Көр уғлы (опера)

Көр уғлы
әзерб. Koroğlu
Нигеҙләү датаһы	1932
Нигеҙендә эшләнгән	Көр уғлы[d]
Сәнғәт формаһы	Опера
Место первого исполнения	М. Ф. Ахундов исемендәге Әзербайжан дәүләт академия опера һәм балет театры
Әҫәрҙең теле	Әзербайжан теле
Дата производства	1936
Композитор	Һажибәков Ғөзәйер Әбделхөсәйен улы
Либретто авторы	Абиб Исмайлов[d] һәм Мамед Саид Ордубади[d]
Беренсе тапҡыр башҡарыла	30 апрель 1937
Сәнғәт әҫәренең бүлектәре һаны	5 Акт
Көр уғлы Викимилектә

«Көр уғлы» (әзерб. Koroğlu) — Үзәйер Һажибәков операһы, композитор Г. Исмайлов либреттоһы, Мәмед Сәид Ордубади шиғырҙары. Әзербайжан халҡының «Көр уғлы» эпосына нигеҙләнеп яҙылған.

Яҙылыу тарихы

1939 йылғы плакат

Опера эстәлеге әзери халҡы араһында киң таралған «Көр уғлы» эпосына нигеҙләнгән. Унда XVI—XVII быуаттарҙа булған ваҡиғалар һүртләнә, әзербайжан халҡына ул ваҡытта урындағы феодалдарға, Иран һәм Төркиә илбаҫарҙарына ҡаршы көрәшергә тура килә. Эпостың төп геройы — халыҡ азатлығы һәм бәхете өсөн арымай-талмай көрәшкән Көр уғлы. Халыҡ фантазияһы уны көслө һәм ҡурҡыу белмәҫ батыр итеп һүрәтләй. Көр уғлы — баш күтәреүселәрҙең юлбашсыһы һәм ашуғ, сазға ҡушылып йырҙар башҡарыусы йыраусы, сәсән. Батырҙың шиғри күңеле ҡыйыу кәләше Нигәргә ҡарата мөнәсәбәтендә тулыраҡ асыла. Һажибәков операны 1932—1936 йылдарҙа яҙа. Композитор һүҙҙәре буйынса, ул заман музыка культураһы өлгөләрендә формаһы буйынса милли опера тыуҙырырға тырыша. Операның премьераһы 1937 йылдың 30 апрелендә Баҡы ҡалаһында М. Ф. Ахундов исемендәге Әзербайжан дәүләт академия опера һәм балет театрында үтә. Операны Исмаил Идаятзаде ҡуя. Бер йылдан опера Мәскәүҙә Әзербайжан мәҙәниәте һәм сәнғәте декадаһында күрһәтелә. Был опера Төркмәнстан, Әрмәнстан һәм Үзбәкстан театрҙарының репертуарына инә.

Эстәлеге

Яҙ. Көньяҡ Әзербайжан баҫыуҙарында крәҫтиәндәр эшләй. Халыҡ көслө һәм яуыз феодал Һәсән хандың бөтмәҫ талауҙарынан арыған. Ул баҫыуҙа күренеүе менән крәҫтиәндәрҙе сыбыртҡылап, ҡыуып ебәрәләр. Һәсән хан уның өсөн иң шәп айғырҙы тоторға ҡуша. Тик йылҡыларҙы көтөүсе Алы ҡарт уларҙы ҡырға ҡыуған. Ул ханға быны бер ниндәй ҙә насарлыҡ уйлап эшләмәгенен аңлатырға тырыша. Ләкин хан ҡартты күҙһеҙ ҡалдырырға бойора. Был турала йылҡы көтөүсеһенең улы Раушанға уның һөйгәне Нигәр хәбәр итә.

Операға бағышланған СССР почт маркаһы, 1966 йыл

Ҡарт көтөүсе улына ҡайғырып: «Хәҙер һин — Көр уғлы (һуҡыр улы)», — ти. Крәҫтиәндәрҙең асыуы ҡайнай. Раушан (яңы исеме — Көр уғлы) халыҡты хандан бар яуызлыҡтары өсөн дә үс алырға, баш күтәрергә саҡыра. Крәҫтәиндәр көрәшкә әҙер. Көр уғлыны үҙҙәренең юлбашсыһы итеп һайлап, улар тауҙарға китә. Нигәр һөйгәненең үтенесе буйынса ауылда ҡала. Ул дошмандың ниәттәрен белеп, шул турала баш күтәреүселәргә хәбәр итеп торорға тейеш.

Баш күтәреүселәрҙең хәрби лагеры Ченли Бел ҡәлғәһе янында бейек тауҙарҙа урынлашҡан. Көр уғлы бер төркөм һуғышсылары менән сираттағы уңышлы хәрби походтан ҡайта. Улар менән өҫтәлмә көс — Әрмәнстан, Грузия, Ҡурдстандан ярлылары килә. Яңы еңеүҙе байрам иткән саҡта майҙанға хәйерсе булып кейенгән Һәмзә бәк килеп сыға. Ул үҙен бында ҡалдырыуҙы үтенә, хан уны бөтөнләй бөлгөнлөккә төшөргән. Яңы килгән кешенең ат ҡараусы булғанын ишеткәс, эскерһеҙ Көр уғлы уға үҙе менеп йөрөгән Ҡыр атты ҡарарға ҡуша. Дуҫтары уны был уйҙан дүндерергә тырышып ҡарай — был бәндә Һәсән хандың шымсыһы булып ҡуйһа! Көр уғлы тыныс, улай булһа, Нигәр уға хәбәр итер ине. Ҡараңғы төшә, йәшен йәшнәй, кеше булмағанлыҡтан һәм көн боҙолоуҙан файҙаланып, Һәмзә-бәк Ҡыр атты алып ҡаса, ҡараңғылыҡта юҡ була. Һаҡсылар тауыш күтәрә, ләкин һуң инде.

Күңеле көр, шат Һәсән хан үҙенең ярандары менән табын артында ултыра. Көтмәгәндә залда саз тотҡан Көр уғлын күреп ҡала, ләкин уның Көр уғлы икәнен аңғармай. Һәсән хан, ингәс, хатта баш та эймәгән кешенең оятһыҙлығына асыулана. Ләкин ул ашуғтың матур йырын һоҡланып тыңлай. Көр уғлының Ҡыр ат бындамы икәнен белгеһе килә, шуға ул Ҡыр ат тураһында йыр тәҡдим итә. Хан аптырай, ләкин риза була. Йыр тамаланғас, ул ат уның аҙбарында икәнен әйтеп, маҡтана. Ашуғ ышынмаған булып ҡылана, Һәсән хан хеҙмәтсеһе Поладҡа Ҡыр атты алып килергә ҡуша. Көр уғлы яңы йыр йырлай. Шул ваҡытта Һәмзә бәк килеп инә. Ул ашуғтың Көр уғлы икәнен шунда уҡ таный һәм хеҙмәтселәргә уны тотоп, ныҡ итеп бәйләп ҡуйырға ҡуша. Һәсән хандың шатлығы эсенә һыймай. Алдан һөйләшкәнсә, Һәмзә бәккә бирергә тип Нигәрҙе алып инәләр. Һөйгәнен күргәс, Көр уғлының башынан төрлө уйҙар үтә. Нигәр бит уны иҫкәртмәне … бәлки ул хыянатсылыр?

Һәсән ханға Ченли белгә хәбәр менән китеп барған егетте тотоуҙары тураһында хәбәр итәләр. Тотолған егет — Әйвәз, Нигәрҙең ҡустыһы. Хан егетте кем ебәргәнен белер өсөн хеҙмәтселәренә уны язаларға бойора. Шул саҡ Нигәр быны ул эшләгәнде әйтә. Ҡыҙ хан ярандарына уларҙы күрә алмауы тураһында ҡысҡыра. Һәмзә бәк быға түҙеп тора алмай. Ул Нигәргә бысаҡ менән ташлана. Шул ваҡытта Көр уғлы ҡулдарын бығаулаған сынйырҙы өҙөп, йоҙороғо менән һуғып, Һәмзә бәкте үлтерә. Шунан барыһының да ҡатып ҡалғаны менән файҙаланып, Ҡыр атҡа һикереп менә лә, күҙҙән юғала. Хан ҡоторона, ул Нигәрҙе, уның ҡустыһын һәм ат ҡараусы Поладты язаларға бойора.

Хан хеҙмәтселәре халыҡты майҙанға саҡыра, бында тотҡондарҙы язаларға тейештәр. Халыҡ араһында ризаһыҙлыҡ белдергән тауыштар ишетелә. Һәсән хан башта Нигәрҙе язаларға бойора. Көтмәгәндә һуғышсыларҙың ҙур төркөмө менән Көр уғлы килеп етә, хан яугирҙәре менән ҡыҫҡа алышта улар еңә. Халыҡ үҙ батырын данлай.

Сығанаҡтар

• Koroğlu operasından parçalar (1954-üncü ilin ifasi)
• Сайт, посвящённый Узеиру Гаджибекову
• Электронная библиотека «Узеир Гаджибеков»
• Виртуальный музей Узеира Гаджибекова
• М. Гринберг // Советская опера. — Гос. муз., 1953. — 478 с. — 7000 экз.
• Neil Edmunds. Mathew O'Brien // Uzeir Hajibeyov and his role in the development of musical life in Azerbaijan/Soviet music and society under Lenin and Stalin: the baton and sickle = Soviet music and society under Lenin and Stalin: the baton and sickle / Neil Edmunds. — Routledge Curzon. — USA: Routledge Curzon, 2004. — С. 209-228. — 240 с. — ISBN ISBN 0-415-30219-6, 9780415302197.

• Чингиз Каджар. Узеир Гаджибеков. Композитор - рожденный мугамом. // Старая Шуша / Азиз Гюльалиев. — Баку, Азербайджан: Шарг-Гарб, 2007. — С. 326-341. — 345 с. — (947.54-dc22). — 1000 экз. — ISBN ISBN 978-9952-34-096-9.

Видеороликтар

• Ария Короглу в исполнении Бюльбюля.
• Отрывок из оперы Короглу. Поёт Незакет Теймурова

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Әзербайжан музыкаһы
• Джаббар Карьягдыоглу
• Сейид Шушинский
• Зульфугар Адигёзалов
• Сарабский

Көр уғлыға һәйкәлдәр

• Памятник Кёроглы в Баҡыла Көр уғлы һәйкәле (2012); скульпторы — Токай Мамедов)
  Памятник Кёроглы в Баҡыла Көр уғлы һәйкәле (2012); скульпторы — Токай Мамедов)
• Хачмазда Көр уғлыға 2005 йылда ҡуйылған һәйкәл[1]
  Хачмазда Көр уғлыға 2005 йылда ҡуйылған һәйкәл

Әҙәбиәт

урыҫ телендә

• Басилов В. Н. Кёр-оглы // Мифы народов мира. Энциклопедия. Том 1. — М.: «Советская энциклопедия», 1991, стр. 641.
• Гер-оглы. Туркменский героический эпос. («Эпос народов СССР») — М.: «Наука», 1983, 808 стр.
• Гороглы. — Ашгабат, 1958.
• Гуругли (Девять сказаний о подвигах Гуругли и Аваза — богатыря). — Душанбе: «Ифрон», 1983, 160 стр.
• Гуругли. Таджикский народный эпос. («Эпос народов СССР») — М.: «Наука», 1987, 701 стр.
• Жирмунский В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский народный героический эпос. — М., 1947.
• Каррыев Б. А. Эпические сказания о Кёр-оглы у тюркоязычных народов. — М., 1968.
• Каррыева А. Б. Поэтическая система эпоса «Героглы». — Ашхабад: «Ылым», 1990. — 122 стр.
• Кёроглу. Азербайджанский народный эпос. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1959. — 388 стр.
• Кёр-оглу, восточный поэт-наездник. — Тифлис, 1856.
• Короглы Х. Г. Новая версия «Кёроглу», в кн.: Теоретические проблемы восточных литератур. — М., 1969.
• Кёр-оглы / Короглы Х. Г. // Кварнер — Конгур. — М. : Советская энциклопедия, 1973. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 12).
• Родники в песках. Из туркменской народной поэзии. — Ашхабад: «Магарыф», 1984. — 176 стр.

башҡа телдәрҙә

• Wolfram Eberhard und Richard Mercer Dorson: Minstrel tales from southeastern Turkey. — New York, 1980, S. 30.
• L. Honko Textualization of Oral Epics.
• M. Kappler Intercultural Aspects in and Around Turkic Literatures.
• Tanasoglu D. N. Köroglu (Türk oguz dastanı) Ana Dili Grammatika hem Literatura Okumakları 5-ci Klasa için. — Kişinev, 1990.
• K. Reichl Singing the Past: Turkic and Medieval Heroic Poetry.

Һылтанмалар

• KÖROĞLU i. LITERARY TRADITION 2011 йыл 4 февраль архивланған.
• KÖROĞLU ii. PERFORMANCE ASPECTS 2011 йыл 11 апрель архивланған.