Ҡытай Халыҡ Республикаһы: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
өҫтәмә мәғлүмәт, аныҡлаштырыу
37 юл: 37 юл:
<!--|Иҫкәрмәләр=-->
<!--|Иҫкәрмәләр=-->
}}
}}
'''Ҡытай Халыҡ Республикаһы''' (''Ҡытай''; ҡытайса ''中國/中国<ref>[http://www.seo-forum-seo-luntan.com/learn-chinese/''-is-'china'-in-chinese/msg21635/#msg21635 «China» in Chinese] {{ref-en}}</ref>, 中华人民共和国'') — [[Көнсығыш Азия]]лағы ил. Халыҡ һаны буйынса Ҡытай донъяла беренсе урында тора. Рәсми тел — ҡытай (путунхуа; Тайвандә һәм Макаола — кантон) теле. Территорияһы буйынса Ҡытай [[Рәсәй]] менән [[Канада]]нан ҡала 3-сө урында тора.
'''Ҡытай, Ҡытай Халыҡ Республикаһы (ҠХР)''' (ҡытайса ''中國/中国<ref>[http://www.seo-forum-seo-luntan.com/learn-chinese/''-is-'china'-in-chinese/msg21635/#msg21635 «China» in Chinese] {{ref-en}}</ref>, 中华人民共和国'') — [[Көнсығыш Азия]]лағы социалистик дәүләт. Халыҡ һаны буйынса (1,36 млрд-тан күберәк<ref name=":0">{{Cite web|accessdate = 2015-11-10|title = The World Factbook|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html|publisher = www.cia.gov}}</ref>) донъяла беренсе, майҙаны буйынса [[Рәсәй]] менән [[Канада]]нан ҡала өсөнсө урында тора. Рәсми тел — ҡытай (путунхуа; [[Тайвань|Тайванда]] һәм Макаола — кантон) теле. Ил халҡының күпселеге этник [[ҡытайҙар]], үҙатама ''[[Хань (халыҡ)|хань]].''

1949 йылдан алып илде Коммунистар партияһы етәкләй.


Донъяла юғары бойондороҡһоҙ дәүләт (держава) булып иҫәпләнә, [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]] Именлек советының даими ағзаһы.
[[Ер|Ер шарында]] космосты яулау буйынса алдынғы илдәрҙең береһе, хәрби хеҙмәткәрҙәренең һаны буйынса донъялағы иң ҙур армияға һәм йәҙрә ҡоралына эйә.
2014 йылдың декабренән [[Эске тулайым продукт]] күләме буйынса донъяла беренсе урынға сыҡты.
1949 йылда Ҡытай Халыҡ Республикаһы ойошторолғандан алып илде Коммунистар партияһы етәкләй.
Ҡытай 14 ил менән сиктәш.
Ҡытай 14 ил менән сиктәш.

== Ил атамаһының сығышы ==
Дөйөм таралған фараз буйынса, «''Ҡытай''» «''Ҡатай''» һүҙенән алынған тип иҫәпләнә. Уның сығышы үҙ сиратында ''кидань (китай)'' исемле [[манжур]] күсмә ҡәбиләләренә барып тоташа. 907 йылда улар Төньяҡ Ҡытайҙы баҫып ала һәм унда үҙҙәренең [[Ляо]] дәүләтен ойоштора. XII—XIII быуаттарҙа уларҙың урынына башҡа күскенселәр — [[чжурчжэндәр]] һәм [[монголдар]] килеп ултырһа ла, тәүге этноним Төньяҡ Ҡытай топонимы булып нығынып ҡала. [[Европа]] сәүҙәгәрҙәре, атап әйткәндә, [[Марко Поло]], был исемдең «''Катай''» («''Cathay''») формаһын урта быуат Көнбайыш Европаһына алып ҡайта, һәм ул унда быға тиклем ҡулланылған [[латин теле]]нән алынған «''China''» һүҙен ҡыҫырыҡлап сығара. Артабан был яңы исем [[славян телдәр]]гә күсә һәм уларҙа «Китай» булып нығына. Көнбайышта «''Катай''» Ҡытайҙың шиғри исеме булараҡ ара-тирә хәҙер ҙә ҡулланыла.


== Тарихы ==
== Тарихы ==
[[Файл:Zhongguo.gif|мини|250px|справа|Чжунго ''«Урталыҡтағы дәүләт»'' — Ҡытайҙың үҙатамаһы]]


== Дәүләт ҡоролошо ==
== Дәүләт ҡоролошо ==

15:28, 3 декабрь 2015 өлгөһө

Ҡытай, Ҡытай Халыҡ Республикаһы
中國/中国([1]), 中华人民共和国
Ҡытай Халыҡ Республикаһы флагы гербы Ҡытай
Ҡытай флагы Ҡытай гербы
Гимн: Ҡытай гимны
Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы 1949
Рәсми телдәр Ҡытай теле
Баш ҡала Пекин
Иң ҙур ҡалалары Шанхай
Идара итеү формаһы
Дәүләт башлығы
Премьер-министр
Си Дзиньпин[2]
Ли Кецән[3]
Территория
  • Барыһы
  • % һыу.
3 урын
9 596 960 км²
8,62
Халыҡ
  • Барыһы (2007)
  • Тығыҙлыҡ
1 урын
1 317 000 000
140 кеше/км²


Интернет-домен .cn
Телефон коды +86
Сәғәт бүлкәте UTC +8

Ҡытай, Ҡытай Халыҡ Республикаһы (ҠХР) (ҡытайса 中國/中国[4], 中华人民共和国) — Көнсығыш Азиялағы социалистик дәүләт. Халыҡ һаны буйынса (1,36 млрд-тан күберәк[5]) донъяла — беренсе, майҙаны буйынса Рәсәй менән Канаданан ҡала өсөнсө урында тора. Рәсми тел — ҡытай (путунхуа; Тайванда һәм Макаола — кантон) теле. Ил халҡының күпселеге — этник ҡытайҙар, үҙатама — хань.

Донъяла юғары бойондороҡһоҙ дәүләт (держава) булып иҫәпләнә, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Именлек советының даими ағзаһы. Ер шарында космосты яулау буйынса алдынғы илдәрҙең береһе, хәрби хеҙмәткәрҙәренең һаны буйынса донъялағы иң ҙур армияға һәм йәҙрә ҡоралына эйә. 2014 йылдың декабренән Эске тулайым продукт күләме буйынса донъяла беренсе урынға сыҡты. 1949 йылда Ҡытай Халыҡ Республикаһы ойошторолғандан алып илде Коммунистар партияһы етәкләй. Ҡытай 14 ил менән сиктәш.

Ил атамаһының сығышы

Дөйөм таралған фараз буйынса, «Ҡытай» «Ҡатай» һүҙенән алынған тип иҫәпләнә. Уның сығышы үҙ сиратында кидань (китай) исемле манжур күсмә ҡәбиләләренә барып тоташа. 907 йылда улар Төньяҡ Ҡытайҙы баҫып ала һәм унда үҙҙәренең Ляо дәүләтен ойоштора. XII—XIII быуаттарҙа уларҙың урынына башҡа күскенселәр — чжурчжэндәр һәм монголдар килеп ултырһа ла, тәүге этноним Төньяҡ Ҡытай топонимы булып нығынып ҡала. Европа сәүҙәгәрҙәре, атап әйткәндә, Марко Поло, был исемдең «Катай» («Cathay») формаһын урта быуат Көнбайыш Европаһына алып ҡайта, һәм ул унда быға тиклем ҡулланылған латин теленән алынған «China» һүҙен ҡыҫырыҡлап сығара. Артабан был яңы исем славян телдәргә күсә һәм уларҙа «Китай» булып нығына. Көнбайышта «Катай» Ҡытайҙың шиғри исеме булараҡ ара-тирә хәҙер ҙә ҡулланыла.

Тарихы

Чжунго «Урталыҡтағы дәүләт» — Ҡытайҙың үҙатамаһы

Дәүләт ҡоролошо

Сит илдәр менән мөнәсәбәте

Рәсәй һәм уның төбәктәре менән бәйләнештәр

Башҡортостан Республикаһы менән хеҙмәттәшлек

Һуңғы йылдарҙағы мәғлүмәттәр раҫлауынса, Ҡытай Халыҡ Республикаһы Башҡортостандың сауҙа партнерҙары араһында бишенсе урынды алып тора. Мәҫәлән, 2014 йылда республиканың Ҡытай менән тышҡы сауҙа әйләнеше 685,1 миллион доллар тәшкил иткән, ошо сумманың 79 проценты (541,5 миллион доллар) экспорт тауарҙарына тура килә. Башҡортостандан Ҡытайға турбореактив двигателдәр, нефть һәм нефть продукцияһы, химия сәнәғәте продукцияһы, вертолеттар, көкөрт, бал һәм башҡа тауарҙар оҙатыла. Ә Ҡытайҙан насостар, электр ҡорамалдары, пластмасса әйберҙәр, торбалар, консерваланған йәшелсә һәм еләк-емеш, аяҡ кейемдәре һәм башҡа продукция килтерелә. Башҡортостан Хөкүмәте менән Хэйлунцзян, Ляонин һәм Цзянси провинциялары хөкүмәттәре араһында хеҙмәттәшлек тураһында бер нисә килешеү төҙөлгән.

2015 йылдың 28 ноябрендә Өфө ҡалаһы һәм Хэйлунцзян провинцияһының ҙурлығы һәм бар яҡтан әһәмиәт-мөһимлеге менән икенсе ҡалаһы булған Цицикар араһында туғанлыҡ бәйләнештәре урынлаштырылды.[6]

  • 2015 йылдың 28 ноябрендә Өфө һәм Хэйлунцзян провинцияһының Цицикар ҡалаһы араһында туғанлашыу хаҡында Меморандумға ҡул ҡуйылды.[6]
  • «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы хәбәр итеүенсә, 2015 йылдың 30 ноябрендә Ҡытайҙың Рәсәйҙәге илселегендә Башҡортостан менән таныштырыу сараһы уҙҙы[7]. Унда ҡатнашҡан эшлекле даирә вәкилдәренә һәм рәсми кешеләргә республиканың сәнәғәт һәм туристик мөмкинлектәре хаҡында киң мәғлүмәт бирелде. Сарала билдәләнеүенсә, алдағы осорҙа 10-дан ашыу проектты тормошҡа ашырыу, шул иҫәптән Башҡортостанда металлургия заводы, ауыл хужалығы сеймалын эшкәртеү, аҙыҡ-түлек етештереү, төҙөлөш материалдары предприятиеларын төҙөү ҡаралған. Бынан тыш, Ҡытай эшҡыуарҙары мәҙәни үҙәктәр, сауҙа йорттары һалырға тәҡдим итә. Ошо проекттарҙың күбеһе 2016 йылда ғәмәлгә ашырыла башлаясаҡ.
  • 2015 йылдың 10-11 ноябрендә Башҡортостанда Ҡытайҙың Ляонин провинцияһының рәсми делегацияһы эш сәфәре менән булды[8].
  • 2015 йылдың 5-6 ноябрендә Өфөлә Башҡортостанда Ҡытайҙың Цзянси провинцияһы иҡтисады һәм мәҙәниәте көндәре үткәрелде[9]. Уның барышында Башҡортостан Хөкүмәте менән Ҡытай Халыҡ Республикаһы Цзянси провинцияһының Халыҡ хөкүмәте араһында хеҙмәттәшлекте киңәйтеү тураһында килешеүгә[10] һәм республиканың Эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса дәүләт комитеты менән Цзянси провинцияһының Туристик үҫеш комиссияһы араһында туризм өлкәһендә үҙ-ара хеҙмәттәшлек итеү хаҡында меморандумға ҡул ҡуйылды[11]. Провинция губернаторы Лу Синьше етәкселегендәге рәсми делегация вәкилдәре Өфө моторҙар эшләү берекмәһендә булды[12], ә ике яҡтың эшҡыуарҙары үҙ-ара файҙалы булған төрлө һөйләшеүҙәр үткәрҙе[13]. Цзянси иҡтисады һәм мәҙәниәте көндәре барышында шулай уҡ баш ҡалала төҙөләсәк «Өфө—Янцзы» халыҡ-ара эш үҙәгенең нигеҙ ташы һалынды[14].
  • 2015 йылдың 21 сентябрендәге Ҡытай Халыҡ Республикаһына эш сәфәре барышында Башҡортостандың рәсми делегацияһы Ляонин провинцияһында республика менән таныштырыу үткәрҙе. Был сарала машиналар эшләү, нефть сығарыу һәм уны эшкәртеү, ауыл хужалығы һәм төҙөлөш тармаҡтарында мәшғүл булған эре компаниялар вәкилдәре ҡатнашты. Башҡортостан һәм Ляонин хөкүмәттәре ике яҡтың эшлекле даирәләрен үҙ-ара хеҙмәттәшлек мөмкинселектәрен өйрәненеүҙә һәм тәғәйен сараларҙы тормошҡа ашырыуҙа киләсәктә әүҙемерәк булырға саҡырҙы. Был эшмәкәрлеккә булышлыҡ итеү йөҙөнән ике төбәк хөкүмәттәре ҡарауы аҫтында [урыҫ теле|урыҫ] һәм [ҡытай теле|ҡытай телдәрендә] инвестиция мәсәләләренә ҡағылған уртаҡ сайт булдырыу планлаштырыла. Ул тауар әйләнеше һәм капитал һалымдар күләмен арттырыу буйынса көнүҙәк тәҡдимдәрҙе туплаясаҡ үҙ-ара файҙалы мәғлүмәттәр майҙансығы буласаҡ тип күҙалллана[15].

Географияһы

Климаты

Административ-территориаль бүленеше

Ҡытай 22 провинцияға бүленгән, Тайвань 23-сө итеп иҫәптә йөрөтөлә. Шулай уҡ аҙ һанлы милләттәр йәшәгән биш автономиялы район һәм үҙәк бойһоноуындағы һәм үҙ биләмәләренә эйә дүрт ҡала бар.

Төбәк Пиньинь (кит.) Адм. үҙәк Пиньинь Халыҡ,[16]
(2010) кеше
Майҙан,[17]
км²
Халыҡ тығ.,
кеше/км²
Провинциялар
1 Анхой Anhui 安徽 Хефей Hefei 59 500 510 140 455 423,63
2 Фудзян Fujian 福建 Фуджоу Fuzhou 36 894 216 122 919 300,15
3 Ғәнсу Gansu 甘肃 Ланджоу Lanzhou 25 575 254 459 233 55,69
4 Гуаңдоң Guangdong 广东 Гуаңджоу Guangzhou 104 303 132 178 341 584,86
5 Гуйджоу Guizhou 贵州 Гуйяң Guiyang 34 746 468 174 976 198,58
6 Хайнан Hainan 海南 Хайкоу Haikou 8 671 518 34 438 251,80
7 Хебей Hebei 河北 Шидзяджуаң Shijiazhuang 71 854 202 187 240 383,75
8 Хэйлуңдзяң Heilongjiang 黑龙江 Харбин Harbin 38 312 224 431 767 88,73
9 Хенан Henan 河南 Джеңджоу Zhengzhou 94 023 567 166 310 565,35
10 Хубей Hubei 湖北 Вухан Wuhan 57 237 740 185 673 308,27
11 Хунан Hunan 湖南 Чаңша Changsha 65 683 722 211 231 310,96
12 Дзяңсу Jiangsu 江苏 Нанчиң Nanjing 78 659 903 98 285 800,32
13 Дзяңси Jiangxi 江西 Нанчаң Nanchang 44 567 475 171 041 260,57
14 Жирин Jilin 吉林 Чаңчун Changchun 27 462 297 191 038 143,75
15 Ляониң Liaoning 辽宁 Шеньяң Shenyang 43 746 323 147 451 296,68
16 Циңхай Qinghai 青海 Синиң Xining 5 626 722 720 459 7,81
17 Шанси Shanxi 山西; Тайюан Taiyuan 37 327 378 204 846 182,22
18 Шандуң Shandong 山东 Цзинань Jinan 95 793 065 156 219 613,20
19 Шэньси Shaanxi 陕西; Сиань Xi’an 35 712 111 149 708 238,55
20 Сычуань Sichuan 四川 Чэнду Chengdu 80 418 200 491 146 163,74
21 Юньнань Yunnan 云南 Куньмин Kunming 45 966 239 388 610 118,28
22 Чжэцзян Zhejiang 浙江 Ханчжоу Hangzhou 54 426 891 106 078 513,08
Ҡытай контроле аҫтында булған провинция
(сәйәси торошо билдәләнмәгән)
23 Тайвань Taiwan 台湾 Тайбэй Taipei 23 069 345[18] 36 178 637,66
Автономиялы райондар
24 Гуанси-Чжуан автономиялы районы Guangxi 广西 Наньнин Nanning 46 026 629 235 001 195,86
25 Эске Монголия автономиялы районы (Эске Монголия) Inner Mongolia 内蒙古 Хух-Хото Hohhot 24 706 321 1 181 104 20,92
26 Нинся-Хуэй автономиялы районы Ningxia 宁夏 Иньчуань Yinchuan 6 301 350 52 188 120,74
27 Синьцзян-Уйғур автономиялы районы Xinjiang 新疆 Урумчи Urumqi 21 813 334 1 743 441 12,51
28 Тибет автономиялы районы Tibet 西藏 Лхаса Lhasa 3 002 166 1 178 441 2,55
Үҙәккә бойһонған ҡалалар
29 Пекин Beijing 北京 19 612 368 16 808 1166,85
30 Чунцин Chongqing 重庆 28 846 170 82 403 350,06
31 Шанхай Shanghai 上海 23 019 148 6 500 3541,41
32 Тяньцзинь Tianjin 天津 12 938 224 11 943 1083,33
Махсус административ райондар
33 Гонконг Hong Kong (Xianggang) 香港 6 864 346[19] 1 095 6268,81
34 Макао (Аомен) Macau (Àomén) 澳门 541 200[20] 27 20 044,44
Барлығы 1 363 249 758 9 662 593 141,09

Халҡы

Иҡтисады

Транспорт

Макроэкономика

Элемтә

Мобиль операторҙар

Интернет

Энергетика

Туризм

Иҫкәрмәләр

  1. -is-'china'-in-chinese/msg21635/#msg21635 "China" in Chinese  (инг.)
  2. Си Дзиньпин занял высший государственный пост в Китае, возглавив "пятое поколение" руководителей  (рус.)
  3. ҠХР хөкүмәтен Ли Кецән етәкләй  (рус.)
  4. -is-'china'-in-chinese/msg21635/#msg21635 «China» in Chinese  (инг.)
  5. The World Factbook. www.cia.gov. Дата обращения: 10 ноябрь 2015.
  6. 6,0 6,1 Өфө менән Цицикар туғандаш ҡалалар тип иғлан ителде — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 1 декабрь
  7. Ҡытайҙың Рәсәйҙәге илселегендә Башҡортостан менән таныштырыу сараһы уҙҙы — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 30 ноябрь
  8. Өфөгә Ҡытайҙың Ляонин провинцияһы делегацияһы килде — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 10 ноябрь
  9. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 3 ноябрь (рус.)
  10. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 5 ноябрь (рус.)
  11. «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 5 ноябрь
  12. Цзянси провинцияһы вәкилдәре Өфө моторҙар эшләү берекмәһендә булды — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 6 ноябрь
  13. Башкирские и китайские предприниматели провели деловые встречи — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 5 ноябрь (рус.)
  14. «Өфө—Янцзы» халыҡ-ара эшлекле үҙәгенә нигеҙ ташы һалынды — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 6 ноябрь
  15. Башкортостан и китайская провинция Ляонин создадут единый инвестиционный сайт — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 21 сентябрь
  16. City Population - Statistics & Maps of the Major Cities, Agglomerations & Administrative Divisions for all Countries of the World
  17. Provinces of China, Statoids.com
  18. Official National Statistics Taiwan estimate
  19. Гонконг
  20. Estimates of population

Әҙәбиәт

  • Барлукова О. Д. Китайская интеллигенция в условиях модернизации общества (последняя четверть ХХ века): монография / ФГОУ ВПО «Бурятская ГСХА им. В. Р. Филиппова». — Улан-Удэ: Изд-во БГСХА, 2008. — 115 с.  (рус.)
  • Барлукова О. Д. Китайская интеллигенция в условиях модернизации общества // Вестник БГУ. — Улан-Удэ: Издательство БГУ, 2012. — Вып. 6а. — С. 144-147.  (рус.)
  • Барлукова О. Д. Образование и интеллигенция в Китае: социально-философский анализ: монография / М-во сельского хоз-ва Российской Федерации? ФГБОУ ВПО «Бурятская гос. сельско-хозяйственная акад. им. В. Р. Филиппова». — Улан-Удэ: Изд-во БГСХА, 2013. — 103 с. — ISBN 978-5-8200-0305-9.  (рус.)
  • Барлукова О. Д. Условия и факторы трансформации интеллигенции в период модернизации китайского общества (последняя четверть XX в.) // Вестник Томского государственного университета. — Томск: ТГУ, 2014. — № 382. — С. 51–60.  (рус.)
  • Чжан Би Юй. Тенденции развития туристического комплекса Китая. — Москва, 2015. — 200 с.  (рус.)

Һылтанмалар


Был тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.