Проза — версиялар араһындағы айырма

▲* Манифест — билдәле бер әҙәби йүнәлеш, хәҙерге, мәктәп, төркөмдөң эстетик принциптары менән бәйле проза рәүешендәге программалы әйтем. Термин [[XIX быуат]]<nowiki/>та киң таралыу ала, мәғәнәһе буйынса ярайһы уҡ киң, һөҙөмтәлә ул шартлы һәм ҡайһы бер әҙәби күренештәргә — ентекле декларацияларҙан алып етди эстетик трактаттарға, мәҡәләләргә, инеш һүҙҙәргә тиклем ҡулланыла. Ҡайһы бер осраҡтарҙа яҙыусыларҙың һәм әҙәби тәнҡитселәрҙең эстетик сығыштары, тарихи-әҙәби процесҡа туранан-тура йоғонто яһап,манифест рәүешендәге ҡайһы бер декларациялар ҡыҫҡа ғүмерле һәм һөҙөмтәһеҙ булыуға ҡарамаҫтан. әҙәби манифест характерына эйә. Ҡайһы берҙә әҙәби манифестар һәм әҙәби мәктәптең ысын йөкмәткеһе тап килмәй. Ғөмүмән, манифестар идеологик һәм эстетик эҙләнеүҙәрҙе һәм яңы әҙәбиәтте формалаштырыу процесын сағылдырған ижтимағи тормоштоң теге йәки был һөҙөмтәһен сағылдыра<ref>{{Мәҡәлә|автор=М. Эйхенгольц|заглавие=Манифесты (художественно-литературные)|оригинал=|ссылка=http://enc-dic.com/lit/Manifest-hudozhestvenno-literaturne-214/|ответственный=Под ред. Н. Бродского, А. Лаврецкого, Э. Лунина, В. Львова-Рогачевского, М. Розанова, В. Чешихина-Ветринского|автор издания=|издание=Литературная энциклопедия: Словарь литературных терминов//в двух томах|тип=|место=М.; Л.|издательство=Издательство Л. Д. Френкель|год=1925|том=|страницы=}}</ref>.

▲* Новелла — бәләкәй әҙәби хикәйәләү жанры, күләме буйынса хикәйә менән сағыштырырып була (ҡайһы берҙә уларҙың оҡшашлығына килтерә), әммә уның барлыҡҡа килеүе, тарихы һәм төҙөлөшө менән айырыла<ref>{{БСЭ3|статья=Новелла}}</ref>. Новеллала сағыу ваҡиғалар, аныҡ фабула, сюжет һыҙығын һәм сисеүгә килтергән сюжет һыҙыҡтары бар. Киңәйтелгән хикәйәләү формалары (повесть йәки роман) менән сағыштырғанда, новеллала ниндәй ҙә булһа бер проблемаға ҡағылышы булған аҙ һанлы геройҙар һәм бер сюжет һыҙығы (һирәгерәк бер нисә) була. Фольклор жанрҙарына, хикәйәттәр йәки ситләтеп әйтелгән һүҙ, кинәйәле һәм ғибрәтле хикәйәгә барып тоташа. Бер автор хикәйәттәре цикллыҡ хас. «яҙыусы-китап уҡыусы» мөнәсәбәтенең традицион моделендә, ҡағиҙә булараҡ, ваҡытлы баҫмала донъя күрә. билдәле бер осорҙа тупланған әҫәрҙәр артабан айырым хикәйәләр йыйынтығы булараҡ китап итеп баҫыла. Классик новелланың типик структураһы: төйөнләнеү, кульминация, сиселеш, экспозиция мотлаҡ түгел. Хатта XIX быуат башындағы романтиктар ҙа новеллала көтөлмәгән «ыласын» боролошон баһалай, Виктор Шкловский билдәләүенсә, бәхетле үҙ-ара мөхәббәт тасуирламаһы новелла тыуҙырмай, новелла ҡаршылыҡлы мөхәббәт талап итә: ''А'' В-ны ''ярата,'' В ''А-ны яратмай;'' Б ''А-ға ғашиҡ булғас, А'' Б''-ны яратмай башлай''<ref>[http://opojaz.ru/shklovsky/strojenie_rasskaza.html Виктор Шкловский. «Строение рассказа и романа»]</ref>.

▲* Эссе — Очерк - эпик әҙәбиәттең бер төрө, уның икенсе формаһынан, хикәйәнән, берҙәм, тиҙ генә хәл иткес конфликттарҙың булмауы һәм һүрәтләүҙең киң булыуы менән айырыла. Ике айырма очерк проблематикаһы үҙенсәлегенән тора. Ул яйға һалынған социаль мөхит менән конфликтында шәхестең характеры формалашыуы проблемаларына әллә ни ҡағылмай, «мөхит»тең гражданлыҡ һәм әхлаҡи торошо проблемалары ҡыҙыҡһындыра. Эссе әҙәбиәткә лә, журналистикаға ла ҡағылырға мөмкин<ref>{{Книга:БЭС|Очерк}}</ref><ref>[http://gramma.ru/LIT/?id=3.0&page=1&wrd=%CE%D7%C5%D0%CA&bukv=%CE Очерк] Словарь литературоведческих терминов под. ред. С. П. Белокуровой. M., 2005</ref>.

▲* Парабола — (грек. — сағыштырыу, сағыштырыу, оҡшашлыҡ) аллегорик моралләштереү; XX быуаттың прозаһында һәм драмаһында мәҫәлгә яҡын жанр төрөн билдәләүсе термин, боронғо ваҡыттан билдәле булған парабола, ғибрәтле йөкмәткеле, ҡыҫҡаса, ситләтеп әйтелгән тарих булараҡ, христиан әҙәбиәтендә йыш осрай. Был хикәйәләүҙең айырым бер формаһы, ул кәкре (парабола) буйлап хәрәкәт иткән һымаҡ: абстракт предметтарҙан башланған повесть яйлап төп темаға яҡынлаша, һәм артабан башланғысҡа барып тоташа, мәҫәлән, «Яңы Инжил»дәге «Аҙғын ул тураһында ғибрәтле хикәйә» мәҫәле. Параболалар китабы [[Гете]]<nowiki/>ның «Көнбайыш-Көнсығыш диван»ына индерелгән, аллегорик характерҙағы хикәйә булараҡ, [[Европа]] һәм [[Рәсәй]] романтик [[әҙәбиәт]]<nowiki/>ендә осрай. Парабола жанрына яҡынлығы хәҙерге әҙәбиәттең күп кенә әҫәрҙәрендә билдәләнә. Парабола — рус әҙәбиәте ғилемендә бер мәғәнәлә ҡулланылмаған термин, уны йыш ҡына «мәҫәл» термины алмаштыра. Әммә төп айырмалар ҙа бар, уларҙы бер нисә мөһим сығанаҡты ҡарап һәм уларҙың айырмалыҡтарын анализлап аңларға мөмкин. Мәҫәлдән айырмалы рәүештә, парабола әҫәрҙең объектив, ситуацион нигеҙен баҫмай. Әгәр Инжилдә, мәҫәлән, мәҫәлдә иң мөһиме — аллегорик план, ябай сюжетты христиан әхлаҡи күҙлегенән аңлатыу булһа, параболала ике план да бер тигеҙ әһәмиәткә эйә. Был күп осраҡта XX быуаттағы парабола жанрының тәбиғәтен билдәләй<ref name="ReferenceA">Приходько Т. Ф. Парабола // Литературный энциклопедический словарь. — М., 1987. — С. 267</ref>

▲* Повесть — [[роман]]<nowiki/>ға яҡын эпик [[проза]] әҫәре, сюжеттың эҙмә-эҙлекле йомғағына ынтыла, ул минималь сюжет һыҙығы менән сикләнә. Тормоштағы айырым бер эпизодын һүрәтләй; романдан тормоштоң, манераның әҙ тулылығы һәм киңлеге менән айырыла<ref>{{ВТ-МЭСБЕ|Повесть}}</ref>. Тотороҡло күләме юҡ һәм бер яҡтан роман менән, икенсе яҡтан [[хикәйә]] йәки новелла араһында аралаш урынды биләй. Тормошто эҙмә-эҙ һүрәтләй. Боронғо Рәсәйҙә «повесть», шиғриәттән айырмалы рәүештә, ниндәй ҙә булһа проза хикәйәләүҙе аңлатҡан. Терминдың боронғо мәғәнәһе — «ниндәйҙер ваҡиға тураһында хәбәр», хикәйәсе үҙе күргән йәки ишеткәндәрҙе сағылдырған жанр. Боронғо рус «хикәйәләренең» мөһим сығанағы булып йылъяҙмалар тора («[[:ru:Повесть_временных_лет|Повесть временных лет]]<nowiki/>» һ. б.). Боронғо рус әҙәбиәтендә «повесть» ниндәй ҙә булһа актуаль, тормошта булыр үткән ваҡиғалар тураһында хикәйәләүҙе аңлатҡан («Повесть о нашествии Батыя на Рязань», «Повесть о Калкской битве», «[[:ru:Повесть_о_Петре_и_Февронии|Повесть о Петре и Февронии]]<nowiki/>» һәм башҡалар), уның дөрөҫ булыу-булмауы (ҡиммәтлек доминантаһы) замандаштары араһында шик тыуҙырмаған.

▲* [[XIX быуат]]<nowiki/>тың икенсе яртыһындағы реалистик әҙәбиәттә ҡанундары барлыҡҡа килгән классик повесть сюжеты, ҡағиҙә булараҡ, төп герой образ тирәләй ҡорола, уның шәхесе һәм яҙмышы туранан-тура ҡатнашҡан бер нисә ваҡиға сиктәрендә асыла. Хикәйәнең өҫтәмә сюжеттары (романдан айырмалы рәүештә), ҡағиҙә булараҡ, юҡ, хикәйәләү хронотопы ваҡыт һәм арауыҡтың тар осорона туплана. [[Хикәйә]]<nowiki/>ләге персонаждар һаны, ғөмүмән, романға ҡарағанда кәмерәк, ә романдың төп һәм икенсел персонаждар араһындағы аныҡ айырмаһы, ҡағиҙә булараҡ, юҡ йәки был айырма ваҡиға үҫеше өсөн әһәмиәтһеҙ.

▲* Реалистик повесть сюжеты йыш ҡына «көн ҡаҙағы» менән бәйле, хикәйәсенең социаль ысынбарлыҡта күҙәткәндәре һәм тормош ысынбарлығы тип ҡабул ителеүе менән бәйле. Ҡайһы саҡта автор үҙе лә бер үк әҫәрҙе төрлө жанр категорияларында ҡылыҡһырлай. Әйтәйек, [[Тургенев Иван Сергеевич|Тургенев]] тәүҙә «Рудин»ды повесть, ә һуңынан роман тип атай. Хикәйәләрҙең атамалары йыш ҡына төп герой образы менән Н.M. Карамзиндың («Ярлы Лиза», Р. Шатобриандың «Рене», Ф.M. Достоевскийҙың «Неточка Незванов» йәки сюжеттың төп элементы А.Конан Дойлдың («[[:ru:Собака_Баскервилей|Собака Баскервилей]]<nowiki/>», [[А. П. Чехов]]<nowiki/>тың «Дала», [[Е. И. Замятин]]<nowiki/>дың «Уездное» һ.б.) бәйле.

▲* Кинәйәле хикәйә — шиғырҙа йәки прозала аллегорик, аҡыл өйрәтеү формаһындағы ҡыҫҡа хикәйә. Ысынбарлыҡ хронологик һәм территориаль билдәләр бирелмәй, образдың, геройҙың аныҡ тарихи исемдәре күрһәтелмәй. Унда, аллегорияның мәғәнәһе уҡыусыға асыҡ булһын өсөн, аллегорияға аңлатма мотлаҡ индерелә. Мәҫәл менән оҡшаш булыуға ҡарамаҫтан, кинәйәле хикәйә универсаль дөйөмләштереү тип раҫлана, ҡайһы берҙә айырым мәсьәләләргә иғтибар итмәй.

▲* Кинәйәле хикәйә шулай уҡ эпос жанрына ҡарай: ситләтеп әйтеүсе, дини йәки әхлаҡи нәсихәтте үҙ эсенә алған ҙур булмаған әҫәр. [[Европа]] әҙәбиәтендә бындай хикәйә төҙөлөшөнөң төп сығанағы булып Яңы Ғәһед тора. Иҫке Ғәһедтә уны кинәйәле хикәйә жанры тип билдәләрлек аныҡлыҡ юҡ. Айырым хикәйәләр, мәҫәлән, Әйүп, Ибраһим һ. б. тураһындағы хикәйәттәрҙе лә шартлы рәүештә атарға мөмкин, әммә уларҙа принципиаль рәүештә Инжил әҫәрендәге ваҡытты һәм мәңгелекте тулыһынса айырыу юҡ. Шулай уҡ кинәйәле хикәйә XIX—[[XX быуат]]<nowiki/>тар әҙәбиәтендә парабола принцибына нигеҙләнгән популяр эпик жанр була; уға төп идеяның үтә үткерлеге, телдең экспрессивлығы һәм экспрессивлығы хас. Был жанрға [[Лев Толстой]], [[Франц Кафка]], [[Бертольт Брехт]], Альберт Камю һ. б. мөрәжәғәт итә<ref>[http://www.gramma.ru/LIT/?id=3.0&page=3&wrd=%CF%D0%C8%D2%D7%C0&bukv=%CF Словарь литературоведческих терминов под. ред. С. П. Белокуровой. M., 2005]</ref>. XX быуаттың сит ил әҙәбиәтендә бындай әҫәрҙәрҙең авторҙары, тәнҡитселәре итеп, мәҫәлән, Т. Уайлдерҙың «Мост короля Людовика Святого» романы (1927), П. Лагерквистың фәлсәфәүи аллегорик романдары һәм новеллалары, мәҫәлән, «Палач» (1933), У. Голдингтың «[[:ru:Повелитель_мух|Повелитель мух]]<nowiki/>» (1954) һәм башҡалар, И. Кальвиноның «Раздвоенный виконт» (1952), «[[:ru:Барон|Барон]] на дереве» (1957) һәм башҡалар, Э. Хемингуэйҙың «Ҡарт һәм диңгеҙ» (1952) — реалистик романы, Макс Фриштың «Назову себя Гантенбайн» (1964) романдары, Бертольт Брехттың күп пьесалары,   төрлө утопиялар һәм дистофиялар<ref>{{статья|автор=[[Фрадкин, Илья Моисеевич|Фрадкин И. М.]]|заглавие=Творческий путь Брехта-драматурга|ссылка=http://lib.ru/INPROZ/BREHT/breht0_1.txt|издание=Бертольт Брехт. Театр. Пьесы. Статьи. Высказывания. В пяти томах.|место=М.|издательство=Искусство|год=1963|том=1|страницы=}}</ref>, мәҫәлән, Дж. Оруэллдың «1984» (1949) һәм «[[:ru:Скотный_двор_(повесть)|Скотный двор]]<nowiki/>» (1945), Г. Гриндың «Ценой потери» (1961) ҡарай. Был тенденция 1970-се йылдарҙа ғына Васил Быков һәм Сыңғыҙ Айтматов повестарында тергеҙелә. Хатта был бәләкәй исемлектә лә XX быуат әҙәбиәтендә аллегорик, дөйөмләштерелгән формалар һәм «мәңгелек», универсаль темалар һәм образдар ни тиклем мөһим икәнлеге күренә.

▲* [[Хикәйә]] — нәфис әҙәбиәттең ҙур булмаған, һүрәтләнгән тормош күренештәре күләме буйынса бәләкәй, тимәк, уның тексы күләме буйынса эпик жанр формаһы<ref>{{БСЭ3|статья=Рассказ}}</ref>.

▲* Эпопея — дөйөм халыҡ проблемалары менән айырылып торған эпик әҫәр формаһы<ref>{{БСЭ3|статья=Эпопея}}</ref>. XIX быуаттың тарихи-әҙәби фәнендә эпопея термины йыш ҡына эпик башланғыстың билдәләре булған һәр ҙур әҫәрен үҙ эсенә алған киңәйтелгән мәғәнәһендә ҡулланыла. Был мәғәнәлә « роман-эпопеялар»ҙы айырып йөрөтәләр, унда төп геройҙар тарихи әһәмиәткә эйә булған төп ваҡиғалар фонында тасуирлана: [[Л. Н. Толстой]]<nowiki/>ҙың «Һуғыш һәм тыныслыҡ», [[М. А. Шолохов]]<nowiki/>тың «Тымыҡ Дон»ы. «Героик-романтик эпопеяларҙа» төп геройҙар шәхесе булараҡ формалаштырған мөһим тарихи ваҡиғаларҙа әүҙем һәм маҡсатлы ҡатнаша: А. Н. Толстойҙың «Петр I» <ref name="БСЭ3">{{Из БСЭ}}</ref>.

▲* Милли йәмғиәттең комик торошо тураһында бәйән иткән проза йүнәлешендәге «өгөт-нәсихәт эпопея»ларын айырып йөрөтәләр: Франсуа Рабленың «Гаргантуа һәм Пантагруэль», Н. В. Гоголдең «Үле йәндәр», Анатоль Франстың «Пингвиндар утрауы»<ref name="БСЭ32">{{Из БСЭ|заглавие=Эпопея}}</ref>.

▲* Эссе — ҙур булмаған күләмдәге һәм ирекле композицияның проза әҫәре, теге йәки был осраҡта айырым тәьҫораттар һәм фекерҙәр белдерә һәм әлбиттә, предметты тулы раҫламай<ref>{{БСЭ3|статья=Эссе}}</ref>.