Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы

**Корея Халыҡ-Демокритик Республикаһы (Төньяҡ Корея)**
**кор. 조선 민주주의 인민 공화국** (Чосон Минджуджуый Инмин Конъхвагук)
Флаг
	Девиз: «Көслө, ҡеүәтле держава (кор. 강성대국)»
	Гимн: «Тыуған илгә һөйөү турыһында йыр»noicon
Рәсми тел	корей
Баш ҡала	Пхеньян
Идара итеү төрө	Социалистик республика
Мәңғелек Президент Парития, армия; халыҡ етәксеһе; Халыҡ йыйылышы рәйесе; Министрҙар кабинеты рәйесе	Ким Ир Сен; Ким Чен Ын; Choe Ryong-hae; Чхве Ён Рим
Территория; • Бөтәһе ; • % һыу өҫтө	97; 120 540 км²; 0,1
Халыҡ; • Һаны (2011); • Халыҡ тығыҙлығы	; ▲24 457 492 чел. (49); 193,54 чел./км²
ИЧР	0,766 (75 урын)
Валюта	Вона КНДР (KPW, код 408)
Интернет-домен	.kp
Код ISO	KP
МОК коды	PRK
Телефон коды	+850
Сәғәт бүлкәте	+9

Корея Халыҡ-Демокритик Республикаһы (Төньяҡ Корея) (кор. 조선 민주주의 인민 공화국^?, 朝鮮民主主義人民共和國^?), КХДР — Көнсығыш Азияла Корея ярымутрауында урынлашҡан дәүләт. Төньяҡтан Ҡытай, төньяҡ-көнсығыштан Рәсәй менән сиктәш. Көньяҡтан Корея Республикаһы менән демилитаризацияланған зона менән айырыла. Көнбайыштан Һары диңгеҙ, көнсығыштан Япон диңгеҙе менән йыуыла. Баш ҡалаһы — Пхеньян ҡалаһы.

1948 йылдың 15 авгусында Корея Республикаһы иғлан ителгәс, КХДР 1948 йылдың 9 сентябрендә халыҡ-демократик дәүләте булараҡ барлыҡҡа килә.

Дәүләт теле — корей теле.

Конституцияға ярашлы, унитар социалистик дәүләт булып тора. Рәсми дәүләт идеологияһы — чечхе. 3 социалистик партия бар — Кореяның Хеҙмәт партияһы, Кореяның Социал-демократик партияһы һәм Күк юлының йәш дуҫтары партияһы. Кореяның Хеҙмәт партияһы етәкселек итә.

Ғәмәлдә илдә тоталитар^[3]^[4]^[5] диктатура^[6]^[7]^[8]^[9]^[10].

Географияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Файл:Северная Корея.png

Корея Халыҡ-Демократик Республикаһының физик картаһы

Корея Халыҡ Демократик Республикаһы Көнсығыш Азияла, Корея ярымутрауының төньяғында урынлашҡан. Ҡоро ерҙә өс дәүләт менән сиктәш: төньяҡта — Амноккан һәм Туманган йылғалары буйлап Ҡытай менән; төньяҡ-көнсығышта — Туманная (Туманған) йылғаһы буйлап Рәсәй менән; көньяҡта — Корея Республикаһы менән. Көнбайышта — Һары диңгеҙ һәм Корея ҡултығы, көнсығышта Япон диңгеҙе һыуҙары йыуа.

Илдең майҙаны — 120 540 км² (ҡоро ер — 120 410 км2, һыу — 130 км²). Корея Халыҡ Демократик Республикаһы Хөкүмәте 12 саҡрымлыҡ зона сиктәрендә (22,224 саҡрым) яр эргәһендәге акваторияны илдең территориаль һыуҙары тип иғлан иткән.

Рельефы и файҙалы ҡаҙылмалары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дәүләт территорияһы — башлыса үҙәндәр һәм йырындар менән йырғыланған таулы. Илдең төньяғындағы Төньяҡ Корея тауҙары Маньчжур-Корея тау системаһына инә һәм Көнсығыш Маньчжур тауҙарынан Ялуцзян һәм Томанная йылғалары менән айырыла^[11]. Бөтә тау комплексында иң бейек нөктә — Пэктусан вулканы (2744 м). Япон диңгеҙенең төньяҡ яры буйлап иң юғары бейеклеге 2540 метр (Кванмобон тауы) булған һәм 2000 метрҙан ашыу бейеклектәге тағы бер нисә тиҫтә түбәһе булған Хамгён һырты һуҙыла.

Илдең көньяҡ-көнсығышында ҡаялы-ҙур ташлы Көнсығыш Корея тауҙары айырылып тора, улар Япония диңгеҙе яры буйлап Көньяҡ Кореяға табан һуҙыла. Был тау системаһының төп элементы булып Тхэбэк һырты тора. Уның икенсе атамаһы — Кумгансан, «Алмаз тауҙары» тип тәржемә ителә. КХДР сиктәрендә уларҙың максималь бейеклеге — 1638 м.

Корея Халыҡ Демократик Республикаһының көнбайышында Пхеньян тигеҙлеге ята. Тар уйһыулыҡ шулай уҡ Япония диңгеҙе ярҙарында ла бар.

Илдең тәбиғәте бик матур, ҡурсаулыҡтар һәм милли парктар ҙа байтаҡ^[12].

Файҙалы ҡаҙылмаларҙан күмер, ҡурғаш, вольфрам, цинк, графит, магний, тимер, баҡыр, алтын, пирит, тоҙ, плавик шпаты һ.б. сығарыла.

Пэктусан тауында Чхонджи күле..
Маньчжур-Корея тауҙары, будда ғибәҙәтханаһы..
Кымгансан тауҙары.
Чхильбосан.

Административ бүленеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

2004 йыл буйынса ил 9 провинцияға (то, кор. 도^?, 道^?), 2 өалаға (чикхальси, 직할시, 直轄市) һәм 3 махсус административ регионға бүленә. Баш ҡалаһы — Пхеньян.

КХДР-ҙың эре ҡалалары, Пхеньяндан башҡа (3702 757 кеше)^[13]:

Синыйджу (286 000);
Кэсон (352 000);
Нампхо (467 000);
Чхонджин (330 000);
Вонсан (340 000);
Саривон (161 000);
Сонним (159 000);
Хамхын (768 551);
Хэджу (227 000);
Канге (208 000);
Хесан (110 000);
Кимчхэк (200 000).

Ҡалалары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]


Ҡала	Чосонгыль	Ханча	Провинция	Халҡы
Анджу	안주시	安州市	Пхёнан-Намдо	240 117
Вонсан	원산시	元山市	Канвондо	363 127
Канге	강계시	江界市	Чагандо	251 971
Кимчхэк	김책시	金策市	Хамгён-Пукто	207 299
Кусон	구성시	龜城市	Пхёнан-Пукто	196 515
Кэсон	개성시	開城市	Хванхэ-Пукто	308 440
Кэчхон	개천시	价川市	Пхёнан-Намдо	319 554
Манпхо	만포시	滿浦市	Чагандо	116 760
Мунчхон	문천시	文川市	Канвондо	122 934
Нампхо	남포특급시	南浦特級市	юҡ	366 341
Насон	라선직할시	羅先直轄市	юҡ	196 954
Пхёнсон	평성시	平城市	Пхёнан-Намдо	284 386
Пхеньян	평양직할시	平壤直轄市	юҡ	4138 187
Самджиён	삼지연시	三池淵市	Янгандо	31 471
Саривон	사리원시	沙里院市	Хванхэ-Пукто	307 764
Синпхо	신포시	新浦市	Хамгён-Намдо	152 759
Синыйджу	신의주시	新義州市	Пхёнан-Пукто	359 341
Сонним	송림시	松林市	Хванхэ-Пукто	128 831
Сунчхон	순천시	順天市	Пхёнан-Намдо	297 317
Танчхон	단천시	端川市	Хамгён-Намдо	345 876
Токчхон	덕천시	德川市	Пхёнан-Намдо	237 133
Хамхын	함흥시	咸興市	Хамгён-Намдо	768 551
Хесан	혜산시	惠山市	Янгандо	192 680
Хверён	회령시	會寧市	Хамгён-Пукто	153 532
Хэджу	해주시	海州市	Хванхэ-Намдо	273 300
Хыйчхон	희천시	熙川市	Чагандо	168 180
Чонджу	정주시	定州市	Пхёнан-Пукто	189 742
Чхонджин	청진시	淸津市	Хамгён-Пукто	667 929

Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

КХДР — бер милләтле дәүләт: корейҙар халыҡтың яҡынса 99 процентын тәшкил итә. Ҡытайҙар (яҡынса 50 000 кеше) һәм япондар (яҡынса 1800 кеше) бар.

Рәсми теле — корей теле. Ике Корея дәүләте диалекттары араһында айырмалар етерлек, әммә корея теленең төрлө варианттарында һөйләшеүселәр бер-береһен аңлай.

КНДР тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡарағыҙ: Корея тарихы

1910 йылдан 1945 йылға тиклем Корея Японияның колониаль биләмәһе була. Икенсе донъя һуғышы тамамланғандан һуң, Кореяның 38-се параллелдән төньяҡтараҡ ятҡан территорияһы Советтар Союзы, ә көньяҡта — АҠШ контроле аҫтында була. СССР һәм АҠШ илдең берләшеүе тураһында килешә алмай, был 1948 йылда ике төрлө хөкүмәттең , төньяҡ (совет яҡлы) һәм көньяҡ (Америка яҡлы) барлыҡҡа килеүенә килтерә, уларҙың һәр береһе бөтә Корея өҫтөнән контролгә дәғүә итә.

Корея Халыҡ Демократик Республикаһы (КХДР) 1948 йылдың 9 сентябрендә Корея ярымутрауының көньяғында Корея Республикаһы барлыҡҡа килеүенә яуап итеп ойошторола. Сәйәси власты Корея Халыҡ Демократик Республикаһының тәүге йылдарынан алып Кореяның Хеҙмәт партияһы ҡулына ала. Хужалыҡта планлы иҡтисад булдырыла; яҡынса 1949 йылдан алып бөтә сәнәғәт, эске һәм тышҡы сауҙа дәүләт контролендә тора.

Ике Корея дәүләте араһындағы ҡаршылыҡтар 1950 йылдағы Корея һуғышы башланыуына килтерә. Өс йыл дауам иткән һуғышта яҡынса 1,3 миллион кореялы һәләк була һәм яралана, ике дәүләттең торлаҡ, сәнәғәт һәм транспорт инфраструктураһының 80 проценттан ашыуы юҡ ителә. Көньяҡ Корея яғында һуғышта — Америка Ҡушма Штаттары, Бөйөк Британия һәм тағы бер нисә ил (БМО флагы аҫтында), Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы яғында — Ҡытай (СССР хәрби ярҙам күрһәтә^[14])). Корея һуғышы 1953 йылда килешеү төҙөү менән тамамлана.

1960 йылда КХДР менән СССР араһындағы мөнәсәбәттәр өҙөлөү сәбәпле, КХДР-ҙың хәле сәйәси йәһәттән насарая.

1970-се йылдарҙа КХДР иҡтисадының үҫеш темпы һуғыштан һуңғы йылдар менән сағыштырғанда бер ни тиклем әкренәйә, шуға ҡарамаҫтан сәнәғәт етештереүе, милли килем һәм халыҡтың йәшәү кимәле 1980-се йылдар аҙағына тиклем тотороҡло үҫә бара^[15]^[16].

Ким Ир Сен 1994 йылда вафат була, уның урынына уның улы Ким Чен Ир ҡуйыла. Ул идара иткән осорҙа ил иҡтисады торғонлоҡ кисерә һәм изоляцияла ҡалыуын дауам итә.

2002 йылдың июлендә реформалар башланыуы тураһында иғлан ителә. Илдең валютаһы девальвациялана, ауыл хужалығы продукцияһына хаҡтар илдең ауыл хужалығы баҙарын дәртләндереү маҡсатында ирекле ителә. Коллектив хужалыҡтарҙы ғаилә принцибына ҡоролған хужалыҡтарға алмаштырыу тураһында ҡарар ҡабул ителә. Һөҙөмтәлә сит ил инвестицияларының артыуы күҙәтелә: 2004 йылда ғына Ҡытай ил иҡтисадына 200 миллион доллар инвестиция һала.

2007 йылда, Корея Республикаһы Президентының КХДР-ға сәфәренән һуң, ике ил берлектә БМО-ға Кореяны берләштереүгә булышлыҡ итеүҙе һорап мөрәжәғәт итә.

2011 йылдың 17 декабрендә Ким Чен Ир вафат була, ә 2011 йылдың 31 декабрендә уның кесе, өсөнсө улы Ким Чен Ын власҡа килә.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Сығанаҡтар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

↑ North&countryCode=kn®ionCode=eas&rank=48#kn World Population rankings 2015 йыл 10 сентябрь архивланған., CIA World Factbook
↑ N Korea to adjust time zone to match the South (ингл.) — 2018.
↑ "Totalitarianism, form of government that theoretically permits no individual freedom and that seeks to subordinate all aspects of individual life to the authority of the state. Italian dictator Benito Mussolini coined the term totalitario in the early 1920s to characterize the new fascist state of Italy, which he further described as “all within the state, none outside the state, none against the state.” By the beginning of World War II, totalitarian had become synonymous with absolute and oppressive single-party government. Other modern examples of totalitarian states include ... North Korea under the Kim dynasty" (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 июнь 2022. Архивировано 17 март 2021 года.
↑ North Korea country profile (13 июнь 2018). 7 июнь 2022 тикшерелгән.
↑ LIFE UNDER KIM JONG UN (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 июнь 2022. Архивировано 1 февраль 2021 года.
↑ «The US Government contradicted earlier North Korean claims that it had agreed to remove the Stalinist dictatorship’s designation as a terrorist state and to lift economic sanctions, as part of talks aimed at disarming Pyongyang of its nuclear weapons». (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 июнь 2022. Архивировано 22 ноябрь 2019 года.
↑ News (15 март 2016). 7 июнь 2022 тикшерелгән.
↑ «Kim Jong-il's regime needs economic concessions to avoid collapse, and just as crucially needs an end to the strategic siege imposed by the U.S. since the end of the Korean war (1950–53). Pyongyang's nuclear brinkmanship, though potentially dangerous, is driven by fear rather than by militaristic ambition. The rotten Stalinist dictatorship faces the prospect of an implosion. Since the collapse of the Soviet Union, which deprived North Korea of vital economic support, the nation has consistently attempted to secure from the US a non-aggression pact, recognition of its sovereignty, and economic assistance. The US's equally consistent refusal to enter into direct negotiations with North Korea, effectively ruling out a peace treaty to formally close the 1950–53 Korean War, has encouraged the regime to resort to nuclear blackmail.» (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 июнь 2022. Архивировано из оригинала 3 декабрь 2007 года.
↑ Brooke, James. North Korea Says It Is Using Plutonium to Make A-Bombs (2 октябрь 2003). 7 июнь 2022 тикшерелгән.
↑ "EVERY developing country worth its salt has a bustling middle class that is transforming the country and thrilling the markets. So does Stalinist North Korea". (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 июнь 2022. Архивировано 2 август 2008 года.
↑ Маньчжуро-Корейские горы в «Большой советской энциклопедии»
↑ В.В. Ахметов, Е.Л.Фролова. Учебно-методический комплекс по дисциплине "География стран Дальнего Востока: Китай, Япония, Корея". — Новосибирск.: Новосибирский Государственный Университет, 2011. — С. 108, 200. Архивировано 24 июнь 2016 года. Архивированная копия (билдәһеҙ). Дата обращения: 26 май 2016. Архивировано из оригинала 24 июнь 2016 года.
↑ World Gazetteer: Korea (North) — largest cities (per geographical entity) (билдәһеҙ). Дата обращения: 28 ғинуар 2010. Архивировано из оригинала 22 май 2011 года.
↑ Война Северной Кореи и Китая против Южной Кореи и США (билдәһеҙ). Дата обращения: 1 июль 2009. Архивировано 24 ғинуар 2010 года.
↑ Грязнов Г. В. Заключение // Строительство материально-технической базы социализма в КНДР. — М.: Наука, 1979. — С. 225. — 240 с.
↑ Иргебаев А. Т., Тимонин А. А. Народное хозяйство // Корейская Народно-Демократическая Республика: Справочник : [арх. 22 ғинуар 2021]. — М. : Политиздат, 1988. — 109 с. — ББК 65.9 (5КоД). — ISBN 5-250-00168-8.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Корейская Народно-Демократическая Республика. Конституция (1972). Социалистическая Конституция Корейской Народно-Демократической Республики : принята на I сессии ВНС пятого созыва 27 декабря 61 года чучхе (1972) (с изм. и доп.) / Корейская Народно-Демократическая Республика. Конституция (1972). — Пхеньян : Изд. лит. на ин. яз., 103 Чучхе (2014). — 34 с.
Корея / С. В. Алкин (Исторический очерк), С. А. Комиссаров (Исторический очерк), К. В. Асмолов (Исторический очерк), А. Ф. Троцевич (Литература), И. А. Елисеева (при участии С. А. Комиссарова) (Архитектура и изобразительное искусство), М. В. Есипова (Музыка), В. И. Максимов (Театр и танец), Ли Санъиль (Театр и танец), Чо Мисон (Театр и танец), Б. П. Голдовский (Кукольный театр), С. Н. Анашкин (Кино) // Конго — Крещение. — М. : Большая российская энциклопедия, 2010. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 15). — ISBN 978-5-85270-346-0.
Корея, Корейская Народно-Демократическая Республика / Н. Н. Алексеева (Природа), В. И. Денисов (Исторический очерк), С. А. Тархов (Хозяйство), В. Д. Нестёркин (Вооружённые силы), В. С. Нечаев (Здравоохранение), В. И. Линдер (Спорт), И. В. Цой (Литература), Н. И. Фролова (Архитектура и изобразительное искусство: архитектура), В. И. Максимов (Театр и танец), Б. П. Голдовский (Театр и танец), С. Н. Анашкин (Кино) // Конго — Крещение. — М. : Большая российская энциклопедия, 2010. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 15). — ISBN 978-5-85270-346-0.
Курбанов С. О. Курс лекций по истории Кореи: с древности до конца ХХ в. — СПб.: Изд-во С.-Петерб. университета, 2002. — 626 с. — ISBN 5-288-03016-2.
Курбанов С. О. История Кореи с древности до начала XXI века. — СПб.: Изд-во С.-Петерб. университета, 2009. — 680 с. — ISBN 978-5-288-04852-4.
Родригес А. М. § 9—10 Корея. Южная Корея. Северная Корея // Новейшая история стран Азии и Африки, XX век: Учебник для студентов высших учебных заведений: В 3 ч. Часть 2: 1945—2000 / Под ред. А. М. Родригеса. — М.: Гуманитарный издательский центр Владос, 2001. — С. 107—130. — 320 с. — ISBN 5-691-00644-4, ISBN 5-691-00820-X(II).

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

	Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.

[1] North&countryCode=kn®ionCode=eas&rank=48#kn World Population rankings 2015 йыл 10 сентябрь архивланған., CIA World Factbook

[_8727c186bf7fe074-2] N Korea to adjust time zone to match the South (ингл.) — 2018.

[3] "Totalitarianism, form of government that theoretically permits no individual freedom and that seeks to subordinate all aspects of individual life to the authority of the state. Italian dictator Benito Mussolini coined the term totalitario in the early 1920s to characterize the new fascist state of Italy, which he further described as “all within the state, none outside the state, none against the state.” By the beginning of World War II, totalitarian had become synonymous with absolute and oppressive single-party government. Other modern examples of totalitarian states include ... North Korea under the Kim dynasty" (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 июнь 2022. Архивировано 17 март 2021 года.

[4] North Korea country profile (13 июнь 2018). 7 июнь 2022 тикшерелгән.

[5] LIFE UNDER KIM JONG UN (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 июнь 2022. Архивировано 1 февраль 2021 года.

[6] «The US Government contradicted earlier North Korean claims that it had agreed to remove the Stalinist dictatorship’s designation as a terrorist state and to lift economic sanctions, as part of talks aimed at disarming Pyongyang of its nuclear weapons». (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 июнь 2022. Архивировано 22 ноябрь 2019 года.

[7] News (15 март 2016). 7 июнь 2022 тикшерелгән.

[8] «Kim Jong-il's regime needs economic concessions to avoid collapse, and just as crucially needs an end to the strategic siege imposed by the U.S. since the end of the Korean war (1950–53). Pyongyang's nuclear brinkmanship, though potentially dangerous, is driven by fear rather than by militaristic ambition. The rotten Stalinist dictatorship faces the prospect of an implosion. Since the collapse of the Soviet Union, which deprived North Korea of vital economic support, the nation has consistently attempted to secure from the US a non-aggression pact, recognition of its sovereignty, and economic assistance. The US's equally consistent refusal to enter into direct negotiations with North Korea, effectively ruling out a peace treaty to formally close the 1950–53 Korean War, has encouraged the regime to resort to nuclear blackmail.» (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 июнь 2022. Архивировано из оригинала 3 декабрь 2007 года.

[9] Brooke, James. North Korea Says It Is Using Plutonium to Make A-Bombs (2 октябрь 2003). 7 июнь 2022 тикшерелгән.

[10] "EVERY developing country worth its salt has a bustling middle class that is transforming the country and thrilling the markets. So does Stalinist North Korea". (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 июнь 2022. Архивировано 2 август 2008 года.

[11] Маньчжуро-Корейские горы в «Большой советской энциклопедии»

[12] В.В. Ахметов, Е.Л.Фролова. Учебно-методический комплекс по дисциплине "География стран Дальнего Востока: Китай, Япония, Корея". — Новосибирск.: Новосибирский Государственный Университет, 2011. — С. 108, 200. Архивировано 24 июнь 2016 года. Архивированная копия (билдәһеҙ). Дата обращения: 26 май 2016. Архивировано из оригинала 24 июнь 2016 года.

[13] World Gazetteer: Korea (North) — largest cities (per geographical entity) (билдәһеҙ). Дата обращения: 28 ғинуар 2010. Архивировано из оригинала 22 май 2011 года.

[14] Война Северной Кореи и Китая против Южной Кореи и США (билдәһеҙ). Дата обращения: 1 июль 2009. Архивировано 24 ғинуар 2010 года.

[15] Грязнов Г. В. Заключение // Строительство материально-технической базы социализма в КНДР. — М.: Наука, 1979. — С. 225. — 240 с.

[16] Иргебаев А. Т., Тимонин А. А. Народное хозяйство // Корейская Народно-Демократическая Республика: Справочник : [арх. 22 ғинуар 2021]. — М. : Политиздат, 1988. — 109 с. — ББК 65.9 (5КоД). — ISBN 5-250-00168-8.

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]