-пермяктар (инг.)
http://uralistica.com/group/komipermians 2021 йыл 29 октябрь архивланған.
Пермь крайы — энциклопедия 2019 йыл 26 декабрь архивланған.
Коми-пермдә // Г Чагин Н., тарих фәндәре докторы, профессор ПГУ

[пер.2010-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 ^1,11 ^1,12 ^1,13 ^1,14 ^1,15 ^1,16 ^1,17 Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года 2014 йыл 22 март архивланған.

[2] Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.

[3] По переписи 1989 г. на Украине было 2146 коми ([1])

[Каз2009-4] Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009. 2012 йыл 1 май архивланған. (Национальный состав населения 2011 йыл 11 май архивланған..rar)

[5] По переписи 1989 г. в Казахстане было 1579 коми (см. Демоскоп)

[pmlp1-6] Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.01.2021. (латыш.)

[брэ-7] Коми-пермяки / Ю. П. Шабаев; Н. И. Жуланова (устное творчество) // Киреев — Конго. — М. : Большая российская энциклопедия, 2009. — С. 287—288. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 14). — ISBN 978-5-85270-345-3.

[8] Универсальная научно-популярная энциклопедия Кругосвет

[9] Набок Игорь Леонтьевич Этноним в межэтнической коммуникации.

[B&E-10] Пермяки // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

[11] Широбоков И. Г. Материалы к антропологии пермских народов XVII—XIX вв. (краниологические данные) // Ежегодник финно-угорских исследований. Вып. 3. Ижевск: Изд-во УдГУ, 2014. С. 80-98.

[12] Журнальный зал (Урал. 2004. № 4).

[13] Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]