Проза: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
категория
Вәхит (фекер алышыу | өлөш)
19 991 төҙәтеү
"Проза" битен тәржемә итеп төҙөлгән
1 юл: 1 юл:
 
'''Проза''' — көйгә һәм үлсәмгә һалынмай ижад ителеп, ҡағыҙға төшөрөлгән йә телдән һөйләнелгән сәсмә (шиғри булмаған) әҙәби әҫәр.


'''Проза''' (лат. prosa — лит. маҡсатлы телмәр) — .үлсәмдәш өлөштәргә (шиғыр) бүленмәгән ауыҙ-тел йә яҙма телмәр; шиғырҙарҙан айырмалы рәүештә, уның ритмы синтактик төҙөлөштәрҙең (осорҙар, һөйләмдәр, колондар) яҡынса корреляцияһына нигеҙләнгән. Ҡайһы берҙә терминды нәфис әҙәбиәткә ҡаршы ҡуйыу өсөн ҡулланылалар, дөйөм алғанда (шиғриәт) фәнни йәки публицистик әҙәбиәт, йәғни сәнғәткә ҡағылышы булмаған<ref name="LE2">{{cite web|url=http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/le9/le9-1971.htm|title=Проза — литературная энциклопедия|accessdate=2010-04-05|archiveurl=|archivedate=|deadlink=no}}</ref>.
== Терминдың мәғәнәһе ==
Проза — [[Латин теле|латинса]] «''prōsa''» һүҙе, исем булараҡ, «''prōsus''» сифатынан яһалған. [[Урыҫ теле]]ндә «прямой», «свободный» тигән мәғәнәләрҙе бирһә, [[башҡорт теле|башҡортса]]ға «тура», «ябай», «ирекле» тип тәржемәләргә була. Бынан сығып, прозаны «ритмик киҫәктәргә һәм ҡабалауҙарға бүленмәгән ирекле һәм ябай телмәр» тип тип ҡабул итергә кәрәк. Боронғо [[грек теле|грек]] әҙәбиәтенең һуңғы осоронда, аҙаҡтан [[Боронғо Рим]]дә был термин үҙенең бөгөн төп ҡулланылышта булған мәғәнәһен алған. Билдәле булыуынса, ул замандарҙағы [[грек теле|грек]] әҙәбиәтендә нәфис һүҙ һөйләүҙе «шиғриәт|поэзия» тип атағандар, бындағы мәҙәниәттә нәфислек сәнғәте тәү сиратта ритм хистәре менән бәйле булған. Шуға ла әҙәби ижад әҫәрҙәренең күпселеге шиғыр формаһында тыуған. Һуңыраҡ ирекле һөйләүгә ҡаршы ҡуйып, ритмик яҡтан дөрөҫ ойошҡан телмәрҙе «шиғыр» тип исемләй башлағандар. [[Греция|Грек]] мәҙәниәтен тулыһынса ҡабул иткән һәм артабан үҫтергән [[Боронғо Рим]]дә, нәҡ ошоға нигеҙләнеп, «ритмик киҫәктәргә бүленмәгән, ябай һәм ирекле телмәр»ҙе генә «проза» тип атай башлағандар.
Шулай булһа ла, күп милләтле [[нәфис әҙәбиәт]]тең меңәр йыллыҡ тарихи үҫеше һөҙөмтәһендә [[шиғриәт|поэзия]] менән прозаны ныҡлап айырыу бары тулыһынса һаҡланып ҡалмаған. Әҙәбиәт белемендә эргәләш йөрөгән был терминдар аңлатҡан ижад жанрҙары ла бер-береһенә бик яҡын тора: прозалағы шиғри әҫәрҙәр (стихи в прозе) менән бер рәттән ритм һәм рифма ҡулланып яҙылған проза әҫәрҙәренең дә булыуы бының асыҡ миҫалы.


== Сығышы ==
== Прозаның ҡыҫҡаса тарихы ==
Боронғо грек әҙәбиәтендә ниндәй ҙә булһа художестволы әҙәбиәт [[шиғриәт]] тип аталған. Әммә грек мәҙәниәтендә был төшөнсә ритмиклыҡ менән тығыҙ бәйләнгән була, шунлыҡтан әҙәби әҫәрҙәрҙең күбеһе шиғри формала була.Һуңыраҡ, ритм менән бәйле булмаған телмәрҙән айырмалы рәүештә, ритм менән ойошҡан телмәр шиғыр тип атала башлай. Боронғо римлеләр, грек мәҙәниәтенең вариҫтары, уны проза тип атай башлаған. ''Квинтилиан''да '''ōrātiō prōsa''' тигән әйтем бар, [[Луций Анней Сенека]]<nowiki/>ла — ритмик ҡабатлауҙар менән бәйләнмәгән азат һүҙҙе билдәләү өсөн тик '''prōsa''' ғына.
Тәүге проза әҫәрҙәрен ижад итеүселәр исемлегенә боронғо [[Греция|грек]] космологы (Йыһанды өйрәнеүсе) һәм мифографы (мифтарҙы аңлатыусы) [[Ферекид Сиросский]]ҙы (боронғо [[грек теле|грекса]] ''Φερεκύδης'', беҙҙең эраға тиклем 584/583 — 499/498 йылдар) һәм Боронғо [[Греция]]ның беҙгә тиклем килеп етмәгән Милет ҡалаһында эшләгән фәнни-философик мәктәп вәкилдәрен ([[урыҫ теле|урыҫса]] — «Миле́тская школа», «миле́тцы») индерәләр.


Латинса ''prōsa'' (ōrātiō) үҙе ''prōsus'' «тура» сифатынан барлыҡҡа килгән, «ирекле» < ''prōrsus'' шул уҡ < иҫке латин теленән ''prōvorsos'' «алға боролдо», «тура», боронғо латин ҡылым ҡылымының «алға боролоу» (> латин ''prōvertere'') киҫәксәләре<ref>Walde A., Hofmann J. B. Lateinisches etymologisches Wörterbuch. Heidelberg, 1954. — Т. II, c. 374.</ref>.
Боронғо [[Греция]] [[нәфис әҙәбиәт]]ендә поэзия менән бер ҡатарҙан проза ла булған. Телсе ғалимдәр уларҙы «миф», «риүәйәт», «[[әкиәт]]» һәм «[[комедия]]» жанрҙары тип һанай. Ә [[Греция|гректар]] үҙҙәре уларҙы бер нисек тә [[шиғриәт|поэзия]]ға индермәгән, сөнки, мәҫәлән, мифты — бөтөнләй ижад емеше түгел, ә дини тәғлимәт итеп ҡараған. Үҙ сиратында, риүәйәт — тарихи әҫәр, [[әкиәт]] — тормош-көнкүреш хәбәре, һәм [[комедия]] — [[шиғриәт|поэзия]]нан ныҡ түбән торған әйбер булып һаналған. Бер үк ваҡытта ораторҙар һәм сәйәсмәндәр телмәре, һуңыраҡ фәнни яҙмалар [[нәфис әҙәбиәт]]кә туранан-тура ҡағылмаған проза итеп ҡаралған. Шулай итеп, элекке донъяла (античный мир), [[Боронғо Рим]]дә, аҙаҡтан Урта быуаттар Европаһында, юғары ижад һәм [[нәфис әҙәбиәт]] жанры булып танылған [[шиғриәт|поэзия]] менән сағыштырғанда, проза гел икенсе планда йөрөгән, һәм уның тураһында бары тик «көнкүреш әҙәбиәте», ҡайһы саҡ «публицистик әҙәбиәт» тигән фекерҙәр йәшәп килгән.


Билдәле булыуға ҡарамаҫтан, «проза» һәм «шиғриәт» төшөнсәләре араһында аныҡ айырма юҡ<ref>{{Кругосвет|title=Проза и поэзия}}</ref>. Ритмға эйә булмаған, әммә юлдарға бүленгән һәм шиғырҙарға ҡағылышлы әҫәрҙәр, киреһенсә, рифма һәм ритм менән яҙылған, әммә прозаға ҡағылышлы (ҡара: [[:ru:Ритмическая_проза|Ритмическая проза]])) бар.
[[Урта быуаттар]]ҙың икенсе яртыһында хәл яйлап үҙгәрә башлай. Тәүҙә антик, һуңынан феодаль дәүләт ҡоролошо тарҡалыу менән, ул замандарҙа популяр булған поэма, [[трагедия (жанр)|трагедия]] һәм ода жанрҙары әкренләп иҫкерә төшә. Сауҙа буржуазияһының үҫеүе, уның мәҙәни һәм идея кимәле артыуы менән һәм ҙур ҡалалар мәҙәниәте нигеҙендә [[нәфис әҙәбиәт]]тең прозаик жанрҙары күтәрелеш кисерә. Башта «повесть» һәм «новелла» тыуһа, улар артынан «роман» жанры барлыҡҡа килә. Ҡол биләү осоро һәм феодал дәүләттәр әҙәбиәтендә төп урынды алып торған поэтик жанрҙар, иҫкереүгә дусар булып, әҙәбиәт өлкәһенән бөтөнләй юғалмаһалар ҙа, тора бара үҙҙәренең баштағы әйҙәүсе асылдарын юғалта. Буржуаз, һуңынан капиталистик йәмғиәттә төп ролде үҙ өҫтөнә ала барыусы әҙәби ысулдар нығыраҡ прозаға тартыла. Был жанрҙағы [[нәфис әҙәбиәт]] [[шиғриәт|поэзия]]ның алдынғылығын ҡыҫырыҡлай башлай, тәүҙә уның менән бер тәңгәлгә күтәрелһә, капитализмдың сәскә атыуы ваҡытында уны һиҙелерлек артҡа һәм түбәнгә ҡалдыра. XIX быуатҡа яҙыусы — прозаиктар, новелла һәм роман авторҙары [[нәфис әҙәбиәт|матур әҙәбиәт]]тә һиҙелерлек ижадсыларға әйләнә. Улар [[шиғриәт|поэзия]] тантана иткән замандарҙағы поэма һәм трагедия яҙыусылары кеүек үҙ әҫәрҙәрендә йәмғиәткә оло һәм киң күләмдәге типик дөйөмләштереүҙәр һәм һөҙөмтәләр тәҡдим итә.

== Тарихы ==
== Прозалағы әҙәби жанрҙар ==
Прозалағы әҫәрҙәрҙең тәүге авторҙары итепФерекид ''Сыросский''ҙы<ref>[http://philosophy.ru/edu/ref/chanyshev1.html А. Н. Чанышев — Курс лекций по древней философии]</ref> һәм ''милет''тарҙы<ref>[http://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/filosofiya/MILETSKAYA_SHKOLA.html МИЛЕТСКАЯ ШКОЛА | Энциклопедия Кругосвет]</ref> күрһәтәләр. Элегерәк ''Милет''тан ''Кадмус''ты ла атағандар.
Әҙәбиәт теорияһында жанр төшөнсәһе әҫәрҙең йөкмәткеһен билдәләй. Икенсе төрлө әйткәндә, жанр — үҙенә бер төрлө сюжет һәм стилистик үҙенсәлек менән билдәләнгән әҫәрҙәр төрө. Бынан сығып, проза жанрҙарына түбәндәгеләр инә:

* [[Биография]] — ниндәйҙер шәхестең тормош юлын, хеҙмәт һәм башҡа төр эшмәкәрлеген һүрәтләгән яҙма. Кеше тормошоның тасуирламаһы — тарихи, әҙәби һәм фәнни проза жанры. Уға миҫал итеп [[Мәскәү]]ҙең «Молодая гвардия» нәшриәтендә тиҫтә йылдар дәүерендә [[урыҫ теле]]ндә нәшер ителгән «Жизнь замечательных людей» серияһын килтерергә була.
[[Боронғо Греция]]<nowiki/>ла шиғриәт менән бер рәттән нәфис проза ла ҙа булған: мифтар, [[легенда]]<nowiki/>лар, [[әкиәт]]<nowiki/>тәр, [[комедия]]<nowiki/>лар. Был жанрҙар шиғри тип һаналмаған, боронғо гректар өсөн миф художестволы күренеш түгел, ә [[дин]]<nowiki/>и күренеш, риүәйәт — тарихи әҫәр, әкиәт — тормош-көнкүреш тип һаналған. Художестволы булмаған проза ораторлыҡ, сәйәси һәм һуңыраҡ фәнни әҫәрҙәрен үҙ эсенә ала. Шулай итеп, боронғо донъяла, [[боронғо Рим]]<nowiki/>да, унан һуң [[урта быуаттар]] [[Европа]]<nowiki/>һында проза артҡы планда торған, юғары художестволы шиғриәттән айырмалы рәүештә, тормош-көнкүреш йәки публицистик әҙәбиәт булған.
* [[Манифест]]

* [[Новелла]]
Урта быуаттың икенсе яртыһына хәл яйлап үҙгәрә башлай. Тәүҙә боронғо (антик), ә һуңынан феодаль йәмғиәттең тарҡалыуы менән бергә поэма, трагедия, ода яйлап тарҡала бара. Сауҙа [[буржуазия]]<nowiki/>һыһәм уның мәҙәни-идеологик үҫеше менән бәйле, эре ҡалаларҙың мәҙәниәте нигеҙендә проза жанрҙары үҫешә бара. Повесть, новелла, уның артынан [[роман]] барлыҡҡа килә. Феодализм һәм ҡоллоҡ йәмғиәтенең әҙәбиәтендә төп ролде уйнаған иҫке шиғри жанрҙар яйлап төп әһәмиәтен юғалта бара, шулай ҙа әҙәбиәттән бөтөнләй юғалмай. Әммә башта буржуаз стилдәрендә, ә һуңынан [[Капитализм|капиталистик йәмғиәт]]<nowiki/>тең бөтә әҙәбиәтендә ҙур роль уйнаған яңы жанрҙар проза яғына ныҡ тартыла. Әҙәби проза поэзияның алдынғылығына дәғүә итә башлай, уның менән бергә йәнәшә була, һуңыраҡ, капитализмдың сәскә атҡан осоронда, хатта уны ҡыҫырыҡлай. Ун туғыҙынсы быуатҡа прозаик яҙыусылар, романсылар һәм романсылар нәфис әҙәбиәттең иң күренекле эшмәкәрҙәре булып китә, йәмғиәткә шиғриәт триумфы дәүерендә шиғырҙар һәм трагедиялар ижад итеүселәр тарафынан бирелгән ҙур типик дөйөмләштереүҙәрҙе бирәлә.
* [[Очерк]]

* [[Парабола]]
== Әҙәби прозала жанрҙар ==
* [[Повесть]]
[[Әҙәби жанрҙар|Жанр]] төшөнсәһе әҫәрҙең формаһын түгел, ә йөкмәткеһен билдәләүгә ҡарамаҫтан, жанрҙарҙың күбеһе шиғри яҙыуға (шиғырҙар, пьесалар) йә прозаға (повестар, романдар) ынтыла. Әммә бындай бүленеште һүҙмә-һүҙ ҡабул итергә ярамай, сөнки төрлө жанр әҫәрҙәре улар өсөн ғәҙәти булмаған формала яҙылыуға миҫалдар күп. Рус шағирҙарының шиғри формала яҙылған романдары һәм новеллалары миҫал булып тора: [[Пушкин Александр Сергеевич|Пушкин]]<nowiki/>дың «Граф Нулин», «Коломналағы йорт», «[[Евгений Онегин]]<nowiki/>», [[Лермонтов Михаил Юрьевич|Лермонтов]]<nowiki/>тың «Казначейша», «Саша». Бынан тыш, прозала ла, шиғырҙа ла ([[әкиәт]]) бер тигеҙ йыш яҙылған жанрҙар бар.
* [[Притча]]

* [[Роман]]
Прозаға ҡараған әҙәби жанрҙар араһында — [[биография]], манифест, новелла, очерк, парабола, повесть,
* [[Хикәйә]]

* [[Эпопея]]
мәҫәл, хикәйә, роман, эпопея, эссе һ. б. инә.
* [[Эссе]]

=== Биография ===

* '''[[Биография]]''' — кешенең тормошо һәм ижады тарихын һүрәтләгән әҫәр<ref>{{словарь Ушакова|Биография}}</ref>. Кеше тормошон тасуирлау; тарихи, художестволы һәм фәнни проза жанры. Хәҙерге биография (мәҫәлән, «Иҫ киткес кешеләр тормошо» серияһы) шәхестең тарихи, милли һәм социаль шартлылығын, психологик төрөн, уның социаль-мәҙәни донъя менән сәбәп-эҙемтә мөнәсәбәттәрен аса<ref>{{БСЭ3|статья=Биография}}</ref>.

=== Манифест ===

* Манифест — билдәле бер әҙәби йүнәлеш, хәҙерге, мәктәп, төркөмдөң эстетик принциптары менән бәйле проза рәүешендәге программалы әйтем. Термин [[XIX быуат]]<nowiki/>та киң таралыу ала, мәғәнәһе буйынса ярайһы уҡ киң, һөҙөмтәлә ул шартлы һәм ҡайһы бер әҙәби күренештәргә — ентекле декларацияларҙан алып етди эстетик трактаттарға, мәҡәләләргә, инеш һүҙҙәргә тиклем ҡулланыла. Ҡайһы бер осраҡтарҙа яҙыусыларҙың һәм әҙәби тәнҡитселәрҙең эстетик сығыштары, тарихи-әҙәби процесҡа туранан-тура йоғонто яһап,манифест рәүешендәге ҡайһы бер декларациялар ҡыҫҡа ғүмерле һәм һөҙөмтәһеҙ булыуға ҡарамаҫтан. әҙәби манифест характерына эйә. Ҡайһы берҙә әҙәби манифестар һәм әҙәби мәктәптең ысын йөкмәткеһе тап килмәй. Ғөмүмән, манифестар идеологик һәм эстетик эҙләнеүҙәрҙе һәм яңы әҙәбиәтте формалаштырыу процесын сағылдырған ижтимағи тормоштоң теге йәки был һөҙөмтәһен сағылдыра<ref>{{Мәҡәлә|автор=М. Эйхенгольц|заглавие=Манифесты (художественно-литературные)|оригинал=|ссылка=http://enc-dic.com/lit/Manifest-hudozhestvenno-literaturne-214/|ответственный=Под ред. Н. Бродского, А. Лаврецкого, Э. Лунина, В. Львова-Рогачевского, М. Розанова, В. Чешихина-Ветринского|автор издания=|издание=Литературная энциклопедия: Словарь литературных терминов//в двух томах|тип=|место=М.; Л.|издательство=Издательство Л. Д. Френкель|год=1925|том=|страницы=}}</ref>.

=== Новелла ===

* Новелла — бәләкәй әҙәби хикәйәләү жанры, күләме буйынса хикәйә менән сағыштырырып була (ҡайһы берҙә уларҙың оҡшашлығына килтерә), әммә уның барлыҡҡа килеүе, тарихы һәм төҙөлөшө менән айырыла<ref>{{БСЭ3|статья=Новелла}}</ref>. Новеллала сағыу ваҡиғалар, аныҡ фабула, сюжет һыҙығын һәм сисеүгә килтергән сюжет һыҙыҡтары бар. Киңәйтелгән хикәйәләү формалары (повесть йәки роман) менән сағыштырғанда, новеллала ниндәй ҙә булһа бер проблемаға ҡағылышы булған аҙ һанлы геройҙар һәм бер сюжет һыҙығы (һирәгерәк бер нисә) була. Фольклор жанрҙарына, хикәйәттәр йәки ситләтеп әйтелгән һүҙ, кинәйәле һәм ғибрәтле хикәйәгә барып тоташа. Бер автор хикәйәттәре цикллыҡ хас. «яҙыусы-китап уҡыусы» мөнәсәбәтенең традицион моделендә, ҡағиҙә булараҡ, ваҡытлы баҫмала донъя күрә. билдәле бер осорҙа тупланған әҫәрҙәр артабан айырым хикәйәләр йыйынтығы булараҡ китап итеп баҫыла. Классик новелланың типик структураһы: төйөнләнеү, кульминация, сиселеш, экспозиция мотлаҡ түгел. Хатта XIX быуат башындағы романтиктар ҙа новеллала көтөлмәгән «ыласын» боролошон баһалай, Виктор Шкловский билдәләүенсә, бәхетле үҙ-ара мөхәббәт тасуирламаһы новелла тыуҙырмай, новелла ҡаршылыҡлы мөхәббәт талап итә: ''А'' В-ны ''ярата,'' В ''А-ны яратмай;'' Б ''А-ға ғашиҡ булғас, А'' Б''-ны яратмай башлай''<ref>[http://opojaz.ru/shklovsky/strojenie_rasskaza.html Виктор Шкловский. «Строение рассказа и романа»]</ref>.

=== Очерк ===

* Эссе — Очерк - эпик әҙәбиәттең бер төрө, уның икенсе формаһынан, хикәйәнән, берҙәм, тиҙ генә хәл иткес конфликттарҙың булмауы һәм һүрәтләүҙең киң булыуы менән айырыла. Ике айырма очерк проблематикаһы үҙенсәлегенән тора. Ул яйға һалынған социаль мөхит менән конфликтында шәхестең характеры формалашыуы проблемаларына әллә ни ҡағылмай, «мөхит»тең гражданлыҡ һәм әхлаҡи торошо проблемалары ҡыҙыҡһындыра. Эссе әҙәбиәткә лә, журналистикаға ла ҡағылырға мөмкин<ref>{{Книга:БЭС|Очерк}}</ref><ref>[http://gramma.ru/LIT/?id=3.0&page=1&wrd=%CE%D7%C5%D0%CA&bukv=%CE Очерк] Словарь литературоведческих терминов под. ред. С. П. Белокуровой. M., 2005</ref>.

=== Парабола ===

* Парабола — (грек. — сағыштырыу, сағыштырыу, оҡшашлыҡ) аллегорик моралләштереү; XX быуаттың прозаһында һәм драмаһында мәҫәлгә яҡын жанр төрөн билдәләүсе термин, боронғо ваҡыттан билдәле булған парабола, ғибрәтле йөкмәткеле, ҡыҫҡаса, ситләтеп әйтелгән тарих булараҡ, христиан әҙәбиәтендә йыш осрай. Был хикәйәләүҙең айырым бер формаһы, ул кәкре (парабола) буйлап хәрәкәт иткән һымаҡ: абстракт предметтарҙан башланған повесть яйлап төп темаға яҡынлаша, һәм артабан башланғысҡа барып тоташа, мәҫәлән, «Яңы Инжил»дәге «Аҙғын ул тураһында ғибрәтле хикәйә» мәҫәле. Параболалар китабы [[Гете]]<nowiki/>ның «Көнбайыш-Көнсығыш диван»ына индерелгән, аллегорик характерҙағы хикәйә булараҡ, [[Европа]] һәм [[Рәсәй]] романтик [[әҙәбиәт]]<nowiki/>ендә осрай. Парабола жанрына яҡынлығы хәҙерге әҙәбиәттең күп кенә әҫәрҙәрендә билдәләнә. Парабола — рус әҙәбиәте ғилемендә бер мәғәнәлә ҡулланылмаған термин, уны йыш ҡына «мәҫәл» термины алмаштыра. Әммә төп айырмалар ҙа бар, уларҙы бер нисә мөһим сығанаҡты ҡарап һәм уларҙың айырмалыҡтарын анализлап аңларға мөмкин. Мәҫәлдән айырмалы рәүештә, парабола әҫәрҙең объектив, ситуацион нигеҙен баҫмай. Әгәр Инжилдә, мәҫәлән, мәҫәлдә иң мөһиме — аллегорик план, ябай сюжетты христиан әхлаҡи күҙлегенән аңлатыу булһа, параболала ике план да бер тигеҙ әһәмиәткә эйә. Был күп осраҡта XX быуаттағы парабола жанрының тәбиғәтен билдәләй<ref name="ReferenceA">Приходько Т. Ф. Парабола // Литературный энциклопедический словарь. — М., 1987. — С. 267</ref>

=== Повесть ===

* Повесть — [[роман]]<nowiki/>ға яҡын эпик [[проза]] әҫәре, сюжеттың эҙмә-эҙлекле йомғағына ынтыла, ул минималь сюжет һыҙығы менән сикләнә. Тормоштағы айырым бер эпизодын һүрәтләй; романдан тормоштоң, манераның әҙ тулылығы һәм киңлеге менән айырыла<ref>{{ВТ-МЭСБЕ|Повесть}}</ref>. Тотороҡло күләме юҡ һәм бер яҡтан роман менән, икенсе яҡтан [[хикәйә]] йәки новелла араһында аралаш урынды биләй. Тормошто эҙмә-эҙ һүрәтләй. Боронғо Рәсәйҙә «повесть», шиғриәттән айырмалы рәүештә, ниндәй ҙә булһа проза хикәйәләүҙе аңлатҡан. Терминдың боронғо мәғәнәһе — «ниндәйҙер ваҡиға тураһында хәбәр», хикәйәсе үҙе күргән йәки ишеткәндәрҙе сағылдырған жанр. Боронғо рус «хикәйәләренең» мөһим сығанағы булып йылъяҙмалар тора («[[:ru:Повесть_временных_лет|Повесть временных лет]]<nowiki/>» һ. б.). Боронғо рус әҙәбиәтендә «повесть» ниндәй ҙә булһа актуаль, тормошта булыр үткән ваҡиғалар тураһында хикәйәләүҙе аңлатҡан («Повесть о нашествии Батыя на Рязань», «Повесть о Калкской битве», «[[:ru:Повесть_о_Петре_и_Февронии|Повесть о Петре и Февронии]]<nowiki/>» һәм башҡалар), уның дөрөҫ булыу-булмауы (ҡиммәтлек доминантаһы) замандаштары араһында шик тыуҙырмаған.
* [[XIX быуат]]<nowiki/>тың икенсе яртыһындағы реалистик әҙәбиәттә ҡанундары барлыҡҡа килгән классик повесть сюжеты, ҡағиҙә булараҡ, төп герой образ тирәләй ҡорола, уның шәхесе һәм яҙмышы туранан-тура ҡатнашҡан бер нисә ваҡиға сиктәрендә асыла. Хикәйәнең өҫтәмә сюжеттары (романдан айырмалы рәүештә), ҡағиҙә булараҡ, юҡ, хикәйәләү хронотопы ваҡыт һәм арауыҡтың тар осорона туплана. [[Хикәйә]]<nowiki/>ләге персонаждар һаны, ғөмүмән, романға ҡарағанда кәмерәк, ә романдың төп һәм икенсел персонаждар араһындағы аныҡ айырмаһы, ҡағиҙә булараҡ, юҡ йәки был айырма ваҡиға үҫеше өсөн әһәмиәтһеҙ.
* Реалистик повесть сюжеты йыш ҡына «көн ҡаҙағы» менән бәйле, хикәйәсенең социаль ысынбарлыҡта күҙәткәндәре һәм тормош ысынбарлығы тип ҡабул ителеүе менән бәйле. Ҡайһы саҡта автор үҙе лә бер үк әҫәрҙе төрлө жанр категорияларында ҡылыҡһырлай. Әйтәйек, [[Тургенев Иван Сергеевич|Тургенев]] тәүҙә «Рудин»ды повесть, ә һуңынан роман тип атай. Хикәйәләрҙең атамалары йыш ҡына төп герой образы менән Н.M. Карамзиндың («Ярлы Лиза», Р. Шатобриандың «Рене», Ф.M. Достоевскийҙың «Неточка Незванов» йәки сюжеттың төп элементы А.Конан Дойлдың («[[:ru:Собака_Баскервилей|Собака Баскервилей]]<nowiki/>», [[А. П. Чехов]]<nowiki/>тың «Дала», [[Е. И. Замятин]]<nowiki/>дың «Уездное» һ.б.) бәйле.
*
* Сөнки, [[Тургенев Иван Сергеевич|Тургенев]] тәүҙә атайҙар «Рудина» повесы, ә һуңынан уны романға. Йыш ҡына геройҙарҙың исем повесында төп образдар менән бәйле («Лиза Ярлы» [[Карамзин Николай Михайлович|Н. М. Карамзин]], «Ренә» Р. Шатобриан, «Неточка Незванова» [[Достоевский Фёдор Михайлович|Ф. М. Достоевский]]) йәки төп сюжет элементтары («Эт Баскервиль» [[Артур Конан Дойл|А.]] [[Артур Конан Дойл|Конан Дойлдың]], «Дала» [[Чехов Антон Павлович|А. П. Чеховтың]], «Өйәҙ» [[Замятин Евгений Иванович|Ер И. Замятина]] һ. б.).

=== Кинәйәле хикәйә ===

* Кинәйәле хикәйә — шиғырҙа йәки прозала аллегорик, аҡыл өйрәтеү формаһындағы ҡыҫҡа хикәйә. Ысынбарлыҡ хронологик һәм территориаль билдәләр бирелмәй, образдың, геройҙың аныҡ тарихи исемдәре күрһәтелмәй. Унда, аллегорияның мәғәнәһе уҡыусыға асыҡ булһын өсөн, аллегорияға аңлатма мотлаҡ индерелә. Мәҫәл менән оҡшаш булыуға ҡарамаҫтан, кинәйәле хикәйә универсаль дөйөмләштереү тип раҫлана, ҡайһы берҙә айырым мәсьәләләргә иғтибар итмәй.
* Кинәйәле хикәйә шулай уҡ эпос жанрына ҡарай: ситләтеп әйтеүсе, дини йәки әхлаҡи нәсихәтте үҙ эсенә алған ҙур булмаған әҫәр. [[Европа]] әҙәбиәтендә бындай хикәйә төҙөлөшөнөң төп сығанағы булып Яңы Ғәһед тора. Иҫке Ғәһедтә уны кинәйәле хикәйә жанры тип билдәләрлек аныҡлыҡ юҡ. Айырым хикәйәләр, мәҫәлән, Әйүп, Ибраһим һ. б. тураһындағы хикәйәттәрҙе лә шартлы рәүештә атарға мөмкин, әммә уларҙа принципиаль рәүештә Инжил әҫәрендәге ваҡытты һәм мәңгелекте тулыһынса айырыу юҡ. Шулай уҡ кинәйәле хикәйә XIX—[[XX быуат]]<nowiki/>тар әҙәбиәтендә парабола принцибына нигеҙләнгән популяр эпик жанр була; уға төп идеяның үтә үткерлеге, телдең экспрессивлығы һәм экспрессивлығы хас. Был жанрға [[Лев Толстой]], [[Франц Кафка]], [[Бертольт Брехт]], Альберт Камю һ. б. мөрәжәғәт итә<ref>[http://www.gramma.ru/LIT/?id=3.0&page=3&wrd=%CF%D0%C8%D2%D7%C0&bukv=%CF Словарь литературоведческих терминов под. ред. С. П. Белокуровой. M., 2005]</ref>. XX быуаттың сит ил әҙәбиәтендә бындай әҫәрҙәрҙең авторҙары, тәнҡитселәре итеп, мәҫәлән, Т. Уайлдерҙың «Мост короля Людовика Святого» романы (1927), П. Лагерквистың фәлсәфәүи аллегорик романдары һәм новеллалары, мәҫәлән, «Палач» (1933), У. Голдингтың «[[:ru:Повелитель_мух|Повелитель мух]]<nowiki/>» (1954) һәм башҡалар, И. Кальвиноның «Раздвоенный виконт» (1952), «[[:ru:Барон|Барон]] на дереве» (1957) һәм башҡалар, Э. Хемингуэйҙың «Ҡарт һәм диңгеҙ» (1952) — реалистик романы, Макс Фриштың «Назову себя Гантенбайн» (1964) романдары, Бертольт Брехттың күп пьесалары,   төрлө утопиялар һәм дистофиялар<ref>{{статья|автор=[[Фрадкин, Илья Моисеевич|Фрадкин И. М.]]|заглавие=Творческий путь Брехта-драматурга|ссылка=http://lib.ru/INPROZ/BREHT/breht0_1.txt|издание=Бертольт Брехт. Театр. Пьесы. Статьи. Высказывания. В пяти томах.|место=М.|издательство=Искусство|год=1963|том=1|страницы=}}</ref>, мәҫәлән, Дж. Оруэллдың «1984» (1949) һәм «[[:ru:Скотный_двор_(повесть)|Скотный двор]]<nowiki/>» (1945), Г. Гриндың «Ценой потери» (1961) ҡарай. Был тенденция 1970-се йылдарҙа ғына Васил Быков һәм Сыңғыҙ Айтматов повестарында тергеҙелә. Хатта был бәләкәй исемлектә лә XX быуат әҙәбиәтендә аллегорик, дөйөмләштерелгән формалар һәм «мәңгелек», универсаль темалар һәм образдар ни тиклем мөһим икәнлеге күренә.

=== Хикәйә ===

* [[Хикәйә]] — нәфис әҙәбиәттең ҙур булмаған, һүрәтләнгән тормош күренештәре күләме буйынса бәләкәй, тимәк, уның тексы күләме буйынса эпик жанр формаһы<ref>{{БСЭ3|статья=Рассказ}}</ref>.

=== Роман ===

* [[Роман]] ҡатмарлы һәм үҫешкән сюжетлы ҙур хикәйәләү әҫәре булып тора<ref>{{словарь Ушакова|роман}}</ref>.

=== Эпопея ===

* Эпопея — дөйөм халыҡ проблемалары менән айырылып торған эпик әҫәр формаһы<ref>{{БСЭ3|статья=Эпопея}}</ref>. XIX быуаттың тарихи-әҙәби фәнендә эпопея термины йыш ҡына эпик башланғыстың билдәләре булған һәр ҙур әҫәрен үҙ эсенә алған киңәйтелгән мәғәнәһендә ҡулланыла. Был мәғәнәлә « роман-эпопеялар»ҙы айырып йөрөтәләр, унда төп геройҙар тарихи әһәмиәткә эйә булған төп ваҡиғалар фонында тасуирлана: [[Л. Н. Толстой]]<nowiki/>ҙың «Һуғыш һәм тыныслыҡ», [[М. А. Шолохов]]<nowiki/>тың «Тымыҡ Дон»ы. «Героик-романтик эпопеяларҙа» төп геройҙар шәхесе булараҡ формалаштырған мөһим тарихи ваҡиғаларҙа әүҙем һәм маҡсатлы ҡатнаша: А. Н. Толстойҙың «Петр I» <ref name="БСЭ3">{{Из БСЭ}}</ref>.
* Милли йәмғиәттең комик торошо тураһында бәйән иткән проза йүнәлешендәге «өгөт-нәсихәт эпопея»ларын айырып йөрөтәләр: Франсуа Рабленың «Гаргантуа һәм Пантагруэль», Н. В. Гоголдең «Үле йәндәр», Анатоль Франстың «Пингвиндар утрауы»<ref name="БСЭ32">{{Из БСЭ|заглавие=Эпопея}}</ref>.

=== Эссе ===

* Эссе — ҙур булмаған күләмдәге һәм ирекле композицияның проза әҫәре, теге йәки был осраҡта айырым тәьҫораттар һәм фекерҙәр белдерә һәм әлбиттә, предметты тулы раҫламай<ref>{{БСЭ3|статья=Эссе}}</ref>.

== Шулай уҡ уҡ ҡарағыҙ ==

* [[:ru:Литература|Литература]]
* [[:ru:Поэзия|Поэзия]] 
<references group="" responsive="1"></references>


== Әҙәбиәт ==
== Әҙәбиәт ==
* История всемирной литературы: В 9 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького; Гл. редкол: Г. П. Бердников (гл. ред.), А. С. Бушмин, Ю. Б. Виппер (зам. гл. ред.), Д. С. Лихачев, Г. И. Ломидзе, Д. Ф. Марков, А. Д. Михайлов, С. В. Никольский, Б. Б. Пиотровский, Г. М. Фридлендер, М. Б. Храпченко, Е. П. Челышев. — М.: Наука, 1983—1994. {{ref-ru}}
* Советский энциклопедический словарь: — М.: Советская энциклопедия, 1980. — 1600 с. с илл. {{ref-ru}}
* Әхмәтйәнов К. Әҙәбиәт теорияһы. Дөйөм белешмәләр: — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1985. — 342 бит.
* Ожегов С. И. Словарь русского языка. М., 1968. {{ref-ru}}
* Русско-башкирский словарь: В 2 т. / Под редакцией З. Г. Ураксина. Уфа: Башкирская энциклопедия, 2005. Т. 2. П — Я. — 2005. — 680 с.


* {{Китап|часть=Проза|столбцы=811—814|автор=|заглавие=Литературная энциклопедия терминов и понятий|ответственный=Под ред. [[Николюкин, Александр Николаевич|А. Н. Николюкина]]|издание=|место=[[Институт научной информации по общественным наукам РАН]]|издательство=Интелвак|год=2001|страниц=1596|isbn=5-93264-026-X|ref=}}
* {{Китап|автор=[[Тамарченко, Натан Давидович|Тамарченко Н. Д.]]|часть=Жанр|заглавие=Литературная энциклопедия терминов и понятий|ответственный=[[Александр Николаевич Николюкин|Николюкин А. Н.]]|издание=|место=[[ИНИОН РАН]]|издательство=Интелвак|год=2001|страницы=263—265|страниц=1596|isbn=5-93264-026-X|ref=Тамарченко}}
* {{Китап|автор=[[Дарвин, Михаил Николаевич |Дарвин М. Н.]], [[Магомедова, Дина Махмудовна|Магомедова Д. М.]], [[Тюпа, Валерий Игоревич|Тюпа В. И.]], [[Тамарченко, Натан Давидович|Тамарченко Н. Д.]]|заглавие=Теория литературных жанров|ответственный=Тамарченко Н. Д.|издание=|место=М.|издательство=Академия|год=2011|серия=Высшее профессиональное образование. Бакалавриат|страниц=256|isbn=978-5-7695-6936-4|ref=Тамарченко и др.}}
* {{Китап|автор=[[Лозинская, Евгения Валентиновна|Лозинская Е. В.]]|часть=Жанр|заглавие=Западное литературоведение XX века. Энциклопедия|ответственный=[[Цурганова, Елена Алексеевна|Цурганова Е. А.]]|издание=|место=[[ИНИОН РАН]]|издательство=Intrada|год=2004|страницы=145—148|страниц=560|isbn=5-87604-064-9|ref=Лозинская}}
[[Категория:Проза]]
[[Категория:Проза]]
[[Категория:Роман]]
[[Категория:Повестар]]
[[Категория:Хикәйәләр]]

18:26, 10 ноябрь 2021 өлгөһө

 

Проза (лат. prosa — лит. маҡсатлы телмәр) — .үлсәмдәш өлөштәргә (шиғыр) бүленмәгән ауыҙ-тел йә яҙма телмәр; шиғырҙарҙан айырмалы рәүештә, уның ритмы синтактик төҙөлөштәрҙең (осорҙар, һөйләмдәр, колондар) яҡынса корреляцияһына нигеҙләнгән. Ҡайһы берҙә терминды нәфис әҙәбиәткә ҡаршы ҡуйыу өсөн ҡулланылалар, дөйөм алғанда (шиғриәт) фәнни йәки публицистик әҙәбиәт, йәғни сәнғәткә ҡағылышы булмаған[1].

Сығышы

Боронғо грек әҙәбиәтендә ниндәй ҙә булһа художестволы әҙәбиәт шиғриәт тип аталған. Әммә грек мәҙәниәтендә был төшөнсә ритмиклыҡ менән тығыҙ бәйләнгән була, шунлыҡтан әҙәби әҫәрҙәрҙең күбеһе шиғри формала була.Һуңыраҡ, ритм менән бәйле булмаған телмәрҙән айырмалы рәүештә, ритм менән ойошҡан телмәр шиғыр тип атала башлай. Боронғо римлеләр, грек мәҙәниәтенең вариҫтары, уны проза тип атай башлаған. Квинтилианда ōrātiō prōsa тигән әйтем бар, Луций Анней Сенекала — ритмик ҡабатлауҙар менән бәйләнмәгән азат һүҙҙе билдәләү өсөн тик prōsa ғына.

Латинса prōsa (ōrātiō) үҙе prōsus «тура» сифатынан барлыҡҡа килгән, «ирекле» < prōrsus шул уҡ < иҫке латин теленән prōvorsos «алға боролдо», «тура», боронғо латин ҡылым ҡылымының «алға боролоу» (> латин prōvertere) киҫәксәләре[2].

Билдәле булыуға ҡарамаҫтан, «проза» һәм «шиғриәт» төшөнсәләре араһында аныҡ айырма юҡ[3]. Ритмға эйә булмаған, әммә юлдарға бүленгән һәм шиғырҙарға ҡағылышлы әҫәрҙәр, киреһенсә, рифма һәм ритм менән яҙылған, әммә прозаға ҡағылышлы (ҡара: Ритмическая проза)) бар.

Тарихы

Прозалағы әҫәрҙәрҙең тәүге авторҙары итепФерекид Сыросскийҙы[4] һәм милеттарҙы[5] күрһәтәләр. Элегерәк Милеттан Кадмусты ла атағандар.

Боронғо Грецияла шиғриәт менән бер рәттән нәфис проза ла ҙа булған: мифтар, легендалар, әкиәттәр, комедиялар. Был жанрҙар шиғри тип һаналмаған, боронғо гректар өсөн миф художестволы күренеш түгел, ә дини күренеш, риүәйәт — тарихи әҫәр, әкиәт — тормош-көнкүреш тип һаналған. Художестволы булмаған проза ораторлыҡ, сәйәси һәм һуңыраҡ фәнни әҫәрҙәрен үҙ эсенә ала. Шулай итеп, боронғо донъяла, боронғо Римда, унан һуң урта быуаттар Европаһында проза артҡы планда торған, юғары художестволы шиғриәттән айырмалы рәүештә, тормош-көнкүреш йәки публицистик әҙәбиәт булған.

Урта быуаттың икенсе яртыһына хәл яйлап үҙгәрә башлай. Тәүҙә боронғо (антик), ә һуңынан феодаль йәмғиәттең тарҡалыуы менән бергә поэма, трагедия, ода яйлап тарҡала бара. Сауҙа буржуазияһыһәм уның мәҙәни-идеологик үҫеше менән бәйле, эре ҡалаларҙың мәҙәниәте нигеҙендә проза жанрҙары үҫешә бара. Повесть, новелла, уның артынан роман барлыҡҡа килә. Феодализм һәм ҡоллоҡ йәмғиәтенең әҙәбиәтендә төп ролде уйнаған иҫке шиғри жанрҙар яйлап төп әһәмиәтен юғалта бара, шулай ҙа әҙәбиәттән бөтөнләй юғалмай. Әммә башта буржуаз стилдәрендә, ә һуңынан капиталистик йәмғиәттең бөтә әҙәбиәтендә ҙур роль уйнаған яңы жанрҙар проза яғына ныҡ тартыла. Әҙәби проза поэзияның алдынғылығына дәғүә итә башлай, уның менән бергә йәнәшә була, һуңыраҡ, капитализмдың сәскә атҡан осоронда, хатта уны ҡыҫырыҡлай. Ун туғыҙынсы быуатҡа прозаик яҙыусылар, романсылар һәм романсылар нәфис әҙәбиәттең иң күренекле эшмәкәрҙәре булып китә, йәмғиәткә шиғриәт триумфы дәүерендә шиғырҙар һәм трагедиялар ижад итеүселәр тарафынан бирелгән ҙур типик дөйөмләштереүҙәрҙе бирәлә.

Әҙәби прозала жанрҙар

Жанр төшөнсәһе әҫәрҙең формаһын түгел, ә йөкмәткеһен билдәләүгә ҡарамаҫтан, жанрҙарҙың күбеһе шиғри яҙыуға (шиғырҙар, пьесалар) йә прозаға (повестар, романдар) ынтыла. Әммә бындай бүленеште һүҙмә-һүҙ ҡабул итергә ярамай, сөнки төрлө жанр әҫәрҙәре улар өсөн ғәҙәти булмаған формала яҙылыуға миҫалдар күп. Рус шағирҙарының шиғри формала яҙылған романдары һәм новеллалары миҫал булып тора: Пушкиндың «Граф Нулин», «Коломналағы йорт», «Евгений Онегин», Лермонтовтың «Казначейша», «Саша». Бынан тыш, прозала ла, шиғырҙа ла (әкиәт) бер тигеҙ йыш яҙылған жанрҙар бар.

Прозаға ҡараған әҙәби жанрҙар араһында — биография, манифест, новелла, очерк, парабола, повесть,

мәҫәл, хикәйә, роман, эпопея, эссе һ. б. инә.

Биография

  • Биография — кешенең тормошо һәм ижады тарихын һүрәтләгән әҫәр[6]. Кеше тормошон тасуирлау; тарихи, художестволы һәм фәнни проза жанры. Хәҙерге биография (мәҫәлән, «Иҫ киткес кешеләр тормошо» серияһы) шәхестең тарихи, милли һәм социаль шартлылығын, психологик төрөн, уның социаль-мәҙәни донъя менән сәбәп-эҙемтә мөнәсәбәттәрен аса[7].

Манифест

  • Манифест — билдәле бер әҙәби йүнәлеш, хәҙерге, мәктәп, төркөмдөң эстетик принциптары менән бәйле проза рәүешендәге программалы әйтем. Термин XIX быуатта киң таралыу ала, мәғәнәһе буйынса ярайһы уҡ киң, һөҙөмтәлә ул шартлы һәм ҡайһы бер әҙәби күренештәргә — ентекле декларацияларҙан алып етди эстетик трактаттарға, мәҡәләләргә, инеш һүҙҙәргә тиклем ҡулланыла. Ҡайһы бер осраҡтарҙа яҙыусыларҙың һәм әҙәби тәнҡитселәрҙең эстетик сығыштары, тарихи-әҙәби процесҡа туранан-тура йоғонто яһап,манифест рәүешендәге ҡайһы бер декларациялар ҡыҫҡа ғүмерле һәм һөҙөмтәһеҙ булыуға ҡарамаҫтан. әҙәби манифест характерына эйә. Ҡайһы берҙә әҙәби манифестар һәм әҙәби мәктәптең ысын йөкмәткеһе тап килмәй. Ғөмүмән, манифестар идеологик һәм эстетик эҙләнеүҙәрҙе һәм яңы әҙәбиәтте формалаштырыу процесын сағылдырған ижтимағи тормоштоң теге йәки был һөҙөмтәһен сағылдыра[8].

Новелла

  • Новелла — бәләкәй әҙәби хикәйәләү жанры, күләме буйынса хикәйә менән сағыштырырып була (ҡайһы берҙә уларҙың оҡшашлығына килтерә), әммә уның барлыҡҡа килеүе, тарихы һәм төҙөлөшө менән айырыла[9]. Новеллала сағыу ваҡиғалар, аныҡ фабула, сюжет һыҙығын һәм сисеүгә килтергән сюжет һыҙыҡтары бар. Киңәйтелгән хикәйәләү формалары (повесть йәки роман) менән сағыштырғанда, новеллала ниндәй ҙә булһа бер проблемаға ҡағылышы булған аҙ һанлы геройҙар һәм бер сюжет һыҙығы (һирәгерәк бер нисә) була. Фольклор жанрҙарына, хикәйәттәр йәки ситләтеп әйтелгән һүҙ, кинәйәле һәм ғибрәтле хикәйәгә барып тоташа. Бер автор хикәйәттәре цикллыҡ хас. «яҙыусы-китап уҡыусы» мөнәсәбәтенең традицион моделендә, ҡағиҙә булараҡ, ваҡытлы баҫмала донъя күрә. билдәле бер осорҙа тупланған әҫәрҙәр артабан айырым хикәйәләр йыйынтығы булараҡ китап итеп баҫыла. Классик новелланың типик структураһы: төйөнләнеү, кульминация, сиселеш, экспозиция мотлаҡ түгел. Хатта XIX быуат башындағы романтиктар ҙа новеллала көтөлмәгән «ыласын» боролошон баһалай, Виктор Шкловский билдәләүенсә, бәхетле үҙ-ара мөхәббәт тасуирламаһы новелла тыуҙырмай, новелла ҡаршылыҡлы мөхәббәт талап итә: А В-ны ярата, В А-ны яратмай; Б А-ға ғашиҡ булғас, А Б-ны яратмай башлай[10].

Очерк

  • Эссе — Очерк - эпик әҙәбиәттең бер төрө, уның икенсе формаһынан, хикәйәнән, берҙәм, тиҙ генә хәл иткес конфликттарҙың булмауы һәм һүрәтләүҙең киң булыуы менән айырыла. Ике айырма очерк проблематикаһы үҙенсәлегенән тора. Ул яйға һалынған социаль мөхит менән конфликтында шәхестең характеры формалашыуы проблемаларына әллә ни ҡағылмай, «мөхит»тең гражданлыҡ һәм әхлаҡи торошо проблемалары ҡыҙыҡһындыра. Эссе әҙәбиәткә лә, журналистикаға ла ҡағылырға мөмкин[11][12].

Парабола

  • Парабола — (грек. — сағыштырыу, сағыштырыу, оҡшашлыҡ) аллегорик моралләштереү; XX быуаттың прозаһында һәм драмаһында мәҫәлгә яҡын жанр төрөн билдәләүсе термин, боронғо ваҡыттан билдәле булған парабола, ғибрәтле йөкмәткеле, ҡыҫҡаса, ситләтеп әйтелгән тарих булараҡ, христиан әҙәбиәтендә йыш осрай. Был хикәйәләүҙең айырым бер формаһы, ул кәкре (парабола) буйлап хәрәкәт иткән һымаҡ: абстракт предметтарҙан башланған повесть яйлап төп темаға яҡынлаша, һәм артабан башланғысҡа барып тоташа, мәҫәлән, «Яңы Инжил»дәге «Аҙғын ул тураһында ғибрәтле хикәйә» мәҫәле. Параболалар китабы Гетеның «Көнбайыш-Көнсығыш диван»ына индерелгән, аллегорик характерҙағы хикәйә булараҡ, Европа һәм Рәсәй романтик әҙәбиәтендә осрай. Парабола жанрына яҡынлығы хәҙерге әҙәбиәттең күп кенә әҫәрҙәрендә билдәләнә. Парабола — рус әҙәбиәте ғилемендә бер мәғәнәлә ҡулланылмаған термин, уны йыш ҡына «мәҫәл» термины алмаштыра. Әммә төп айырмалар ҙа бар, уларҙы бер нисә мөһим сығанаҡты ҡарап һәм уларҙың айырмалыҡтарын анализлап аңларға мөмкин. Мәҫәлдән айырмалы рәүештә, парабола әҫәрҙең объектив, ситуацион нигеҙен баҫмай. Әгәр Инжилдә, мәҫәлән, мәҫәлдә иң мөһиме — аллегорик план, ябай сюжетты христиан әхлаҡи күҙлегенән аңлатыу булһа, параболала ике план да бер тигеҙ әһәмиәткә эйә. Был күп осраҡта XX быуаттағы парабола жанрының тәбиғәтен билдәләй[13]

Повесть

  • Повесть — романға яҡын эпик проза әҫәре, сюжеттың эҙмә-эҙлекле йомғағына ынтыла, ул минималь сюжет һыҙығы менән сикләнә. Тормоштағы айырым бер эпизодын һүрәтләй; романдан тормоштоң, манераның әҙ тулылығы һәм киңлеге менән айырыла[14]. Тотороҡло күләме юҡ һәм бер яҡтан роман менән, икенсе яҡтан хикәйә йәки новелла араһында аралаш урынды биләй. Тормошто эҙмә-эҙ һүрәтләй. Боронғо Рәсәйҙә «повесть», шиғриәттән айырмалы рәүештә, ниндәй ҙә булһа проза хикәйәләүҙе аңлатҡан. Терминдың боронғо мәғәнәһе — «ниндәйҙер ваҡиға тураһында хәбәр», хикәйәсе үҙе күргән йәки ишеткәндәрҙе сағылдырған жанр. Боронғо рус «хикәйәләренең» мөһим сығанағы булып йылъяҙмалар тора («Повесть временных лет» һ. б.). Боронғо рус әҙәбиәтендә «повесть» ниндәй ҙә булһа актуаль, тормошта булыр үткән ваҡиғалар тураһында хикәйәләүҙе аңлатҡан («Повесть о нашествии Батыя на Рязань», «Повесть о Калкской битве», «Повесть о Петре и Февронии» һәм башҡалар), уның дөрөҫ булыу-булмауы (ҡиммәтлек доминантаһы) замандаштары араһында шик тыуҙырмаған.
  • XIX быуаттың икенсе яртыһындағы реалистик әҙәбиәттә ҡанундары барлыҡҡа килгән классик повесть сюжеты, ҡағиҙә булараҡ, төп герой образ тирәләй ҡорола, уның шәхесе һәм яҙмышы туранан-тура ҡатнашҡан бер нисә ваҡиға сиктәрендә асыла. Хикәйәнең өҫтәмә сюжеттары (романдан айырмалы рәүештә), ҡағиҙә булараҡ, юҡ, хикәйәләү хронотопы ваҡыт һәм арауыҡтың тар осорона туплана. Хикәйәләге персонаждар һаны, ғөмүмән, романға ҡарағанда кәмерәк, ә романдың төп һәм икенсел персонаждар араһындағы аныҡ айырмаһы, ҡағиҙә булараҡ, юҡ йәки был айырма ваҡиға үҫеше өсөн әһәмиәтһеҙ.
  • Реалистик повесть сюжеты йыш ҡына «көн ҡаҙағы» менән бәйле, хикәйәсенең социаль ысынбарлыҡта күҙәткәндәре һәм тормош ысынбарлығы тип ҡабул ителеүе менән бәйле. Ҡайһы саҡта автор үҙе лә бер үк әҫәрҙе төрлө жанр категорияларында ҡылыҡһырлай. Әйтәйек, Тургенев тәүҙә «Рудин»ды повесть, ә һуңынан роман тип атай. Хикәйәләрҙең атамалары йыш ҡына төп герой образы менән Н.M. Карамзиндың («Ярлы Лиза», Р. Шатобриандың «Рене», Ф.M. Достоевскийҙың «Неточка Незванов» йәки сюжеттың төп элементы А.Конан Дойлдың («Собака Баскервилей», А. П. Чеховтың «Дала», Е. И. Замятиндың «Уездное» һ.б.) бәйле.
  • Сөнки, Тургенев тәүҙә атайҙар «Рудина» повесы, ә һуңынан уны романға. Йыш ҡына геройҙарҙың исем повесында төп образдар менән бәйле («Лиза Ярлы» Н. М. Карамзин, «Ренә» Р. Шатобриан, «Неточка Незванова» Ф. М. Достоевский) йәки төп сюжет элементтары («Эт Баскервиль» А. Конан Дойлдың, «Дала» А. П. Чеховтың, «Өйәҙ» Ер И. Замятина һ. б.).

Кинәйәле хикәйә

  • Кинәйәле хикәйә — шиғырҙа йәки прозала аллегорик, аҡыл өйрәтеү формаһындағы ҡыҫҡа хикәйә. Ысынбарлыҡ хронологик һәм территориаль билдәләр бирелмәй, образдың, геройҙың аныҡ тарихи исемдәре күрһәтелмәй. Унда, аллегорияның мәғәнәһе уҡыусыға асыҡ булһын өсөн, аллегорияға аңлатма мотлаҡ индерелә. Мәҫәл менән оҡшаш булыуға ҡарамаҫтан, кинәйәле хикәйә универсаль дөйөмләштереү тип раҫлана, ҡайһы берҙә айырым мәсьәләләргә иғтибар итмәй.
  • Кинәйәле хикәйә шулай уҡ эпос жанрына ҡарай: ситләтеп әйтеүсе, дини йәки әхлаҡи нәсихәтте үҙ эсенә алған ҙур булмаған әҫәр. Европа әҙәбиәтендә бындай хикәйә төҙөлөшөнөң төп сығанағы булып Яңы Ғәһед тора. Иҫке Ғәһедтә уны кинәйәле хикәйә жанры тип билдәләрлек аныҡлыҡ юҡ. Айырым хикәйәләр, мәҫәлән, Әйүп, Ибраһим һ. б. тураһындағы хикәйәттәрҙе лә шартлы рәүештә атарға мөмкин, әммә уларҙа принципиаль рәүештә Инжил әҫәрендәге ваҡытты һәм мәңгелекте тулыһынса айырыу юҡ. Шулай уҡ кинәйәле хикәйә XIX—XX быуаттар әҙәбиәтендә парабола принцибына нигеҙләнгән популяр эпик жанр була; уға төп идеяның үтә үткерлеге, телдең экспрессивлығы һәм экспрессивлығы хас. Был жанрға Лев Толстой, Франц Кафка, Бертольт Брехт, Альберт Камю һ. б. мөрәжәғәт итә[15]. XX быуаттың сит ил әҙәбиәтендә бындай әҫәрҙәрҙең авторҙары, тәнҡитселәре итеп, мәҫәлән, Т. Уайлдерҙың «Мост короля Людовика Святого» романы (1927), П. Лагерквистың фәлсәфәүи аллегорик романдары һәм новеллалары, мәҫәлән, «Палач» (1933), У. Голдингтың «Повелитель мух» (1954) һәм башҡалар, И. Кальвиноның «Раздвоенный виконт» (1952), «Барон на дереве» (1957) һәм башҡалар, Э. Хемингуэйҙың «Ҡарт һәм диңгеҙ» (1952) — реалистик романы, Макс Фриштың «Назову себя Гантенбайн» (1964) романдары, Бертольт Брехттың күп пьесалары,   төрлө утопиялар һәм дистофиялар[16], мәҫәлән, Дж. Оруэллдың «1984» (1949) һәм «Скотный двор» (1945), Г. Гриндың «Ценой потери» (1961) ҡарай. Был тенденция 1970-се йылдарҙа ғына Васил Быков һәм Сыңғыҙ Айтматов повестарында тергеҙелә. Хатта был бәләкәй исемлектә лә XX быуат әҙәбиәтендә аллегорик, дөйөмләштерелгән формалар һәм «мәңгелек», универсаль темалар һәм образдар ни тиклем мөһим икәнлеге күренә.

Хикәйә

  • Хикәйә — нәфис әҙәбиәттең ҙур булмаған, һүрәтләнгән тормош күренештәре күләме буйынса бәләкәй, тимәк, уның тексы күләме буйынса эпик жанр формаһы[17].

Роман

  • Роман ҡатмарлы һәм үҫешкән сюжетлы ҙур хикәйәләү әҫәре булып тора[18].

Эпопея

  • Эпопея — дөйөм халыҡ проблемалары менән айырылып торған эпик әҫәр формаһы[19]. XIX быуаттың тарихи-әҙәби фәнендә эпопея термины йыш ҡына эпик башланғыстың билдәләре булған һәр ҙур әҫәрен үҙ эсенә алған киңәйтелгән мәғәнәһендә ҡулланыла. Был мәғәнәлә « роман-эпопеялар»ҙы айырып йөрөтәләр, унда төп геройҙар тарихи әһәмиәткә эйә булған төп ваҡиғалар фонында тасуирлана: Л. Н. Толстойҙың «Һуғыш һәм тыныслыҡ», М. А. Шолоховтың «Тымыҡ Дон»ы. «Героик-романтик эпопеяларҙа» төп геройҙар шәхесе булараҡ формалаштырған мөһим тарихи ваҡиғаларҙа әүҙем һәм маҡсатлы ҡатнаша: А. Н. Толстойҙың «Петр I» [20].
  • Милли йәмғиәттең комик торошо тураһында бәйән иткән проза йүнәлешендәге «өгөт-нәсихәт эпопея»ларын айырып йөрөтәләр: Франсуа Рабленың «Гаргантуа һәм Пантагруэль», Н. В. Гоголдең «Үле йәндәр», Анатоль Франстың «Пингвиндар утрауы»[21].

Эссе

  • Эссе — ҙур булмаған күләмдәге һәм ирекле композицияның проза әҫәре, теге йәки был осраҡта айырым тәьҫораттар һәм фекерҙәр белдерә һәм әлбиттә, предметты тулы раҫламай[22].

Шулай уҡ уҡ ҡарағыҙ

  1. ↑ Проза — литературная энциклопедия. Дата обращения: 5 апрель 2010.
  2. ↑ Walde A., Hofmann J. B. Lateinisches etymologisches Wörterbuch. Heidelberg, 1954. — Т. II, c. 374.
  3. ↑ Проза и поэзия // Энциклопедия «Кругосвет».
  4. ↑ А. Н. Чанышев — Курс лекций по древней философии
  5. ↑ МИЛЕТСКАЯ ШКОЛА | Энциклопедия Кругосвет
  6. ↑ Ҡалып:Словарь Ушакова
  7. ↑ Биография // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  8. ↑ М. Эйхенгольц Манифесты (художественно-литературные) // Литературная энциклопедия: Словарь литературных терминов//в двух томах / Под ред. Н. Бродского, А. Лаврецкого, Э. Лунина, В. Львова-Рогачевского, М. Розанова, В. Чешихина-Ветринского. — М.; Л.: Издательство Л. Д. Френкель, 1925.
  9. ↑ Новелла // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  10. ↑ Виктор Шкловский. «Строение рассказа и романа»
  11. ↑ Ҡалып:Книга:БЭС
  12. ↑ Очерк Словарь литературоведческих терминов под. ред. С. П. Белокуровой. M., 2005
  13. ↑ Приходько Т. Ф. Парабола // Литературный энциклопедический словарь. — М., 1987. — С. 267
  14. ↑ Повесть // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.
  15. ↑ Словарь литературоведческих терминов под. ред. С. П. Белокуровой. M., 2005
  16. ↑ Фрадкин И. М. Творческий путь Брехта-драматурга // Бертольт Брехт. Театр. Пьесы. Статьи. Высказывания. В пяти томах.. — М.: Искусство, 1963. — Т. 1.
  17. ↑ Рассказ // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  18. ↑ Ҡалып:Словарь Ушакова
  19. ↑ Эпопея // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  20. ↑ [ Проза] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  21. ↑ [ Эпопея] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  22. ↑ Эссе // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

Әҙәбиәт

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Проза&oldid=1092387» битенән алынған