Ҡытай Халыҡ Республикаһы: өлгөләр араһындағы айырма
Айсар (фекер алышыу | өлөш) →Административ-территориаль бүленеше: аныҡлаштырыу |
Айсар (фекер алышыу | өлөш) өҫтәмә мәғлүмәт, аныҡлаштырыу |
||
37 юл: | 37 юл: | ||
<!--|Иҫкәрмәләр=--> |
<!--|Иҫкәрмәләр=--> |
||
}} |
}} |
||
'''Ҡытай Халыҡ Республикаһы |
'''Ҡытай, Ҡытай Халыҡ Республикаһы (ҠХР)''' (ҡытайса ''中國/中国<ref>[http://www.seo-forum-seo-luntan.com/learn-chinese/''-is-'china'-in-chinese/msg21635/#msg21635 «China» in Chinese] {{ref-en}}</ref>, 中华人民共和国'') — [[Көнсығыш Азия]]лағы социалистик дәүләт. Халыҡ һаны буйынса (1,36 млрд-тан күберәк<ref name=":0">{{Cite web|accessdate = 2015-11-10|title = The World Factbook|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html|publisher = www.cia.gov}}</ref>) донъяла — беренсе, майҙаны буйынса [[Рәсәй]] менән [[Канада]]нан ҡала өсөнсө урында тора. Рәсми тел — ҡытай (путунхуа; [[Тайвань|Тайванда]] һәм Макаола — кантон) теле. Ил халҡының күпселеге — этник [[ҡытайҙар]], үҙатама — ''[[Хань (халыҡ)|хань]].'' |
||
⚫ | |||
Донъяла юғары бойондороҡһоҙ дәүләт (держава) булып иҫәпләнә, [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]] Именлек советының даими ағзаһы. |
|||
[[Ер|Ер шарында]] космосты яулау буйынса алдынғы илдәрҙең береһе, хәрби хеҙмәткәрҙәренең һаны буйынса донъялағы иң ҙур армияға һәм йәҙрә ҡоралына эйә. |
|||
2014 йылдың декабренән [[Эске тулайым продукт]] күләме буйынса донъяла беренсе урынға сыҡты. |
|||
⚫ | |||
Ҡытай 14 ил менән сиктәш. |
Ҡытай 14 ил менән сиктәш. |
||
== Ил атамаһының сығышы == |
|||
Дөйөм таралған фараз буйынса, «''Ҡытай''» «''Ҡатай''» һүҙенән алынған тип иҫәпләнә. Уның сығышы үҙ сиратында ''кидань (китай)'' исемле [[манжур]] күсмә ҡәбиләләренә барып тоташа. 907 йылда улар Төньяҡ Ҡытайҙы баҫып ала һәм унда үҙҙәренең [[Ляо]] дәүләтен ойоштора. XII—XIII быуаттарҙа уларҙың урынына башҡа күскенселәр — [[чжурчжэндәр]] һәм [[монголдар]] килеп ултырһа ла, тәүге этноним Төньяҡ Ҡытай топонимы булып нығынып ҡала. [[Европа]] сәүҙәгәрҙәре, атап әйткәндә, [[Марко Поло]], был исемдең «''Катай''» («''Cathay''») формаһын урта быуат Көнбайыш Европаһына алып ҡайта, һәм ул унда быға тиклем ҡулланылған [[латин теле]]нән алынған «''China''» һүҙен ҡыҫырыҡлап сығара. Артабан был яңы исем [[славян телдәр]]гә күсә һәм уларҙа «Китай» булып нығына. Көнбайышта «''Катай''» Ҡытайҙың шиғри исеме булараҡ ара-тирә хәҙер ҙә ҡулланыла. |
|||
== Тарихы == |
== Тарихы == |
||
[[Файл:Zhongguo.gif|мини|250px|справа|Чжунго ''«Урталыҡтағы дәүләт»'' — Ҡытайҙың үҙатамаһы]] |
|||
== Дәүләт ҡоролошо == |
== Дәүләт ҡоролошо == |
15:28, 3 декабрь 2015 өлгөһө
| |||||
Гимн: Ҡытай гимны | |||||
Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы | 1949 | ||||
Рәсми телдәр | Ҡытай теле | ||||
Баш ҡала | Пекин | ||||
Иң ҙур ҡалалары | Шанхай | ||||
Идара итеү формаһы | |||||
Дәүләт башлығы Премьер-министр |
Си Дзиньпин[2] Ли Кецән[3] | ||||
Территория • Барыһы • % һыу. |
3 урын 9 596 960 км² 8,62 | ||||
Халыҡ • Барыһы (2007) • Тығыҙлыҡ |
1 урын 1 317 000 000 140 кеше/км²
| ||||
Интернет-домен | .cn | ||||
Телефон коды | +86 | ||||
Сәғәт бүлкәте | UTC +8 |
Ҡытай, Ҡытай Халыҡ Республикаһы (ҠХР) (ҡытайса 中國/中国[4], 中华人民共和国) — Көнсығыш Азиялағы социалистик дәүләт. Халыҡ һаны буйынса (1,36 млрд-тан күберәк[5]) донъяла — беренсе, майҙаны буйынса Рәсәй менән Канаданан ҡала өсөнсө урында тора. Рәсми тел — ҡытай (путунхуа; Тайванда һәм Макаола — кантон) теле. Ил халҡының күпселеге — этник ҡытайҙар, үҙатама — хань.
Донъяла юғары бойондороҡһоҙ дәүләт (держава) булып иҫәпләнә, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Именлек советының даими ағзаһы. Ер шарында космосты яулау буйынса алдынғы илдәрҙең береһе, хәрби хеҙмәткәрҙәренең һаны буйынса донъялағы иң ҙур армияға һәм йәҙрә ҡоралына эйә. 2014 йылдың декабренән Эске тулайым продукт күләме буйынса донъяла беренсе урынға сыҡты. 1949 йылда Ҡытай Халыҡ Республикаһы ойошторолғандан алып илде Коммунистар партияһы етәкләй. Ҡытай 14 ил менән сиктәш.
Ил атамаһының сығышы
Дөйөм таралған фараз буйынса, «Ҡытай» «Ҡатай» һүҙенән алынған тип иҫәпләнә. Уның сығышы үҙ сиратында кидань (китай) исемле манжур күсмә ҡәбиләләренә барып тоташа. 907 йылда улар Төньяҡ Ҡытайҙы баҫып ала һәм унда үҙҙәренең Ляо дәүләтен ойоштора. XII—XIII быуаттарҙа уларҙың урынына башҡа күскенселәр — чжурчжэндәр һәм монголдар килеп ултырһа ла, тәүге этноним Төньяҡ Ҡытай топонимы булып нығынып ҡала. Европа сәүҙәгәрҙәре, атап әйткәндә, Марко Поло, был исемдең «Катай» («Cathay») формаһын урта быуат Көнбайыш Европаһына алып ҡайта, һәм ул унда быға тиклем ҡулланылған латин теленән алынған «China» һүҙен ҡыҫырыҡлап сығара. Артабан был яңы исем славян телдәргә күсә һәм уларҙа «Китай» булып нығына. Көнбайышта «Катай» Ҡытайҙың шиғри исеме булараҡ ара-тирә хәҙер ҙә ҡулланыла.
Тарихы
Дәүләт ҡоролошо
Сит илдәр менән мөнәсәбәте
Рәсәй һәм уның төбәктәре менән бәйләнештәр
Башҡортостан Республикаһы менән хеҙмәттәшлек
Һуңғы йылдарҙағы мәғлүмәттәр раҫлауынса, Ҡытай Халыҡ Республикаһы Башҡортостандың сауҙа партнерҙары араһында бишенсе урынды алып тора. Мәҫәлән, 2014 йылда республиканың Ҡытай менән тышҡы сауҙа әйләнеше 685,1 миллион доллар тәшкил иткән, ошо сумманың 79 проценты (541,5 миллион доллар) экспорт тауарҙарына тура килә. Башҡортостандан Ҡытайға турбореактив двигателдәр, нефть һәм нефть продукцияһы, химия сәнәғәте продукцияһы, вертолеттар, көкөрт, бал һәм башҡа тауарҙар оҙатыла. Ә Ҡытайҙан насостар, электр ҡорамалдары, пластмасса әйберҙәр, торбалар, консерваланған йәшелсә һәм еләк-емеш, аяҡ кейемдәре һәм башҡа продукция килтерелә. Башҡортостан Хөкүмәте менән Хэйлунцзян, Ляонин һәм Цзянси провинциялары хөкүмәттәре араһында хеҙмәттәшлек тураһында бер нисә килешеү төҙөлгән.
2015 йылдың 28 ноябрендә Өфө ҡалаһы һәм Хэйлунцзян провинцияһының ҙурлығы һәм бар яҡтан әһәмиәт-мөһимлеге менән икенсе ҡалаһы булған Цицикар араһында туғанлыҡ бәйләнештәре урынлаштырылды.[6]
- 2015 йылдың 28 ноябрендә Өфө һәм Хэйлунцзян провинцияһының Цицикар ҡалаһы араһында туғанлашыу хаҡында Меморандумға ҡул ҡуйылды.[6]
- «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы хәбәр итеүенсә, 2015 йылдың 30 ноябрендә Ҡытайҙың Рәсәйҙәге илселегендә Башҡортостан менән таныштырыу сараһы уҙҙы[7]. Унда ҡатнашҡан эшлекле даирә вәкилдәренә һәм рәсми кешеләргә республиканың сәнәғәт һәм туристик мөмкинлектәре хаҡында киң мәғлүмәт бирелде. Сарала билдәләнеүенсә, алдағы осорҙа 10-дан ашыу проектты тормошҡа ашырыу, шул иҫәптән Башҡортостанда металлургия заводы, ауыл хужалығы сеймалын эшкәртеү, аҙыҡ-түлек етештереү, төҙөлөш материалдары предприятиеларын төҙөү ҡаралған. Бынан тыш, Ҡытай эшҡыуарҙары мәҙәни үҙәктәр, сауҙа йорттары һалырға тәҡдим итә. Ошо проекттарҙың күбеһе 2016 йылда ғәмәлгә ашырыла башлаясаҡ.
- 2015 йылдың 10-11 ноябрендә Башҡортостанда Ҡытайҙың Ляонин провинцияһының рәсми делегацияһы эш сәфәре менән булды[8].
- 2015 йылдың 5-6 ноябрендә Өфөлә Башҡортостанда Ҡытайҙың Цзянси провинцияһы иҡтисады һәм мәҙәниәте көндәре үткәрелде[9]. Уның барышында Башҡортостан Хөкүмәте менән Ҡытай Халыҡ Республикаһы Цзянси провинцияһының Халыҡ хөкүмәте араһында хеҙмәттәшлекте киңәйтеү тураһында килешеүгә[10] һәм республиканың Эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса дәүләт комитеты менән Цзянси провинцияһының Туристик үҫеш комиссияһы араһында туризм өлкәһендә үҙ-ара хеҙмәттәшлек итеү хаҡында меморандумға ҡул ҡуйылды[11]. Провинция губернаторы Лу Синьше етәкселегендәге рәсми делегация вәкилдәре Өфө моторҙар эшләү берекмәһендә булды[12], ә ике яҡтың эшҡыуарҙары үҙ-ара файҙалы булған төрлө һөйләшеүҙәр үткәрҙе[13]. Цзянси иҡтисады һәм мәҙәниәте көндәре барышында шулай уҡ баш ҡалала төҙөләсәк «Өфө—Янцзы» халыҡ-ара эш үҙәгенең нигеҙ ташы һалынды[14].
- 2015 йылдың 21 сентябрендәге Ҡытай Халыҡ Республикаһына эш сәфәре барышында Башҡортостандың рәсми делегацияһы Ляонин провинцияһында республика менән таныштырыу үткәрҙе. Был сарала машиналар эшләү, нефть сығарыу һәм уны эшкәртеү, ауыл хужалығы һәм төҙөлөш тармаҡтарында мәшғүл булған эре компаниялар вәкилдәре ҡатнашты. Башҡортостан һәм Ляонин хөкүмәттәре ике яҡтың эшлекле даирәләрен үҙ-ара хеҙмәттәшлек мөмкинселектәрен өйрәненеүҙә һәм тәғәйен сараларҙы тормошҡа ашырыуҙа киләсәктә әүҙемерәк булырға саҡырҙы. Был эшмәкәрлеккә булышлыҡ итеү йөҙөнән ике төбәк хөкүмәттәре ҡарауы аҫтында [урыҫ теле|урыҫ] һәм [ҡытай теле|ҡытай телдәрендә] инвестиция мәсәләләренә ҡағылған уртаҡ сайт булдырыу планлаштырыла. Ул тауар әйләнеше һәм капитал һалымдар күләмен арттырыу буйынса көнүҙәк тәҡдимдәрҙе туплаясаҡ үҙ-ара файҙалы мәғлүмәттәр майҙансығы буласаҡ тип күҙалллана[15].
Географияһы
Климаты
Административ-территориаль бүленеше
Ҡытай 22 провинцияға бүленгән, Тайвань 23-сө итеп иҫәптә йөрөтөлә. Шулай уҡ аҙ һанлы милләттәр йәшәгән биш автономиялы район һәм үҙәк бойһоноуындағы һәм үҙ биләмәләренә эйә дүрт ҡала бар.
№ | Төбәк | Пиньинь | (кит.) | Адм. үҙәк | Пиньинь | Халыҡ,[16] (2010) кеше |
Майҙан,[17] км² |
Халыҡ тығ., кеше/км² |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Провинциялар | ||||||||
1 | Анхой | Anhui | 安徽 | Хефей | Hefei | 59 500 510 | 140 455 | 423,63 |
2 | Фудзян | Fujian | 福建 | Фуджоу | Fuzhou | 36 894 216 | 122 919 | 300,15 |
3 | Ғәнсу | Gansu | 甘肃 | Ланджоу | Lanzhou | 25 575 254 | 459 233 | 55,69 |
4 | Гуаңдоң | Guangdong | 广东 | Гуаңджоу | Guangzhou | 104 303 132 | 178 341 | 584,86 |
5 | Гуйджоу | Guizhou | 贵州 | Гуйяң | Guiyang | 34 746 468 | 174 976 | 198,58 |
6 | Хайнан | Hainan | 海南 | Хайкоу | Haikou | 8 671 518 | 34 438 | 251,80 |
7 | Хебей | Hebei | 河北 | Шидзяджуаң | Shijiazhuang | 71 854 202 | 187 240 | 383,75 |
8 | Хэйлуңдзяң | Heilongjiang | 黑龙江 | Харбин | Harbin | 38 312 224 | 431 767 | 88,73 |
9 | Хенан | Henan | 河南 | Джеңджоу | Zhengzhou | 94 023 567 | 166 310 | 565,35 |
10 | Хубей | Hubei | 湖北 | Вухан | Wuhan | 57 237 740 | 185 673 | 308,27 |
11 | Хунан | Hunan | 湖南 | Чаңша | Changsha | 65 683 722 | 211 231 | 310,96 |
12 | Дзяңсу | Jiangsu | 江苏 | Нанчиң | Nanjing | 78 659 903 | 98 285 | 800,32 |
13 | Дзяңси | Jiangxi | 江西 | Нанчаң | Nanchang | 44 567 475 | 171 041 | 260,57 |
14 | Жирин | Jilin | 吉林 | Чаңчун | Changchun | 27 462 297 | 191 038 | 143,75 |
15 | Ляониң | Liaoning | 辽宁 | Шеньяң | Shenyang | 43 746 323 | 147 451 | 296,68 |
16 | Циңхай | Qinghai | 青海 | Синиң | Xining | 5 626 722 | 720 459 | 7,81 |
17 | Шанси | Shanxi | 山西; | Тайюан | Taiyuan | 37 327 378 | 204 846 | 182,22 |
18 | Шандуң | Shandong | 山东 | Цзинань | Jinan | 95 793 065 | 156 219 | 613,20 |
19 | Шэньси | Shaanxi | 陕西; | Сиань | Xi’an | 35 712 111 | 149 708 | 238,55 |
20 | Сычуань | Sichuan | 四川 | Чэнду | Chengdu | 80 418 200 | 491 146 | 163,74 |
21 | Юньнань | Yunnan | 云南 | Куньмин | Kunming | 45 966 239 | 388 610 | 118,28 |
22 | Чжэцзян | Zhejiang | 浙江 | Ханчжоу | Hangzhou | 54 426 891 | 106 078 | 513,08 |
Ҡытай контроле аҫтында булған провинция (сәйәси торошо билдәләнмәгән) | ||||||||
23 | Тайвань | Taiwan | 台湾 | Тайбэй | Taipei | 23 069 345[18] | 36 178 | 637,66 |
Автономиялы райондар | ||||||||
24 | Гуанси-Чжуан автономиялы районы | Guangxi | 广西 | Наньнин | Nanning | 46 026 629 | 235 001 | 195,86 |
25 | Эске Монголия автономиялы районы (Эске Монголия) | Inner Mongolia | 内蒙古 | Хух-Хото | Hohhot | 24 706 321 | 1 181 104 | 20,92 |
26 | Нинся-Хуэй автономиялы районы | Ningxia | 宁夏 | Иньчуань | Yinchuan | 6 301 350 | 52 188 | 120,74 |
27 | Синьцзян-Уйғур автономиялы районы | Xinjiang | 新疆 | Урумчи | Urumqi | 21 813 334 | 1 743 441 | 12,51 |
28 | Тибет автономиялы районы | Tibet | 西藏 | Лхаса | Lhasa | 3 002 166 | 1 178 441 | 2,55 |
Үҙәккә бойһонған ҡалалар | ||||||||
29 | Пекин | Beijing | 北京 | 19 612 368 | 16 808 | 1166,85 | ||
30 | Чунцин | Chongqing | 重庆 | 28 846 170 | 82 403 | 350,06 | ||
31 | Шанхай | Shanghai | 上海 | 23 019 148 | 6 500 | 3541,41 | ||
32 | Тяньцзинь | Tianjin | 天津 | 12 938 224 | 11 943 | 1083,33 | ||
Махсус административ райондар | ||||||||
33 | Гонконг | Hong Kong (Xianggang) | 香港 | 6 864 346[19] | 1 095 | 6268,81 | ||
34 | Макао (Аомен) | Macau (Àomén) | 澳门 | 541 200[20] | 27 | 20 044,44 | ||
Барлығы | 1 363 249 758 | 9 662 593 | 141,09 |
Халҡы
Иҡтисады
Транспорт
Макроэкономика
Элемтә
Мобиль операторҙар
Интернет
Энергетика
Туризм
Иҫкәрмәләр
- ↑ -is-'china'-in-chinese/msg21635/#msg21635 "China" in Chinese (инг.)
- ↑ Си Дзиньпин занял высший государственный пост в Китае, возглавив "пятое поколение" руководителей (рус.)
- ↑ ҠХР хөкүмәтен Ли Кецән етәкләй (рус.)
- ↑ -is-'china'-in-chinese/msg21635/#msg21635 «China» in Chinese (инг.)
- ↑ The World Factbook . www.cia.gov. Дата обращения: 10 ноябрь 2015.
- ↑ 6,0 6,1 Өфө менән Цицикар туғандаш ҡалалар тип иғлан ителде — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 1 декабрь
- ↑ Ҡытайҙың Рәсәйҙәге илселегендә Башҡортостан менән таныштырыу сараһы уҙҙы — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 30 ноябрь
- ↑ Өфөгә Ҡытайҙың Ляонин провинцияһы делегацияһы килде — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 10 ноябрь
- ↑ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 3 ноябрь (рус.)
- ↑ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 5 ноябрь (рус.)
- ↑ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 5 ноябрь
- ↑ Цзянси провинцияһы вәкилдәре Өфө моторҙар эшләү берекмәһендә булды — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 6 ноябрь
- ↑ Башкирские и китайские предприниматели провели деловые встречи — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 5 ноябрь (рус.)
- ↑ «Өфө—Янцзы» халыҡ-ара эшлекле үҙәгенә нигеҙ ташы һалынды — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 6 ноябрь
- ↑ Башкортостан и китайская провинция Ляонин создадут единый инвестиционный сайт — «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 21 сентябрь
- ↑ City Population - Statistics & Maps of the Major Cities, Agglomerations & Administrative Divisions for all Countries of the World
- ↑ Provinces of China, Statoids.com
- ↑ Official National Statistics Taiwan estimate
- ↑ Гонконг
- ↑ Estimates of population
Әҙәбиәт
- Барлукова О. Д. Китайская интеллигенция в условиях модернизации общества (последняя четверть ХХ века): монография / ФГОУ ВПО «Бурятская ГСХА им. В. Р. Филиппова». — Улан-Удэ: Изд-во БГСХА, 2008. — 115 с. (рус.)
- Барлукова О. Д. Китайская интеллигенция в условиях модернизации общества // Вестник БГУ. — Улан-Удэ: Издательство БГУ, 2012. — Вып. 6а. — С. 144-147. (рус.)
- Барлукова О. Д. Образование и интеллигенция в Китае: социально-философский анализ: монография / М-во сельского хоз-ва Российской Федерации? ФГБОУ ВПО «Бурятская гос. сельско-хозяйственная акад. им. В. Р. Филиппова». — Улан-Удэ: Изд-во БГСХА, 2013. — 103 с. — ISBN 978-5-8200-0305-9. (рус.)
- Барлукова О. Д. Условия и факторы трансформации интеллигенции в период модернизации китайского общества (последняя четверть XX в.) // Вестник Томского государственного университета. — Томск: ТГУ, 2014. — № 382. — С. 51–60. (рус.)
- Чжан Би Юй. Тенденции развития туристического комплекса Китая. — Москва, 2015. — 200 с. (рус.)
Һылтанмалар
Портал «Китай» | |
Китай Викиһүҙлектә | |
Китай Викикитапханала | |
Китай Викимилектә | |
Китай Викияңылыҡтарҙа | |
Китай Викигид | |
Проект «Китай» |
- Викисклад: Атлас: Ҡытай Халыҡ Республикаһы
- Посольство КНР в РФ
- Посольство России в Китае
- Жэньминь Жибао онлайн
- Агентство Синьхуа
- Международное радио Китая
- Китайский информационный Интернет-центр
- Каталог сайтов о Китае
Был тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.