Тимер: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
"Темир" битен тәржемә итеп төҙөлгән
1 юл: 1 юл:
== Географик урыны ==
{{Башҡа мәғәнәләре|Тимер (мәғәнәләр)}}
Район үҙәге – Шубарин кетен көнсығышҡа табан 50 км ерҙә, үҙе менән атта йылға буйында урынлашҡан.
{{Карточка химического элемента
| имя = Тимер / Железо / Ferrum (Fe)
| символ = Fe
| номер = 26
| внизу = [[Рутений|Ru]]
| внешний вид = [[Файл:Iron electrolytic and 1cm3 cube.jpg|220px|Сверхчистое железо]]Сүкелеүсән, көмөш аҡ төҫлө металл
| атомная масса = 55,847(2)<ref name="iupac atomic weights">{{статья|автор=Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu.|заглавие=Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)|ссылка=http://iupac.org/publications/pac/85/5/1047/|язык=en|издание=Pure and Applied Chemistry|год=2013|том=85|номер=5|страницы=1047-1078|doi=10.1351/PAC-REP-13-03-02}}</ref>
| радиус атома = 126
| энергия ионизации 1 = 759,1 (7,87)
| конфигурация = [Ar] 3d<sup>6</sup> 4s<sup>2</sup>
| ковалентный радиус = 117
| радиус иона = (+3e) 64 (+2e) 74
| электроотрицательность = 1,83
| электродный потенциал = Fe←Fe<sup>3+</sup> −0,04 В<br />Fe←Fe<sup>2+</sup> −0,44 В
| степени окисления = 6, 3, 2, 0
| плотность = 7,874
| теплоёмкость = 25,14<ref name="ХЭ">{{книга|часть=|заглавие=Химическая энциклопедия: в 5 тт.|ссылка=|ответственный=Редкол.: Кнунянц И.&nbsp;Л. (гл. ред.)|издание=|место=М.|издательство=Советская энциклопедия|год=1990|том=2|страницы=140|страниц=671|серия=|isbn=|тираж=100000}}</ref>
| теплопроводность = 80,4
| температура плавления = 1812 K (1538,85 °C)
| теплота плавления = 247,1 кДж/кг 13,8
| температура кипения = 3134
| теплота испарения = ~6088 кДж/кг ~340
| молярный объём = 7,1
| структура решётки = куб дәүмәл-үҙәкле
| параметры решётки = 2,866
| отношение c/a =
| температура Дебая = 460
| спектр=Iron_Spectrum.jpg
}}
{{Элемент периодической системы|align=center|fontsize=100%|number=26}}


== Халҡы ==
'''Тиме́р''' — [[химик элементтарҙың периодик системаһы]]нда һигеҙенсе төркөмдөң өҫтәмә төркөмсә, дүртенсе периодындағы 26-сы химик элемент. '''Fe''' ({{lang-la|Ferrum}}) символы менән билдәләнә. Ер ҡабығында, [[алюмин]]дан ҡалышып, иң таралған элемент.
* 2328 кеше ([[2009 йыл|2009]]);
Тимерҙең [[ябай матдә]]һе (CAS-номеры: 7439-89-6) — еңел сүкелеүсән, аҡ төҫтәге, юғары реакцион мөмкинлеге булған металл. Тимер юғары температурала һәм юғары дымлылыҡта тиҙ коррозияға бирешә. Таҙа тимер янмай, ә ваҡ дисперсия хәлендә үҙенән-үҙе янып китеүсән.
* 2310 кеше ([[1999 йыл|1999]]).


== Тарихы ==
Шулай уҡ тимер тип тимер иретмәләрен (0,8 %-ҡа тиклем ҡатнашма) әйтәләр. Ҡатнашмалар тимергә йомшаҡлыҡ һәм һығылмалылыҡ бирәләр. Ғәмәлдә тимер менән [[углерод]] иремәһе: [[ҡорос]] (1,14 %-ҡа тиклем), [[суйын]] (2,14%-тан күберәк) һәм составында [[хром]], [[марганец]], [[никель]] булған тутыҡмай торған (легирланған) ҡорос ҡулланалар.
Нигеҙе 1868 йылда хәрби урнаша рәтендә һалынған. 1869 ҡаҙаҡ ир-аты йылды далаһын идара итеү рәтендәге батша хөкүмәтенең . Ҡалала ошо йылы 99 өй, 913 кеше торған, 2 табип урыны, бер класты урыҫ-ҡаҙаҡ мәктәбе, йәмәғәт китапханаһы, почта бүлексәһе, мәсет, сиркәү эшләгән.


== Йәрминкә ==
Барлыҡ үҙенсәлеге лә тимерҙе кешелек өсөн 1-се һанлы металл итә.
1900 йылдан башлап мөһим сауҙа үҙәге булды. Бында йылына 2 тапҡыр йәрминкә үткәрелде. Сауҙагәрҙәр [[Ташкент]], Бохара, [[Өфө|Үҫ]], [[Ырымбур|Оренбур]], Орск шәһәрләренә килгән.


== Уезд ваҡытында ==
Тәбиғәттә тимер таҙа хәлдә тимер-никель метиоридтарында ғына осрай. Ер ҡабығында таралыуы буйынса — 4,65 % (4-се урын [[Кислород|O]], [[Кремний|Si]], [[Алюминий|Al]]-ҙан ҡалышып<ref>''Карапетьянц М. Х. Х., Дракин С. И.'' Общая и неорганическая химия: Учебник для вузов. — 4-е изд., стер. — М.: Химия, 2000, ISBN 5-7245-1130-4, с. 529</ref>). Ер төшөнөң ҙур өлөшө тимерҙән тора тип иҫәпләнә.
1922 йылы составында 31 олос булды. 1928 йылда район үҙәгенә әйләнде. 1976 йылы торағы 5,0 меңгә жуаны. Ҡалала 1996 йылға тиклем май заводы, төҙөлөш учреждениелары, татарстан республикаһы тормош хәжәтен тәьмин итеү комб, һ.б. предприятиелар мин учреждениелар булған. Ваҡытлыса Ҡағиҙәләренә ярашлы рәүештә составында 17 йәше бар (#хәҙерге Тимер, Йыл, Байғанин, Мугалжар райондары) уезд үҙәге булған


== Ауыл хужалығы ==
== Тимер минералдары ==
Уларҙың нигеҙендә Тимерҙә хужалыҡ ужалыҡтар, ӨК, ЕСЕ-лар ойошторолдо. Эреләре: "Ҡарамаҫ", "Балдай", "Тимер", "Тулғанай", "Туплау" ЕСЕ-лары.
Тимер Ер ҡабығында киң таралған. Был металл бик күп руда һәм минералдар составына инә: ҡыҙыл тимер мәғдәне (красный железняк,[[гематит]], Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>; 70 % Fe), магнитлы тимер мәғдәне (магнитный железняк, [[магнетит]], FeFe<sub>2</sub>O<sub>4</sub>, Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>; 72,4 % Fe), көрән тимерташ (бурый железняк, [[лимонит]], ([[гётит]]) һәм гидрогётит (FeOOH и FeOOH•nH<sub>2</sub>O).


== Инфориклама ==
Тәбиғәттә тимер сульфиды [[пирит]] FeS<sub>2</sub> (көкөрт һәм тимер колчеданы) осрай.
Ҡалала Һаҡлаған Баишев атындағы урта мәктәп, китапхана, ғаилә-врач амбулатория, фельдшер-акушерлыҡ пункты, т.б. ижтимағи-мәҙәни учреждениелар урынлашҡан. Ҡала тирәһендә Сылатам бейт, Ишан ата, Әндәрҙең мәсете, Тимерҙең үҙендә Әхмәт Әлпе мәсете бар.<ref>"Қазақстан": Тты энциклопедия / Йылғаһы редактор Ә. Асанбаев – Алматы "[//kk.wikipedia.org/wiki/Қазақ_энциклопедиясы Аза энциклопедияһы"] Йылғаһы редакцияһы, 1998 [//kk.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/5898001239 ISBN 5-89800-123-9], VIII том</ref>


== Дереккөздер ==
Тимер рудаһы запасы буйынса Рәсәй беренсе урында. Диңгеҙ һыуында тимер — 1{{e|−5}}—1{{e|−8}} %.
Ҡалып:Дереккөздер

<references />
Башҡа йыш осрай торған минералдар<ref>{{книга|автор=Р. Рипан, И. Четяну.|часть=Неорганическая химия|заглавие=Химия неметаллов|оригинал=Chimia metalelor|место=М.|издательство=Мир|год=1972|том=2|страницы=482—483|страниц=871}}</ref>:
[[Категория:1868 йылда нигеҙләнгән тораҡ пункттар]]
* Сидерит — FeCO<sub>3</sub> —35 %. Тығыҙлығы 3 г/см³ һәм Моос шкалыһы буйынса ҡатылығы 3,5—4,5.
[[Категория:Алфавит буйынса тораҡ пункттары]]
* Марказит — FeS<sub>2</sub> — 46,6 % тимер бар. Тығыҙлығы 4,6—4,9 г/см³ һәм Моос шкалыһы буйынса ҡатылығы 5—6.
* Лёллингит — FeAs<sub>2</sub> —27,2 % . Тығыҙлығы 7—7,4 г/см³ һәм Моос шкалыһы буйынса ҡатылығы 5—5,5.
* Миспикель — FeAsS —34,3 %. Тығыҙлығы 5,6—6,2 г/см³ һәм Моос шкалыһы буйынса ҡатылығы 5,5—6.
* Мелантерит — FeSO<sub>4</sub>•7H<sub>2</sub>O —Тығыҙлығы 1,8—1,9 г/см³.
* Вивианит — Fe<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>•8H<sub>2</sub>O — тығыҙлығы 2,95 г/см³ һәм Моос шкалыһы буйынса ҡатылығы 1,5—2.
Быларҙан башҡа составында тимер булған минералдар:
{| CELLSPACING=10
|valign=top|
* ильменит — FeTiO<sub>3</sub>
* магномагнетит — (Fe, Mg)[Fe<sub>2</sub>O<sub>4</sub>]
* фиброферрит — FeSO<sub>4</sub>(OH)•4,5H<sub>2</sub>O
* [ярозит — KFe<sub>3</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>(OH)<sub>6</sub>
|valign=top|
* кокимбит — Fe<sub>2</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>3</sub>•9H<sub>2</sub>O
* рёмерит — Fe<sup>2+</sup>Fe<sup>3+</sup><sub>2</sub>(SO<sub>4</sub>)<sub>4</sub>•14H<sub>2</sub>O
* графтонит — (Fe, Mn)<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>
* скородит — Fe<sup>3+</sup>AsO<sub>4</sub>•2H<sub>2</sub>O
|valign=top|
* штренгит — FePO<sub>4</sub>•2H<sub>2</sub>O
* феялит — Fe<sub>2</sub>SiO<sub>4</sub>
* альмандит — Fe<sub>3</sub>Al<sub>2</sub>[SiO<sub>4</sub>]<sub>3</sub>
* андрадит — Ca<sub>3</sub>Fe<sub>2</sub>[SiO<sub>4</sub>]<sub>3</sub>
|valign=top|
* гиперстен — (Fe, Mg)<sub>2</sub>[Si<sub>2</sub>O<sub>6</sub>]
* геденбергит — (Ca, Fe)[Si<sub>2</sub>O<sub>6</sub>]
* [эгирин — (Na, Fe)[Si<sub>2</sub>O<sub>6</sub>]
* шамозит — Fe<sup>2+</sup><sub>4</sub>Al[AlSi<sub>3</sub>O<sub>10</sub>](OH)<sub>6</sub>•nH<sub>2</sub>O
* нонтронит — (Fe<sup>3+</sup>, Al)<sub>2</sub>[Si<sub>4</sub>O<sub>10</sub>](OH)<sub>2</sub>•nH<sub>2</sub>O
|}

== Алыу ==
[[Сәнәғәт]]тә тимерҙе [[тимер рудаһы]]нан, [[гематит]] (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) һәм [[магнетит]]тан (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>) алалар.

Руданан тимерҙе айырып алыуҙың бер нисә ысулы бар. Иң киң таралғаны домна мейесендә.

Етештереүҙең беренсе этабы — домна мейесендә тимерҙе 2000 °C-та ҡайтарыу. Өҫтән тимер рудаһы һәм флюс (известняк) өҫтән бирелә, ә аҫтан йылы һауа ағымы бирелә .

Мейестә, [[кислород]] етешмәгәндә, [[кокс]] [[углерод монооксиды]]на тиклем оксидлаша:
: <math>~\mathrm{2C+O_2 \ \longrightarrow \ 2CO\uparrow}</math>

Үҙ сиратында углерод монооксиды тимерҙе ҡайтара. Реакция тиҙерәк үтһен өсөн йылытылған угар газды [[тимер оксиды(III)]] өҫтөнән үткәрәләр:
: <math>~\mathrm{3CO+Fe_2O_3 \ \longrightarrow \ 2Fe+3CO_2\uparrow}</math>

Ҡушылған флюс оксидҡа тарҡала һәм руда составындағы [[кремний]] менән ҡушылып шлак барлыҡҡа килтерә. Шлак мейестә эрей, ул тимерҙән еңелерәк һәм эрегән тимер өҫтөнән айырып алып була. Домна мейесендә алынған тимер иретмәһендә углерод бик күп була. Алынған суйын артабан эшкәртеүгә китә.

Мартен мейестәрендә артыҡ [[көкөрт]] һәм [[фосфор]]ҙан тимер иретмәһен таҙарталар.
Электр мейесендә лигирланған (тутыҡмай торған ҡорос) ҡорос алалар.

Тимерҙе [[водород]] менән ҡайтарыу ысулы бар. Тимер рудаһын ваҡлап, махсус балсыҡ менән бутайҙар. Шахта мейесендә метан конверсияһы үткәрәләр. Водород окисланыу-ҡайтарылыу реакцияһында тимерҙе ҡайтара.
: <math>~\mathrm{Fe_2O_3+3H_2 \ \xrightarrow{100^\circ C} \ 2Fe+3H_2O}</math>,
Был ысулда тимер көкөрт һәм фосфор менән бысранмай.

Таҙа тимерҙе [[тоҙҙар]]ҙан [[электролиз]] менән алалар.

== Химик үҙенсәлеге ==
{{planned}}

== Биологик әһәмиәте ==
{{planned}}

== Башҡорт мифологияһында ==
Башҡорт мифологияһында магик көскә эйә булған предмет. Ышаныуҙар буйынса, тимер кешене һаҡлай, ҡурсалай, ауырыу эйәһен, ен-шайтанды ҡурҡыта. Мәҫәлән, баланы яңғыҙ ҡалдырғанда, үлгән кешене көткәндә өҫтөнә тимер бысаҡ йәки ҡайсы һалыу йолаһы бар. Ҡойон килгәндә, уны әрләп, бысаҡ ташлағандар. Борсаҡ (боҙ) яуғанда тимер һоҫҡо, тәртешкә, шипсе сығарып ташлағандар. Ауырыу эйәһен ҡурҡытыу өсөн тимер һүҙе ҡулланылған һамаҡ әйткәндәр.

Башҡорттарҙа шулай уҡ балдаҡ, беләҙек, алҡа (һырға) тағыу йолалары ла булған. Был металл әйберҙәр кешене күҙҙән һаҡлай икән тип уйлағандар. Халыҡта хатта: «Балдаҡ, беләҙек — ҡулға пәрҙә, алҡа (һырға) — биткә пәрҙә» — тигән әйтем дә бар.
Тимер әйберҙәрҙән башҡорттарҙа тағы энә менән бәйле ышаныуҙар бар.

Башҡорттарҙың тимер менән бәйле ышаныуҙары боронғо төркиҙәр эсорона барып тоташа. Билдәле булыуынса, төрки ҡәбиләләре борон- эорондан тимер иретеү, ҡорал ҡойоу менән шөғөлләнгән. Шуның өсөн башҡа тәңреләр менән бер рәттән төркиҙәрҙә Тимер тәңреһе лә булған тип фараз итеп була. Быны боронғо төркиҙәрҙә Тимербуға, Байтимер, Илтимер, Ҡотлотимер, Биктимер һ.б. исемдәрҙең булыуы ла раҫлай. Икенсенән, боронго төркиҙәрҙә тимерсе, тимер оҫтаһы изге кешеләрҙән һаналған. Сөнки, ышаныуҙар буйынса, тимерсе уратып алған донъя¬ны, бик күп предметтарҙы булдырыуҙа ҡатнашҡан.

Башҡорт телендә тимер һүҙе менән Тимер ҡаҙыҡ, тимер юл, тимер күк, типһә тимер өҙөрлөк, Тимербай, Тимербулат, Тимерғәли, Тимерғаҙыҡ, Тимерхан, Байтимер, Сынтимер кеүек исемдәр, һүҙбәйләнештәр, мәҡәлдәр һәм әйтемдәр бар.
Килеп сығышы яғынан башҡорт телендәге тимер төрки сығанаҡ¬лы temir һүҙе менән бәйле.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* Ф. Ғ. Хисамитдинова. Башҡорт мифологияһы. Белешмә-һүҙлек Өфө «Ғилем» 2002 УДК 398 ББК 82 X 51


{{Периодик таблица}}

[[Категория:Химик элементтар]]
[[Категория:Күсеүсе металдар]]
[[Категория:Металдар]]
[[Категория:Тимер]]

05:28, 22 июнь 2017 өлгөһө

Географик урыны

Район үҙәге – Шубарин кетен көнсығышҡа табан 50 км ерҙә, үҙе менән атта йылға буйында урынлашҡан.

Халҡы

  • 2328 кеше (2009);
  • 2310 кеше (1999).

Тарихы

Нигеҙе 1868 йылда хәрби урнаша рәтендә һалынған. 1869 ҡаҙаҡ ир-аты йылды далаһын идара итеү рәтендәге батша хөкүмәтенең . Ҡалала ошо йылы 99 өй, 913 кеше торған, 2 табип урыны, бер класты урыҫ-ҡаҙаҡ мәктәбе, йәмәғәт китапханаһы, почта бүлексәһе, мәсет, сиркәү эшләгән.

Йәрминкә

1900 йылдан башлап мөһим сауҙа үҙәге булды. Бында йылына 2 тапҡыр йәрминкә үткәрелде. Сауҙагәрҙәр Ташкент, Бохара, Үҫ, Оренбур, Орск шәһәрләренә килгән.

Уезд ваҡытында

1922 йылы составында 31 олос булды. 1928 йылда район үҙәгенә әйләнде. 1976 йылы торағы 5,0 меңгә жуаны. Ҡалала 1996 йылға тиклем май заводы, төҙөлөш учреждениелары, татарстан республикаһы тормош хәжәтен тәьмин итеү комб, һ.б. предприятиелар мин учреждениелар булған. Ваҡытлыса Ҡағиҙәләренә ярашлы рәүештә составында 17 йәше бар (#хәҙерге Тимер, Йыл, Байғанин, Мугалжар райондары) уезд үҙәге булған

Ауыл хужалығы

Уларҙың нигеҙендә Тимерҙә хужалыҡ ужалыҡтар, ӨК, ЕСЕ-лар ойошторолдо. Эреләре: "Ҡарамаҫ", "Балдай", "Тимер", "Тулғанай", "Туплау" ЕСЕ-лары.

Инфориклама

Ҡалала Һаҡлаған Баишев атындағы урта мәктәп, китапхана, ғаилә-врач амбулатория, фельдшер-акушерлыҡ пункты, т.б. ижтимағи-мәҙәни учреждениелар урынлашҡан. Ҡала тирәһендә Сылатам бейт, Ишан ата, Әндәрҙең мәсете, Тимерҙең үҙендә Әхмәт Әлпе мәсете бар.[1]

Дереккөздер

Ҡалып:Дереккөздер

  1. "Қазақстан": Тты энциклопедия / Йылғаһы редактор Ә. Асанбаев – Алматы "Аза энциклопедияһы" Йылғаһы редакцияһы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том