Дары: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән

Һыҙылған

10:18, 21 ғинуар 2011 өлгөһө

Дары — юғары баҫымлы газдар барлыҡҡа килтереп кислородһыҙ янырға һәләтле күп компонентлы шартлатҡыс ҡушылма, снаряд, ракета һәм пуля атыу өсөн файҙаланылған шартлатҡыс матдә.

Тарихы

Дарының беренсе вәкиле, калий селитраһы, күмер һәм көкөрттөң 75:15:10 нисбәтендәге механик ҡушылмаһы — төтөнлө дары булып тора. Бындай составтағы ҡатышма күптән уҡ яндырыу һәм емереү сараһы итеп файҙаланылған, тигән фекер йәшәй. Шулай ҙа матди һәм яҙма иҫбатлауҙар табылмаған. Тәбиғәттә селитра йыш осрай, ә дары өсөн кәрәкле калий селитраһы бөтөнләй осрамай.

Ҡытайҙа дары эшләү рецепты 1044 йылда барлыҡҡа килә. Дарының иртәрәк эшләнеүе лә ихтимал, ҡайһы бер тарихсылар дарыны уйлап табыусы — II быуатта йәшәүсе Вэй Боян, тип иҫәпләй.

Дары өсөн кәрәкле килий селитраһын алыу ҡатмарлы технологик алымдар талап итә. Калий селитраһын етештереү XV —XVI быуатта химия үҫеш алғас ҡына мөмкин була. Сағыштырмаса өҫтө юғары булған углерод материалдарын алыу ҙа, тимер металлургияһы үҫеш алғас мөмкин булған. Пиротехник үҙенсәлеге булған органика һәм тәбиғи селитра ҡатнашмаһын дары урынына ҡулланыу, мөмкин һанала.

Дарыны беренсе уйлап табыусы монах Бертольд Шварц булған, тип иҫәпләнә. Төтөнлө дарының атыу үҙенсәлеге һуңыраҡ билдәле була һәм ут атыу ҡоралы үҫешенә сәбәпсе була. Европала һәм Рәсәйҙә XIII быуаттан уҡ билдәле һәм XIX быуат ураһына тиклем берҙән бер шартлатҡыс матдә булып ҡала.

Нитроцеллюлоза дарыһы һәм башҡа көслө шартлатҡыстар уйлап табылғас, төтөнлө дары әһәмиәтен юғалта. 1884 йылда П. Вьел Францияла пироксилин дарыһын уйлап таба, Швецияла Альфред Нобель 1888 йылда баллистик дарыны аса. Кордит дарыһы XIX быуат аҙағында Бөйөк Британияла эшләнә.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында реактив снарядтарҙа уңышлы ҡулланылған баллистик дары XX быуаттың 30-сы йылдарында СССР-ҙа эшләнә.

Дарыны артабанғы камиллаштырыу уның техник характеристикаһын яҡшыртыу, махсус яңы рецептуралар эшләү йүнәлешендә алып барыла.

Ҡарағыҙ

Советская военная энциклопедия, М., 1978. (рус.)
Дары барлыҡҡа килеү тарихы (рус.)

@@ 1 юл: / 1 юл: @@
 [[Рәсем:N110 ruuti.jpg|thumb|Төтөнһөҙ нитроцеллюлоза  дарыһы  N110]][[Рәсем:Reload Cartridge Example 3.jpg|thumb|Төтөнһөҙ дарылы патрон]]
-'''Дары''' —юғары баҫымлы газдар барлыҡҡа килтереп [[кислород]]һыҙ янырға һәләтле күп компонентлы шартлатҡыс ҡушылма, снаряд, ракета һәм пуля атыу өсөн файҙаланылған [[Шартлаусы матдәләр|шартлатҡыс матдә]].
+'''Дары''' — юғары баҫымлы газдар барлыҡҡа килтереп [[кислород]]һыҙ янырға һәләтле күп компонентлы шартлатҡыс ҡушылма, снаряд, ракета һәм пуля атыу өсөн файҙаланылған [[Шартлаусы матдәләр|шартлатҡыс матдә]].
 ==Тарихы==
-Дарының беренсе вәкиле, [[калий селитраһы]], [[күмер]] һәм [[көкөрт]]төң 75:15:10 нисбәтендәге механик ҡушылмаһы — төтөнлө дары булып тора. Бындай составтағы ҡатышма күптәндән уҡ яндырыу һәм емереү сараһы итеп файҙаланылған, тигән фекр йәшәй. Шулай ҙа матди һәм яҙма иҫбатлауҙар табылмаған. Тәбиғәттә селитра йыш осрай, ә дары өсөн кәрәкле калий селитраһы бөтөнләй осрамай.
+Дарының беренсе вәкиле, [[калий селитраһы]], [[күмер]] һәм [[көкөрт]]төң 75:15:10 нисбәтендәге механик ҡушылмаһы — төтөнлө дары булып тора. Бындай составтағы ҡатышма күптән уҡ яндырыу һәм емереү сараһы итеп файҙаланылған, тигән фекер йәшәй. Шулай ҙа матди һәм яҙма иҫбатлауҙар табылмаған. Тәбиғәттә селитра йыш осрай, ә дары өсөн кәрәкле калий селитраһы бөтөнләй осрамай.
-[[Ҡытай]]ҙа дары эшләү рецептты [[1044]] йылда барлыҡҡа килә. Дарының иртәрәк эшләнеүе лә ихтимал, ҡайһы бер тарихсылар дарыны уйлап табыусы [[II быуат]]та йәшәүсе Вэй Боян тип иҫәпләй.
+[[Ҡытай]]ҙа дары эшләү рецепты [[1044]] йылда барлыҡҡа килә. Дарының иртәрәк эшләнеүе лә ихтимал, ҡайһы бер тарихсылар дарыны уйлап табыусы — [[II быуат]]та йәшәүсе Вэй Боян, тип иҫәпләй.
 Дары өсөн кәрәкле [[килий селитраһы]]н алыу ҡатмарлы [[технология|технологик]] алымдар талап итә. Калий селитраһын етештереү [[XV быуат| XV]] —[[XVI быуат]]та [[химия]] үҫеш алғас ҡына мөмкин була. Сағыштырмаса өҫтө юғары булған [[углерод]] материалдарын алыу ҙа, [[тимер металлургияһы]] үҫеш алғас мөмкин булған. Пиротехник үҙенсәлеге булған органика һәм тәбиғи селитра ҡатнашмаһын дары урынына ҡулланыу, мөмкин һанала.
-Дарыны беренсе уйлап табыусы монаха Бертольд Шварц булған тип иҫәпләргә мөмкин.
+Дарыны беренсе уйлап табыусы монах Бертольд Шварц булған, тип иҫәпләнә.
-Төтөнлө дараның атыу үҙенсәлеге һуңыраҡ билдәле була һәм ут атыусыу ҡоралы уҫешенә сәбәпсе була. [[Европа]]ла һәм [[Рәсәй]]ҙә [[XIII  быуат]]тан уҡ билдәле һәм [[XIX быуат]] ураһына тиклем берҙән бер шартлатҡыс матдә булып ҡала.
+Төтөнлө дарының атыу үҙенсәлеге һуңыраҡ билдәле була һәм ут атыу ҡоралы үҫешенә сәбәпсе була. [[Европа]]ла һәм [[Рәсәй]]ҙә [[XIII  быуат]]тан уҡ билдәле һәм [[XIX быуат]] ураһына тиклем берҙән бер шартлатҡыс матдә булып ҡала.
-Нитроцеллюлоза дарыһы һәм башҡа көслө [[Шартлаусы матдәләр|шартлатҡыстар]] уйлап табылғас төтөнлө дары әһәмиәтен юғалта.
+Нитроцеллюлоза дарыһы һәм башҡа көслө [[Шартлаусы матдәләр|шартлатҡыстар]] уйлап табылғас, төтөнлө дары әһәмиәтен юғалта.
 [[1884]] йылда П. Вьел [[Франция]]ла пироксилин дарыһын уйлап таба, [[Швеция]]ла[[ Альфред Нобель]] [[1888]] йылда баллистик дарыны аса. Кордит дарыһы [[XIX быуат]] аҙағында [[Бөйөк Британия]]ла эшләнә.
 [[Икенсе бөтә донъя һуғышы|Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында реактив снарядтарҙа уңышлы ҡулланылған  баллистик дары [[XX быуат]]тың 30-сы йылдарында [[СССР]]-ҙа эшләнә.
-Дарының техник характеристикаһын яҡшыртыу, махсус яңы рецепттуралар эшләү өҫтөндә эш алып барыла.
+Дарыны артабанғы камиллаштырыу уның техник характеристикаһын яҡшыртыу, махсус яңы рецептуралар эшләү йүнәлешендә алып барыла.
 [[Категория:Технология]] [[Категория:Шартлаусы матдәләр]] [[Категория:Ҡорал]]
 == Ҡарағыҙ ==