Лабрадор (ярымутрау)
| Лабрадор | |
|---|---|
| Урынлашыуы | |
| 53°18′ с. ш. 66°33′ з. д.HGЯO | |
| Йыуыусы акватория | Гудзон ҡултығы, Атлантик океан |
 | |
 Лабрадор Викимилектә | |
Лабрадор (франц. péninsule du Labrador, ингл. Labrador Peninsula) — Канаданың көнсығышындағы ярымутрау, Ньюфаундленд һәм Лабрадор провинцияһының континенталь өлөшөн һәм Квебек провинцияһының төньяҡ райондарын үҙ эсенә ала. Донъялағы иң ҙур ярымутрауҙарҙың береһе.
Исеме[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, ярымутрауға 1498 йылда Гренландия ярҙарын һәм Төньяҡ Американың төньяҡ-көнсығышын һүрәтләгән португал диңгеҙ сәйәхәтсеһе һәм тикшеренеүсеһе Жуан Фернандес Лаврадор исеме бирелгән тигән фекер киң таралған[1]. 1499 йылда Португалия короле Мануэль I патент ала, был уға Атлантик океандың ошо өлөшөн тикшереү хоҡуғын бирә. Перу де Барселуш менән беренсе тапҡыр Лабрадорҙы 1498 йылда күрә, ә яҡынса 1498 йылда Гренландияның көньяҡ-көнбайыш яр буйын һәм Төньяҡ Американың төньяҡ-көнсығыш өлөшөн картаға төшөрә һәм улар тураһында Португалия һәм Европаға хәбәр итә. Ер биләү статусы уға «лаврадор» титулын ҡулланырға мөмкинлек бирә, был португал телендә «фермер» йәки «алпауыт» тигәнде аңлата, «лабрадор» испан һәм галиция телдәрендә «ауыл хужалығы хеҙмәткәре» тигәнде аңлата (португал әйтелеше: [lɐvɾˈðo᧮]). Асылда, ул Гренландияға «Терра-ду-Лаврадор» исемен бирә, был уның беренсе күргән ере була, ләкин ваҡыт үтеү менән ошо исем Лабрадор булдырылғанға тиклем бөтә райондарға тарала[2] .
Башҡа мәғлүмәттәр буйынса, португал диңгеҙ сәйәхәтсеһе Гаспар Корте Реал тарафынан 1500 йылда «Терра-ду-Лаврадор» — «һабансы ере» тип атала[3]
Географияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Донъяның иң ҙур ярымутрауҙарының береһе, көньяҡтан төньяҡҡа табан 55° с. ш. алып 69° з. д. тиклем һуҙыла. Дөйөм майҙаны — 1,6 миллион км² ашыу. Ярымутрауҙа Лабрадор төбәге — Ньюфаундленд провинцияһының континенталь өлөшө һәм Лабрадор — Сагеней — Сен-Жан күле, Кот-Нор, Квебек провинцияһы урынлашҡан Ярымутрау көнсығышта шул исемле диңгеҙ, көньяҡта Изге Лаврентий ҡултығы, төньяҡта Гудзон боғаҙы һәм көнбайышта Гудзон ҡултығы һыуҙары менән йыуыла.
Ярымутрау яры буйында бер нисә диңгеҙ ағымы бар. Һалҡын һәм аҙ тоҙло Арктика һыуҙары Көнсығыш Гренландия ағымы менән Канада Арктика архипелагы утрауҙары араһындағы боғаҙҙар аша үтә. Архипелаг боғаҙҙары аша үткән һыу объекты Баффин ағымының төп өлөшөн тәшкил итә. Улар менән йә көнбайышҡа Гудзон ҡултығына йүнәлә, йә көнсығышта Лабрадор ағымына әйләнә. Атлантик океан һыуҙары Төньяҡ Атлантик ағымын алып килә[4].Төньяҡ һәм көнбайыш ярҙары күбеһенсә тәпәш, урыны менән шхерлы (утраулы, ҡаялы). Көнсығыш ярҙары бейек, фьордалы (ҡултыҡлы) (ҡайһы бер бухталарҙың оҙонлоғо 100 м етә), ярҙарының көньяғында тура һыҙыҡлы.[5] Төньяҡта яр буйы һыҙығы Унгава ярымутрауын барлыҡҡа килтерә. Гудзон ҡултығының тарлығы һыу баҫыу тулҡыны барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә, ә Унгава ярымутрауындағы Фёй (Лиф) йылғаһы тамағында күтәрелгәндә (прилив) һәм кәмегәндәге (отлив) һыу кимәленең айырмаһы 60 футҡа (18 м) етергә мөмкин.[5]
Лабрадор, Лаврентий ҡалҡыулығының көнсығыш осо, докембрия тоҡомдарынан: гранит, гнейс, габбронан тора. Геологик йәһәттән ярымутрау Канада ҡалҡаны составына инә. Өҫкө йөҙө убалы, дүртенсел осор боҙланыу эҙҙәрен һаҡлай, бөтә территория тиерлек күп йыллыҡ боҙланыу тау тоҡомдарынан тора, төньяҡта өҙлөкһөҙ таралыу зонаһы бар. Ярымутрауҙың көнсығыш өлөшө Торнгат тауҙары. Иң бейек нөктәһе — 1652 м бейеклектәге Д’Ибервиль (Кобвик) тауы. Ярымутрауҙың үҙәге 500 метрҙан алып 800 метрға тиклем бейеклектәге яҫы таулыҡты биләй.
Гидрология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тулыһынса тиерлек Канада ҡалҡаны — боҙланыу тарихы булған ҙур ташлы яҫы таулыҡ менән ҡапланғанлыҡтан, ярымутрауҙа бик күп күлдәр урынлашҡан. Квебек провинцияһында ғына төрлө ҙурлыҡтағы ярты миллиондан ашыу күл бар[6]. Лабрадор ярымутрауында иң ҙур һыу объекты — Смалвуд һыуһаҡлағысы, ләкин иң ҙур тәбиғи күл — Мистассини күле. Башҡа билдәле күлдәр иҫәбенә Маникуаган һыуһаҡлағысы, Каньяпискау һыуһаҡлағысы, Ла-Гранде- 2 һәм Ла-Гранде-3 һыуһаҡлағыстары инә. Гидроэнергетиканы үҙләштереү тарихы арҡаһында ярымутрауҙағы сөсө һыулы күлдәрҙең күпселеге һыуһаҡлағыстар булып тора. Күлдәрҙең күплегенән тыш ярымутрауҙа йылғалар ҙа күп. Иң оҙоно Ла-Гранде йылғаһы оҙонлоғо 900 км (560 миль) тәшкил итә. Башҡа әһәмиәтле йылғалар — Коксоак, Арно, Ла-Гранд, Фёй, Джордж, Черчиль, Пети-Бален, Белен, Повунгкитук, Наташкуан, Напетипи. Йылғалар суднолар йөрөшөнә яраҡлы түгел, һикәлтәләр, тупһалар күп булыу сәбәпле, диңгеҙгә ҡойған урында текә ярҙан шарлауыҡтар барлыҡҡа килә. Ярымутрау территорияһында күлдәр һәм һаҙлыҡтар күп.[5]
Тере тәбиғәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ярымутрауҙа тундра зонаһы бар (уртаса йыллыҡ температура −3.). 0 °C), ылыҫлы урмандар (-1.). 3 °C) һәм ҡатнаш урмандар (1.1.) 4 °C). Лабрадорҙың төньяҡ райондарын биләгән мүкле- ҡыуаҡлы тундраларында ягель мул үҫә, был болан көтөү өсөн яҡшы шарттар тыуҙыра. Үҙәк өлөшөнә ылыҫлы ағастар барлыҡҡа килтергән урман-тундра һәм һирәк осрай торған урмандар хас, тағы ла көньяҡтараҡ тайганың тар һыҙаты урынлашҡан. Тайга урмандарында күгелйем шыршы, ҡара шыршы, бәлзәм аҡ шыршыһы, Америка ҡарағасы, Банкс ҡарағайы, көнбайыш туяһы үҫә; шулай уҡ япраҡлы ағастар — бальзам тирәге, уҫаҡ һымаҡ тирәк һәм ҡайын таралған. Бөйөк күлдәрҙең Канада тайгаһы менән Изге Лаврентий йылғаһының урман массивтары сигендә веймут ҡарағайы һәм аллеган ҡайыны үҫә.
Лабрадор ярымутрауының төньяҡ райондарына һәм уларҙы уратып алған арктик һыуҙарҙа һөтимәрҙәрҙең күп төрлөлөләре: киттар, тюлендәр һәм морждар йәшәй. Атлантик ағымдар менән туйынған һыу майҙаны, киреһенсә, балыҡҡа бай. Бигерәк тә Изге Лаврентий ҡултығында һәм ярымутрауҙың көнсығыш яры буйында ҡара паптус, мойва, Атлантик трескаһы киң таралған, артабан төньяҡҡа табан уны Грендалия трескаһы алмаштыра, . Был киңлектәрҙә Гренландия поляр акулаһы осрай [5]. Ярымутрауҙың төньяҡ-көнсығышында Торнгат -Маунинс милли паркы урынлашҡан.[7]
Климаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Климаты субарктиканан уртасаға тиклем үҙгәреп тора, уға Төньяҡ Боҙло океан һәм Лабрадор ағымы көслө йоғонто яһай. Ярымутрауҙың төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә ғинуарҙың уртаса температураһы −28 °C, көньяҡ-көнсығыш −12 °C; Лабрадорҙың төньяғында июль айының уртаса температураһы — 7 °C, көньяҡта — 18 °C. Йыллыҡ яуым-төшөм төньяҡта йылына 250 мм, көньяҡта — 1200 мм.
Иҡтисады[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Башлыса халыҡ яр буйҙарында йәшәй. Төп торама пункттары — Лабрадор-Сити (Ньюфаундленд һәм Лабрадор), Сет-Иль, Шеффервилл (икеһе лә — Квебек).
Тимер мәғдәне сығарыу эштәре алып барыла. Төньяҡтан көньяҡҡа табан донъялағы иң ҙур мәғдән ятҡылыҡлы зоналарҙың береһе һуҙылған. ГЭС-тарҙы файҙаланыу үҫешкән: Черчилль, Ла-Гранде йылғаларында эре гидроэлектростанциялар төҙөлгән.
Һыуһар, төлкө, һеләүһен, ондатра тиреләрен эшкәртеү һәм балыҡ тотоу кәсептәре үҫешкән. Морждарға һәм тюлендәргә һунар итеү ярымутрауҙың төп халыҡтарының традицион йәшәү рәүешен һаҡлауҙа мөһим роль уйнай.[5]
Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Лабрадор ярымутрауының төп халыҡтарына инуит һәм инну, йәки монтанье-наскапи инә. Элек инуиттар Лабрадорҙың төньяҡ райондарында йәшәгән. Иннулар төньяҡ тундрала йәшәгән «сүл халыҡтарына» һәм Францияның Монтаньялар ярымутрауының көньяғындағы урмандарҙа йәшәүсе монтаньеға бүленә. Иннуларҙың мәҙәниәте төньяҡ боланына һунар итеү традицияларына ҡоролған (карибу).
Беҙҙең эраның 1000 йылында Лабрадор диңгеҙен аша сыҡҡан Исландия тикшеренеүсеһе Лейф Эрикссон командаһы ярымутрау ярҙарын күҙәтеп кенә ҡалмай, уға аяҡ баҫыу ихтималлығы ла фаразлана. 1500 йылда утрау ярҙарына португалдар Гашпар һәм Мигель Корте-Реал барып етә тиерлек. Изге Лаврентий ҡултығында европалыларҙан тәүгеләрҙән 1534 йылда Жак Картье моряктары була. 1602 йылда төньяҡтан ярымутрауҙы йыуыусы Гудзон боғаҙына капитан Джордж Уэймут килә; ун йыллыҡтың аҙағына уның артынан тағы ике экспедиция бара. Ярымутрауҙан көнбайышҡа Гудзонов ҡултығына барып еткән экспедицияларҙан Парри етәкселегендә 1818 йылғы экспедиция мөһим роль уйнай, уның барышында тәү тапҡыр тәрән һыуҙарҙың температураһы үлсәнә.[5].
Ярымутрауға эйә булыу хоҡуғына сиратлап Франция һәм Англия дәғүә итә, ә һуңыраҡ Британияның Төньяҡ Америка колониялары — Ньюфаундленд һәм Түбәнге Канада (хәҙер Квебек). Квебек менән Лабрадор сигенең дөйөм оҙонлоғо 3500 км-ҙан ашыу булған контуры Бөйөк Британия йәшерен советының 1922 йылдағы ҡарары менән раҫлана һәм 1947 йылда Канадаға Ньюфаундленд һәм Лабрадор ингәндә раҫлана.[8].
Ярымутрау мәҙәниәттә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Вячеслав Бутусовтың Борис Гребенщиковтың «Террариум» проекты өсөн Джордж Гуницкий шиғырына яҙылған «Гибралтар-Лабрадор» йыры бар. Ул Алексей Балабановтың «Брат-2» фильмына саундтрекка (музыкаль оҙатыу булып) ингән.
Экологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Экологик яҡтан хәл, ғөмүмән, ҡәнәғәтләнерлек. Тәбиғи мөхиттә урындағы етешһеҙлектәр башлыса тимер мәғдәне (үҙәк өлөшө) һәм титан мәғдәндәре (Лак-Тио ятҡылығы — донъяла иң ҙуры) райондарында күҙәтелә. Төньяҡта радиоактив матдәләр тупланыу сәбәпле ягельниктарҙың бысраныуы күҙәтелә. Болан-карибуларҙың һаны кәмей, шулай уҡ балыҡ ресурстары һәм диңгеҙ һыуҙары йәнлектәренә һунарсылыҡ кәмей. Иң ҡатмарлы экологик хәл (атмосфераның, тупраҡтың, һыуҙың бысраныуы) Либерияның иң көньяғында Канада һәм АҠШ-тың халыҡ тығыҙ йәшәгән күрше райондарынан килгән кислоталы ямғырҙар тәьҫирендә барлыҡҡа килә[9].
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ J. K. Hiller. The Portuguese Explorers (ингл.). Heritage Newfoundland & Labrador (2004). Дата обращения: 19 ноябрь 2019. Архивировано 21 август 2011 года.
- ↑ The Portuguese Explorers. Memorial University of Newfoundland. Дата обращения: 24 октябрь 2011.
- ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь: Около 5000 единиц. / Отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд. стереотип. — М.: Русские словари, ООО «Издательство Астрель», ООО «Издательство АСТ», 2001. — С. 235.
- ↑ Dunbar M. J. The Sea Waters surrounding the Québec-Labrador peninsula (инг.) // Cahiers de géographie du Québec. — 1965. — Vol. 10. — № 19. — P. 13, 19. — DOI:10.7202/020561ar
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Dunbar, 1965
- ↑ «L’eau. La vie. L’avenir. Politique nationale de l’eau», Bibliothèque nationale du Québec, 2002, ISBN 2-550-40074-7, <http://www.mddelcc.gouv.qc.ca/eau/politique/politique-integral.pdf>
- ↑ Dunbar, 1965, pp. 28—29
- ↑ Alec C. Mcewen. Labrador Boundary Dispute (ингл.). The Canadian Encyclopedia (5 июль 2018). Дата обращения: 19 ноябрь 2019. Архивировано 28 июль 2019 года.
- ↑ Большая советская энциклопедия /Лабрадор 2022 йыл 20 сентябрь архивланған.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Большая советская энциклопедия /Лабрадор 2022 йыл 20 сентябрь архивланған.