Алмас (минерал): өлгөләр араһындағы айырма

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Rescuing 1 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
"Алмаз" битен тәржемә итеп төҙөлгән
1 юл: 1 юл:
{{Минерал
|Название =Алмас
|Изображение = Rough diamond.jpg
|Подпись = Тау тоҡомондағы алмаз
|Формула = C
|Цвет = Төҫһөҙ, көрән, зәңгәр, күк, йәшел, ҡаҙыл, алһыу, ҡара
|Цвет черты = Юҡ
|Блеск = Алмас ялтырыуығы
|Прозрачность= Үтә күренеүсән
|Спайность = {111} буйынса камил
|Сингония = [[Кубик сингония|Кубик]]
|Структура = алмаз тибындағы структура
|Параметр решётки(Сторона куба) = 3,57 Ангстрем
|Твёрдость = 10
|Излом =
|Примесь = N
|Плотность = 3,47—3,55
|Показатель преломления = 2,417—2,419
}}


'''Алма́с''' (о{{lang-ar|ألماس}}, ''’almās'', {{lang-grc|ἀδάμας}} — «еңелмәҫ») — иң ҡаты минерал, тәбиғи [[углерод]]тың кристаллик төҙөлөшлө төрҙәренең береһе. Ғәҙәттә, алмаз кристалдары төҫһөҙ, һирәк осраҡтарҙа -- һары, ҡоңғорт, йәшел, ҡара һ.б. төҫтәрҙә була. Ҡатылығы 10, тығыҙлыгы 3,5г/см3, ыуалыусан. [[Кислота]]ларға бирешмәй. Тәбиғи алмаздарҙың үлсәме микроскопик бөртөктәрҙән массалары йөҙәр һәм меңәр каратка еткән (1 карат = 0,2 г) сағыштырмаса эре кристалдарға тиклем була; 100 караттан эрерәк алмаз кристалдары һирәк осорай. Тәбиғи алмаздар ювелир ([[Ер (планета)|Ер]] шарында сығарылғандарының 25% -ы) һәм техник төрҙәргә бүленә. Сәнәғәттә синтезланған техник алмаздар күләме тәбиғи табылғандан күпкә артыҡ. Төрлө приборҙар, ҡоралдар, абразив порошок һәм пасталар, бриллиант һ.б. эшләп сығарыуҙа ҡулланыла.
'''Алмаз''' (от пратюрк. almaz, һүҙмә-һүҙ «бирешмәҫ», аша {{Lang-ar|ألماس}} ['almās] һәм {{Lang-grc|ἀδάμας}} («емерелмәҫ») — иң ҡаты [[минерал]], тәбиғи [[Углерод|углеродтың]] кристаллик төҙөлөшлө төрҙәренең береһе, куб [[Углерод|углеродтың аллотроп формаһы]]<ref>{{Китап|заглавие=Физические свойства алмаза|серия=Справочник|место=Киев|издательство=[[Наукова думка]]|год=1987}}</ref>. Нормаль шарттарҙа метастабиль, йәшәү осоро сикһеҙ булыуы мөмкин. Ғәҙәттә, алмаз кристалдары төҫһөҙ, һирәк осраҡтарҙа - һары, ҡоңғорт, йәшел, ҡара һ.б. төҫтәрҙә була. Юғары температурала вакуумда йәки инерт газда яйлап [[Графит|графитҡа]]<ref>{{ВТ-БСЭ1|Бриллиант, алмаз}}</ref><ref name="автоссылка1">{{ВТ-ЭСБЕ|Алмаз}}</ref><ref>{{Даль|Алмаз}}</ref> күсә. Моостың ҡатылыҡ эталон минералдар шкалаһы буйынса иң ҡатыһы. Ҡатылығы 10, тығыҙлыгы 3,5г/см3, ыуалыусан. [[Кислота|Кислоталарға]] бирешмәй. Тәбиғи алмаздарҙың үлсәме микроскопик бөртөктәрҙән массалары йөҙәр һәм меңәр каратка еткән (1 карат = 0,2 г) сағыштырмаса эре кристалдарға тиклем була; 100 караттан эрерәк алмаз кристалдары һирәк осрай. Тәбиғи алмаздар ювелир ([[Ер (планета)|Ер]] шарында сығарылғандарының 25% -ы) һәм техник төрҙәргә бүленә. Сәнәғәттә синтезланған техник алмаздар күләме тәбиғи табылғандан күпкә артыҡ. Төрлө приборҙар, ҡоралдар, абразив порошок һәм пасталар, бриллиант һ.б. эшләп сығарыуҙа ҡулланыла.


== Физик-механик үҙенсәлектәре ==
[[Файл:Diamonds glitter.png|thumb|150px| Алмаc төҙөлөшө]]
Алмазды башҡа минералдарҙан айырып торған төп һыҙаты — ныҡлығы (һәм шул уҡ ваҡытта ыуалыусанлығы), ҡаты есемдәр араһында иң юғары йылы үткәрүсәнлек {{S|900—2300 Вт/(м·К)}}<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Thermal conductivity of isotopically modified single crystal diamond|ссылка=http://prl.aps.org/abstract/PRL/v70/i24/p3764_1|язык=en|издание=Phys. Rev. Lett.|год=1993|volume=70|pages=3764}}</ref>, ҙур һыныу күрһәткесе һәм юғары дисперсия. Алмаз тыйылған зона киңлеге {{S|4,57 [[Электронвольт|эВ]]}}<ref>{{Мәҡәлә|автор=Wort C. J. H., Balmer R. S.|заглавие=Diamond as an electronic material|издание=Materials Today|год=2008|том=11|выпуск=1—2|страницы=22—28|issn=1369-7021|doi=10.1016/S1369-7021(07)70349-8|ссылка=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1369702107703498|язык=en}}</ref> тигеҙ булған киң зоналы [[Ярым үткәргес|ярымүткәргес]]. Ул бик түбән Алмаздың һауала металға ышҡылыу коэффициенты бик түбән — барлығы 0,1 генә, һәм был кристалл йөҙөндә үҙенсәлекле майлау функцияһын үтәгән адсорбланған газдың йоҡа ярыһы барлыҡҡа килеү менән бәйле. Бындай яры барлыҡҡа килмәһә, ышҡылыу коэффициенты арта һәм 0,6—1,0<ref>{{Мәҡәлә|автор=Feng Z., Tzeng Y., Field J. E.|заглавие=Friction of diamond on diamond in ultra-high vacuum and low-pressure environments|издание=Journal of Physics D: Applied Physics|год=1992|том=25|выпуск=10|страницы=1418|ссылка=https://iopscience.iop.org/article/10.1088/0022-3727/25/10/006/meta|doi=10.1088/0022-3727/25/10/006|arxiv=|язык=en}}</ref> булып китә. Юғары ҡатылығы алмаздың ашалыуға бирешмәүсәнлеген тәьмин итә. Алмазға шулай уҡ (башҡа билдәле материалдар менән сағыштырғанда) иң юғары һығылмалылыҡ модуле һәм иң түбән ҡыҫыу коэффициенты хас.
== Әҙәбиәт ==

* Перспективы алмазоносности юго-восточной части Волго-Уральской антеклизы // Разведка и охрана недр. 1999. № 2.
Кристалл энергияһы 10<sup>5</sup> Дж/моль, бәйләнеш энергияһы 700 Дж/моль — кристалл энергияһынан 1 %-ҡа кәмерәк.
== Сығанаҡтар ==

* [http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/read/8-statya/735-almas-mineral Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{Ref-ba}}
Алмаздың иреү температураһы ~11 ГПа баҫымда яҡынса 3700-4000 °C <ref>{{Китап|часть=р, Т-Диаграмма плавления алмаза и графита с учётом аномальности высокотемпературной теплоёмкости|автор=[[Андреев, Валентин Дмитриевич|Андреев В. Д.]]|заглавие=Избранные проблемы теоретической физики.|место=Киев|издательство=Аванпост-Прим|год=2012|ссылка=http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/physics/thermodynamics.htm}}</ref>. Алмаз һауала уҡ яна {{S|850—1000 °C}} яна, ә саф [[Кислород|кислородта]] көсһөҙ-зәңгәр ялҡын булып {{S|720—800 °C}} яна һәм тулыһынса углекислый газға әйләнә. Һауа инмәгәндә кислатыу тиклемге осорға {{S|2000 °C}} тиклем йылытҡанда, алмаз {{S|15—30 минут}} эсендә [[Графит|графитҡа]] күсә һәм шартлау ҡатыш ваҡ өлөштәргә емерелә, {{S|2000 K}}-нан артыҡ температураларҙа алмаздың термодинамик характеристикалары (''йылылыҡ тотоусанлығы теплоёмкость'', ''энтальпия'') температура үҫеше менән бергә аномаль характер ҡабул итә<ref>{{Китап|часть=Аномальная термодинамика алмазной решетки|автор=[[Андреев, Валентин Дмитриевич|Андреев В. Д.]]|заглавие=Избранные проблемы теоретической физики|место=Киев|издательство=Аванпост-Прим|год=2012|ссылка=http://eqworld.ipmnet.ru/ru/library/physics/thermodynamics.htm}}</ref>.
* [http://tatarile.org/maglumat/ Татар энциклопедияһы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131207140810/http://tatarile.org/maglumat |date=2013-12-07 }} {{Ref-tt}}

Алмаздың төҫһөҙ кристалдарының һары төҫтә уртаса күрһәткесе яҡынса 2,417 тигеҙ, ә спектрҙың төрлө төҫтәренә ул 2,402 (ҡыҙыл өсөн) 2,465 тиклем (миләүшә өсөн) төрлөләнә. Һынылыш күрһәткестең тулҡын оҙонлоғона бәйлелеге дисперсия тип атала, ә геммологияла был термин ике билдәле тулҡын оҙонлоғонда үтә күренмәле мөхиттең һынылыш күрһәткестәренең айырмаһы булараҡ махсус мәғәнәгә эйә (ғәҙәттә фраунгофер линиялар ов парҙары өсөн
[[Категория:Ябай матдәләр]]

12:16, 5 ноябрь 2021 өлгөһө

Алмаз (от пратюрк. almaz, һүҙмә-һүҙ «бирешмәҫ», аша ғәр. ألماس‎ ['almās] һәм бор. грек. ἀδάμας («емерелмәҫ») — иң ҡаты минерал, тәбиғи углеродтың кристаллик төҙөлөшлө төрҙәренең береһе, куб углеродтың аллотроп формаһы[1]. Нормаль шарттарҙа метастабиль, йәшәү осоро сикһеҙ булыуы мөмкин. Ғәҙәттә, алмаз кристалдары төҫһөҙ, һирәк осраҡтарҙа - һары, ҡоңғорт, йәшел, ҡара һ.б. төҫтәрҙә була. Юғары температурала вакуумда йәки инерт газда яйлап графитҡа[2][3][4] күсә. Моостың ҡатылыҡ эталон минералдар шкалаһы буйынса иң ҡатыһы. Ҡатылығы 10, тығыҙлыгы 3,5г/см3, ыуалыусан. Кислоталарға бирешмәй. Тәбиғи алмаздарҙың үлсәме микроскопик бөртөктәрҙән массалары йөҙәр һәм меңәр каратка еткән (1 карат = 0,2 г) сағыштырмаса эре кристалдарға тиклем була; 100 караттан эрерәк алмаз кристалдары һирәк осрай. Тәбиғи алмаздар ювелир (Ер шарында сығарылғандарының 25% -ы) һәм техник төрҙәргә бүленә. Сәнәғәттә синтезланған техник алмаздар күләме тәбиғи табылғандан күпкә артыҡ. Төрлө приборҙар, ҡоралдар, абразив порошок һәм пасталар, бриллиант һ.б. эшләп сығарыуҙа ҡулланыла.

Физик-механик үҙенсәлектәре

Алмазды башҡа минералдарҙан айырып торған төп һыҙаты — ныҡлығы (һәм шул уҡ ваҡытта ыуалыусанлығы), ҡаты есемдәр араһында иң юғары йылы үткәрүсәнлек 900—2300 Вт/(м·К)[5], ҙур һыныу күрһәткесе һәм юғары дисперсия. Алмаз тыйылған зона киңлеге 4,57 эВ[6] тигеҙ булған киң зоналы ярымүткәргес. Ул бик түбән Алмаздың һауала металға ышҡылыу коэффициенты бик түбән — барлығы 0,1 генә, һәм был кристалл йөҙөндә үҙенсәлекле майлау функцияһын үтәгән адсорбланған газдың йоҡа ярыһы барлыҡҡа килеү менән бәйле. Бындай яры барлыҡҡа килмәһә, ышҡылыу коэффициенты арта һәм 0,6—1,0[7] булып китә. Юғары ҡатылығы алмаздың ашалыуға бирешмәүсәнлеген тәьмин итә. Алмазға шулай уҡ (башҡа билдәле материалдар менән сағыштырғанда) иң юғары һығылмалылыҡ модуле һәм иң түбән ҡыҫыу коэффициенты хас.

Кристалл энергияһы 105 Дж/моль, бәйләнеш энергияһы 700 Дж/моль — кристалл энергияһынан 1 %-ҡа кәмерәк.

Алмаздың иреү температураһы ~11 ГПа баҫымда яҡынса 3700-4000 °C [8]. Алмаз һауала уҡ яна 850—1000 °C яна, ә саф кислородта көсһөҙ-зәңгәр ялҡын булып 720—800 °C яна һәм тулыһынса углекислый газға әйләнә. Һауа инмәгәндә кислатыу тиклемге осорға 2000 °C тиклем йылытҡанда, алмаз 15—30 минут эсендә графитҡа күсә һәм шартлау ҡатыш ваҡ өлөштәргә емерелә, 2000 K-нан артыҡ температураларҙа алмаздың термодинамик характеристикалары (йылылыҡ тотоусанлығы теплоёмкость, энтальпия) температура үҫеше менән бергә аномаль характер ҡабул итә[9].

Алмаздың төҫһөҙ кристалдарының һары төҫтә уртаса күрһәткесе яҡынса 2,417 тигеҙ, ә спектрҙың төрлө төҫтәренә ул 2,402 (ҡыҙыл өсөн) 2,465 тиклем (миләүшә өсөн) төрлөләнә. Һынылыш күрһәткестең тулҡын оҙонлоғона бәйлелеге дисперсия тип атала, ә геммологияла был термин ике билдәле тулҡын оҙонлоғонда үтә күренмәле мөхиттең һынылыш күрһәткестәренең айырмаһы булараҡ махсус мәғәнәгә эйә (ғәҙәттә фраунгофер линиялар ов парҙары өсөн

  1. ↑ Физические свойства алмаза. — Киев: Наукова думка, 1987. — (Справочник).
  2. ↑ Бриллиант, алмаз // Большая советская энциклопедия: В 66 томах (65 т. и 1 доп.) / Гл. ред. О. Ю. Шмидт. — 1-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1926—1947.
  3. ↑ Алмаз // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  4. ↑ Алмаз // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
  5. ↑ Thermal conductivity of isotopically modified single crystal diamond (инг.) // Phys. Rev. Lett.. — 1993. — Vol. 70. — P. 3764.
  6. ↑ Wort C. J. H., Balmer R. S. Diamond as an electronic material (инг.) // Materials Today. — 2008. — В. 1—2. — Т. 11. — С. 22—28. — ISSN 1369-7021. — DOI:10.1016/S1369-7021(07)70349-8
  7. ↑ Feng Z., Tzeng Y., Field J. E. Friction of diamond on diamond in ultra-high vacuum and low-pressure environments (инг.) // Journal of Physics D: Applied Physics. — 1992. — В. 10. — Т. 25. — С. 1418. — DOI:10.1088/0022-3727/25/10/006
  8. ↑ Андреев В. Д. р, Т-Диаграмма плавления алмаза и графита с учётом аномальности высокотемпературной теплоёмкости // Избранные проблемы теоретической физики.. — Киев: Аванпост-Прим, 2012.
  9. ↑ Андреев В. Д. Аномальная термодинамика алмазной решетки // Избранные проблемы теоретической физики. — Киев: Аванпост-Прим, 2012.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Алмас_(минерал)&oldid=1090497» битенән алынған