Цитология

Цитология
Өйрәнеү объекты	Күҙәнәк

Цитология - (грек. κύτος «күҙәнәк» һәм λόγος — «тәғлимәт», «фән») — биология фәненең тере күҙәнәктәрҙең һәм органоидтарын төҙөлөшөн, функцияланыуын, үрсеүен, ҡартайыу һәм үлем процестарын өйрәнеүсе бүлеге.

Шулай уҡ, күҙәнәк биологияһы тигән дә термин ҡулланыла (ингл. cell biologycell biology).

Цитологияның барлыҡҡа килеүе һәм үҫеше

Һүрәт Роберт Гук, кигермәк киҫеменең микроскоп аша төшөрөүгән һүрәте (китап Micrographia, 1664 йыл)

Күҙәнәк тураһындағы фән цитология тип атала (гр. «цитос» — күҙәнәк, «логос» — фән).

Цитология фәненең предметы — күп күҙәнәкле хайуандарҙың һәм үҫемлектәрҙең, шулай уҡ бактерияларҙы, иң ябай һәм бер күҙәнәкле ылымыҡтарҙы үҙ эсенә алған бер күҙәнәкле организмдарҙың күҙәнәктәре.

Цитология күҙәнәктәрҙең төҙөлөшөн һәм химик составын, күҙәнәк эсендәге структураларҙың функцияһын, хайуандар һәм үҫемлектәр организмдары күҙәнәктәренең функцияһын, күҙәнәктәрҙең үрсеүен һәм үҫешен, уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын өйрәнә.

Хәҙерге заман цитологияһы — комплекслы фән. Ул башҡа биологик фәндәр, мәҫәлән ботаника, зоология, физиология, органик донъяның эволюцияһы тураһындағы фән, шулай уҡ молекуляр биология, химия, физика, математика фәндәре менән тығыҙ бәйләнештә тора.

Цитология — сағыштырмаса йәш биологик фәндәргә инә, уның йәше 100 йыл тирәһе. «Күҙәнәк» терминының йәшенә 300 йылдан ашыу.

«Күҙәнәк» атамаһын XVII быуат уртаһында беренсе булып Роберт Гук ҡуллана (46) .

Үҙе төҙөгән микроскоп ярҙамында Гук, кигермәктең йоҡа киҫелмәһенә ҡарап, кигермәктең өлөштәрҙән-күҙәнәктәрҙән тороуын күрә.

Роберт Гуктың эштәренән һуң биологиялағы ғилми тикшеренеүҙәрҙә микроскоп тағы ла киңерәк ҡулланыла башлай.

Бер күҙәнәкле организмдар асыла (Антон Левенгук, 1680); күп кенә хайуандарҙың һәм үҫемлектәрҙең туҡымалары составында күҙәнәктәр табыла.

Күҙәнәк тәғлимәте

XIX быуаттың урталарында күҙәнәк тураһында күп һанлы мәғлүмәттәр нигеҙендә анатом Т. Шванн һәм ботаник Матиас Шлейден бер үк мәлдә һәм бер-береһенән айырым күҙәнәк теорияһын төҙөй (1838).

Ул күҙәнәк тураһындағы барлыҡ мәғлүмәттәрҙе бергә туплап, бөтә тере организмдар төҙөлөшөнөң төп берәмеген күҙәнәктәр тәшкил итеүен асыҡлай.

Төҙөлөшө буйынса хайуан һәм үҫемлек күҙәнәктәренең оҡшаш булыуҙарын күрһәтеп бирә.

Т. Шванн, күҙәнәктәрҙе тереклектең үҙ аллы, иң бәләкәй төҙөлөш берәмеге тигән төшөнсә индерә. Шулай уҡ, күҙәнәктән тыш тереклек мөмкин түгел тигән аңлатма индерә: .

Үткән быуаттың икенсе яртыһында күҙәнәк бүленеү күренеше асыла.

Һәр күҙәнәктең үҙе кеүек үк башланғыс күҙәнәктән бүленеү юлы менән барлыҡҡа килеүе тураһында ҡараш формалаша (Рудольф Вихров, 1858).

Рәсәй Фәндәр академияһының академигы Карл Бэр һөтимәрҙәрҙең инә күҙәнәген аса. Күп күҙәнәкле бөтә организмдарҙың да бер күҙәнәктән үҫә башлауын иҫбатлай. Был күҙәнәк зигота тип атала. К. Бэрҙың асышы күҙәнәктең төҙөлөш берәмеге генә түгел, ә бөтә тере организмдарҙың да үҫеш берәмеге икәнлеген раҫлай

1870 йылда ике эукариоттар күҙәнәктәрҙең бүленеү ысулдарын асалар(митоз һәм мейоз). Ә 10 йылдан генетика был күренештәрҙең цитогенетик нигеҙҙерен асыҡлай

Күҙәнәктәрҙең химик төҙөлөшөн өйрәнеү шундай һығымталарға алып килә:

• уның йәшәү нигеҙҙәрен тап химик процестар тәшкил итә,

• бөтә организмдарҙың да күҙәнәктәре химик составтары буйынса оҡшаш,

• уларҙа барған матдәләр алмашыныуының төп процестары бер төрлө.

Күҙәнәктәрҙең химик составының оҡшашлығы тураһындағы мәғлүмәттәр бөтә органик донъяның берлеген тағы ла бер тапҡыр раҫлай.

Клиник цитология

Клиник цитология лаборатор диагностиканың бер бүлеге булып тора.

Шулай уҡ, клиник цитологияның мөһим бүлеге булып онкоцитология тора. Уның алдында шеш процестарын диагнозлау бурысы ҡуйылған.

Шулай уҡ

• Күҙәнәк
• Күҙәнәктәге энергетик процестар
• Цитология һәм генетика (журнал)