Истанбул

Ҡала
Истанбул төр. İstanbul
Ил	ТөркиәТөркиә
Вилайәт	Истанбул (ил)
Координаталар	41°00′36″ с. ш. 28°57′37″ в. д.
Мэр	Кадир Топбаш
Нигеҙләнгән	б. э. тиклемге 667 йыл
Элекке исеме	330 йылға тиклем — Византий 450 йылға тиклем — Яңы Рим 1930 йылға тиклем — Константинополь
Майҙаны	5343 км²
НУМ бейеклеге	100 м
Рәсми теле	Төрөк
Халҡы	▲ 13 255 685 кеше (2010)
Тығыҙлығы	2480,9 кеше/км²
Сәғәт бүлкәте	UTC+2, йәйге UTC+3
Телефон коды	+90 212 (Европа өлөшө) +90 216 (Азия өлөшө)
Почта индексы	34010-34850 80000-81800
Һанлы танытмалар
Рәсми сайт	muze.gen.tr  (төр.) (инг.)
Истанбул

Истанбу́л (төр. İstanbul; рус. Стамбул) — элек Византия, һуңынан Константинополь булараҡ билдәле. Төркиәнең иң ҙур ҡалаһы, илдең иҡтисади, тарихи һәм мәҙәни үҙәге, диңгеҙ порты. Бер үк исемле Истанбул иле үҙәге. Босфор боғаҙы ярында урынлашҡан. Ҡаланың ҙур өлөшө Европала, бәләкәйе — Азияла төйәкләнгән. Европалағы иң ҙур ҡала. Баш ҡаланың Европа (төп) һәм Азия өлөштәре күперҙәр һәм тоннелдәр менән тоташтырылған. 15 миллиондан ашыу кеше йәшәгән Истанбул донъялағы иң тораҡлы ҡалаларҙың береһе булып тора. Рим, Көнсығыш Рим (Византия), шулай уҡ Латин һәм Ғосман империяларының элекке баш ҡалаһы. Төркиәнең баш ҡалаһы булып тормай. 1923 йылда, Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыштан һуң, илдең яңы баш ҡалаһы итеп Анкара һайлана. Ҡалала Төрки шураһы — төрки телле дәүләттәрҙе берләштереүсе халыҡ-ара ойошмаһының секретариаты урынлашҡан. Ҡара һәм Урта диңгеҙҙәр араһында стратегик позицияны биләй. Шулай уҡ тарихи Ебәк юлында урынлашҡан.

Тарихы

Хәҙерге Истанбул ерендә тәүге кешеләр неолит дәүерендә үк йәшәй. Был тирәлә б.э. тиклемге 6700 йылдарҙа кешеләр йәшәгәне билдәле.

Византий

Б.э. тиклем 685 йылда Грецияның Мегара ҡалаһынан күсенеүселәр Азия өлөшөндә Халкедон исемле ҡасабаға нигеҙ һала. Б.э. тиклем 667 йылдан ҡасаба Византий тип аталып йөрөй.

Рим Империяһы

324 йылда Рим империяһының императоры Бөйөк Константин Босфор боғаҙы янында урынлашҡан грек ҡаласығы Византий урынында яңы ,ҙур ҡала төҙөргә бойороҡ бирә. 330 йылда ул ҡалаға Яңы Рим исеме бирә, ләкин ул исем бик тиҙ онотола һәм ҡала мең йылдан артыҡ Константинополь тип аталып йөрөтөлә. Константинополь — Рим империяһының, һуңыраҡ Көнсығыш Рим империяһының (Византия империяһының) баш ҡалаһы булып китә. Географик һәм стратегик йәһәттән уңайлы урынлашыуы сауҙа үҫешенә һәм ҡаланың сәскә атыуына килтерә.

Ҡала Босфор боғаҙы ярында урынлашҡан, унан Ҡара диңгеҙ һәм Эгей диңгеҙе аша Европа-Азия сауҙа юлдары асыла. Әммә, шундай уңайлыҡтары арҡаһында бик күп тапҡыр дошман һөжүменә дусар ителә.

Ғосманлы империяһы осоро

XV быуатта солтан Мәхмәт II Константинополде яулап ала. Ҡануни ҡушаматлы Сөләймән идара иткән ваҡыт (1520—1566 йылдар) Истанбул өсөн «Алтын быуат» осоро тип иҫәпләнә. Ғосманлы империяһы~ өсөн оло әһәмиәткә эйә булыр дәрәжәлә ҙурайған Истанбулда яңы мәҙрәсәлар, мәсеттәр һәм йорттар төҙөлөшө үҫеш ала.

XV быуатта Истанбулға Европа мәҙәниәте, барокко һәм рококо архитектура стиле, Европаса тегелгән кейем һәм башҡа яңылыҡтар үтә башлай. Француз теле модаға инә.

1845 йылда даими үтеп булған Галат күпере, 1850 йылда Босфорҙа пароходтар йөрөй башлай. 1871 йылда трамвай юлы һалына, ә 1875 йылда бәләкәй генә метро — Тюнель асыла. 1889 йылда пассажир тимер юлы «Париж-Истанбул» («Көнсығыш экспресс») файҙаланыла башлай. XIX быуат аҙағына ҡалала заманса һыу һәм электр менән тәьмин итеү системаһы сафҡа инә.

Сөләймәниә мәсете Сөләймән I бойроғо буйынса 1550—1557 йылдарҙа төҙөлгән.	Соколла Мәхмәт-паша мәсете. 1571—1572 йылдарҙа төҙөлгән.	Мөхәммәт (Пәйғәмбәр) байраҡ тотоусы Әйүп солтан мәсете. 1458 йылда төҙөлә. Константинополде алғас, ҡалала османдар тарафынан төҙөлгән тәүге мәсет.	Рөстәм-паша мәсете. 1561—1563 йылдарҙа төҙөлә.

Румелихисар ҡәлғәһе Мәхмәт II султан бойроғо буйынса 1452 йылда төҙөлгән. Константинополь яулау өсөн ҙур ярҙам итте.	Румелихисар ҡәлғәһенән күренеш	XIX буатта асылған Археология музейы (Осман Хамди-бей ярҙамы буйынса)	Бейлербей һарайы. Яңы барокко стилендәге йорт 1861—1865 йылдарҙа төҙөлә. Ғосманлы солтандарының йәйге резиденцияһы.	Ғосманлы солтандарының 1854 йылға тиклем резиденцияһы — Топҡапы Һарайы. 1465—1478 йылда төҙөлә.

Төркиә Йөмһүриәте

1923 йылдың октябрендә төрөк милли хәрәкәт башлығы Мостафа Кәмал Ататөрк хакимиәткә килә һәм Төрөк Республикаһы иғлан ителә, баш ҡала функцияһы Анкараға тапшырыла.

Беҙҙең көндәрҙә Истанбул эре дини һәм мәҙәни үҙәк булып ҡала.

Мрамор диңгеҙенән Истамбулға панорама күренеше.

Isbank Tower 1 башняһы 1998—2000 йылда төҙөлгән	Олимпия стадионы. 2008 йылдағы Олимпия уйындарын үткәреү өсөн көрәш ваҡытта Төркиә стадионды төҙөй. Ләкин уйындар Пекинда үткәрелә.	Абди Ипекчи Арена 1986 йылда асыла	Ататөрк мәҙәни үҙәге	Босфор боғаҙ аша беренсе аҫылма күпер.. 1970—1973 йылдарҙа төҙөлә	Истанбул Сапфир

Белем алыу

Ҡалала биш дәүләт университет эшләй: Истанбул университеты (140 мең студент уҡый), Истанбул техник университеты, Мәрмәр университеты (55 мең студент уҡый), Босфор университеты, Юлдуз Техник Университеты, Галатасарай университеты.

География

Урыны

Истанбул Төркиәнең төньяҡ-көнбайышындағы Босфор боғаҙының ярындағы убаларҙа һәм көньяҡтан Мәрмәр диңгеҙе ярында урынлашҡан. Үҙ сиратында ҡаланы Алтын мөгөҙ ҡултығы ике өлөшкә бүлә. Ҡаланың майҙаны — 5 343 км².

Истанбул ифрат уңайлы урынға эйә — ҡала ике материк сигендә урынлашҡан, Европа менән Азияны тоташтырып тора, Ҡара диңгеҙҙән Мәрмәр диңгеҙгә һәм артабан Урта диңгеҙгә сығып була.

Климаты

Ҡышын Истанбулда уртаса температура +3 °C һәм 9 °C араһында. Ҡыш һалҡынса һәм еүеш. Истанбулда температура 21 көн самаһы 0 °C-тан түбәнерәк була. Һәр ҡыш тиерлек ҡар яуа.

Яҙ һәм көҙ һауа торошо йылы ғына, әммә тотороҡло түгел, ҡапыл һыуытып та, йылытып та ебәрә.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	18,3	24,0	26,2	32,9	33,0	40,2	40,5	38,8	33,6	34,2	27,2	21,2	40,5
Уртаса максимум, °C	8,7	9,1	11,2	16,5	21,4	26,0	28,4	28,5	25,0	20,1	15,3	11,1	18,4
Уртаса температура, °C	5,9	5,9	7,6	12,1	16,7	21,0	23,4	23,6	20,2	16,0	11,9	8,2	14,3
Уртаса минимум, °C	2,9	2,8	3,9	7,7	12,0	16,0	18,5	18,7	15,5	12,0	8,5	5,3	10,3
Абсолют минимум, °C	−10,4	−16,1	−7	−0,6	3,6	8,0	10,5	8,2	5,2	1,0	−4	−9,4	−16,1
Яуым-төшөм нормаһы, мм	101,2	79,3	69,8	45,4	35,2	37,5	38,9	48,9	62,7	100,8	108,5	124,5	850,3

Истанбул райондары

Хәҙерге административ бүлем

Тарихи райондар

Европа:

Айванһарай Аҡһарай Байрампаша Бакыркөй Балат Бебек Бейоглу

Бешикташ Беязит Вефа Газиосманпаша Галата Жибали Долмабахче

Ешилкёй Зейрек Зейтинбурну Кабаташ Кягытхане Капалы Чарши Касымпаша

Лалели Мертер Ортакөй Сарыер Солтанәхмәт Сулукуле Таксим

Фатих Фенер Чукуржума Шишли Эминёню Эюп

Азия:

• Кадыкөй
• Ускюдар

Солтанәхмәт районы панорамаһы

Административ бүленеш

Истанбул 39 илсәнән (муниципаль райондан) тора.

Транспорт

Истанбулды ике аэропорт хеҙмәтләндерә: Мостафа Кемаль Ататөрк исемендәге аэропорт (Havalimani) (Европа яғында) һәм Сабиха Гёкчен исемендәге аэропорт (Азия яғында). Шулай уҡ ике тимер юл вокзалы ла бар. Сиркеджи тимер юл вокзалы (Европа яғында) Европаға регуляр рейстар бар. Хайдарпаша тимер юл вокзалынан (Азия яғында) Дамаскҡа, Багдадҡа һәм башҡа Азия ҡалаларына рейстар бар.

Мостафа Кемаль Ататөрк исемендәге аэропорт (европа яғында)	Сиркеджи тимер юл вокзалы (европа яғында)	Хайдарпаша тимер юл вокзалы (азия яғында)	Автовокзал	Сабиха Гёкчен исемендәге аэропорт (азия яғында)

Истанбул метрополитены

Ҡалала 2000 йылдан метрополитен эшләй. Уның составында 66 станция (2014 йыл).

М1А (күк) юлы

• Мостафа Кемаль Ататөрк исемендәге аэропорт (Havalimani)
• Донъя Истанбул сауҙа үҙәге (DTM Istanbul Fuar Merkezi)
• Енибоша (Yenibosna). Станция Енибоша микрорайонында урынлашҡан, Бахчелиэвлер районы.
• Атакөй-Шириневлер (Ataköy — Şirinevler). Станция Шириневлер микрорайонында урынлашҡан, Бахчелиэвлер районы.
• һәм башҡа

Истанбул метрополитены схемаһы

Туғанлашҡан-ҡалалар

• Астана, Ҡаҙағстан
• Алма-Ата, Ҡаҙағстан
• Амман, Иордания
• Афина, Греция
• Баку (әзерб. Bakı), Әзербайжан
• Барселона, Испания
• Бейрут (ғәр. بيروت‎), Ливан
• Берлин (нем. Berlin), Германия (1988)
• Будапешт, Венгрия
• Буэнос-Айрес, Аргентина
• Варшава, Польша
• Венеция, Италия
• Гавана, Куба
• Грозный, Рәсәй
• Джакарта, Индонезия
• Джиддә, Сәғүд Ғәрәбстаны
• Джохор-Бахру, Малайзия
• Дубай, БҒӘ
• Дуррес, Албания
• Исфаһан, Иран
• Кабул, Афғанстан
• Ҡазан, Рәсәй
• Өфө, Рәсәй
• Ҡаһирә (ғәр. القاهرة‎), Мысыр
• Каракас, Венесуэла
• Кёльн, Германия
• Констанца, Румыния
• Лахор, Пакистан
• Махачҡала, Рәсәй
• Мехико, Мексика
• Одесса, Украина
• Ош, Ҡырғыҙстан
• Пловдив, Болгария
• Прага, Чехия
• Пусан, Көньяҡ Корея
• Рабат, Марокко
• Рио-де-Жанейро, Бразилия
• Сәмәрҡәнд, Үзбәкстан
• Санкт-Петербург, Рәсәй (1990)
• Сараево, Босния һәм Герцеговина
• Сиань, Ҡытай
• Симоносеки, Япония
• Скопье, Македония
• Стокгольм, Швеция
• Страсбург, Франция
• Тбилиси, Грузия
• Флоренция, Италия
• Хартум, Судан
• Хьюстон, АҠШ
• Читтагонг, Бангладеш
• Шанхай, Ҡытай
• Шымкент, Ҡаҙағстан
• Мары, Төрөкмәнстан
• Торонто, Канада
• Париж, Франция (уҙаҡташ-ҡала)

Галерея

• 

  Айя Суфия мәсете

• 

  Бейек йорттар

• 

  Ҡышҡы Истанбул

• 

  Зәңгәр мәсет (Солтан Әхмәт мәсете)

Галата башняһы	Еребатан ер аҫты һыу һаҡлағысы	Валент акведугы	Византий Акрополь колонналары, Топкапа һарайы	Константинополь кәлғәһенең реставрацияланған стена

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Латин империяһы
• Византия империяһы
• Ғосман империяһы
• Төркиә Республикаһы

Әҙәбиәт

• Константинополь // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Борзенко А., Борзенко А. Стамбул. Путеводитель «Вокруг света». — М.: 2008. 2010 йылдың 5 декабрь көнөндә архивланған.
• Туров А. Путеводитель «Афиши» — Стамбул. — М.: 2005.
• Орхан Памук. Чёрная книга. — М.: 2004.
• Орхан Памук. Стамбул — город воспоминаний. — М.: 2006.
• Юсупов А. Р. Стамбул / Отв. ред. Ю. А. Петросян. Академия наук СССР. — М.: Наука, Глав. ред. вост. лит., 1970. — 132 с. — 20 000 экз.

Һылтанмалар

ЮНЕСКО Бөтә донъя мираҫы, объект № 356 рус. • англ. • фр.

• «Византийское искусство», CD-диск электронного издательства «Директмедиа» 2009 йылдың 13 ғинуар көнөндә архивланған.
• П. Аплетин. Сборник эссе и фотографий о Стамбуле
• И. Бродский. Путешествие в Стамбул.
• П. Вайль. Босфорское время.
• Г. Шульпяков. Бегство в Стамбул.