Литва милли яңырыуы: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән

Һыҙылған

07:49, 11 май 2019 өлгөһө

Литва милли хәрәкәте (тарихнамәлә Литва милли яңырыуы булараҡ билдәле лит. Lietuvių tautinis atgimimas) — литваларҙың милли үҙбилдәләнеш хоҡуҡтары өсөн көрәше. XVIII быуатта Литваның, Речь Посполитаяны бүлгеләү һөҙөмтәһендә, Рәсәй империяһы составына инеүе менән бәйле. Хәҙерге заман литва милләтенең формалашыуына һәм Литваның бойондороҡһоҙлоғона килтерә. Хәрәкәттең иң әүҙем ҡатнашыусылары — Винцас Кудирка, Йонас Басанавичюс һәм башҡалар. Европа романтик милләтселеге, милли-азатлыҡ хәрәкәттәре күтәрелеше литва хәрәкәтенә йоғонто яһай.

Литва теле статусы

Поляк-литва дәүләтселеге һәм милли сығышы оҙайлы осоро һәм Рәсәй империяһының урыҫлаштырыу сәйәсәте арҡаһында өлитва дворяндарының күбеһе XIX быуатта поляклаштырыуға дусар ителә һәм литва теле йәмғиәттең ярлы һәм урта хәлле ҡатламдары тарафынан ғына ҡулланыла , ә урта ҡатламдарҙың бер өлөшө, ҡағиҙә булараҡ, социаль яҡтан алға үтеп инеү маҡсатында поляк телен ҡуллана. Литва теле йәнле һөйләү теле булып ҡала, яҙма, ул яҙма теле булараҡ ҡулланыу өсөн етерлек дәрәжәлә тип һаналмай. Уны ваҡ дворян өлөшө, бигерәк тә Жемайтияла, файҙалана. тел әле стандарҡа һалынмаған була, уның төрлө төбәктәрҙә ныҡ ҡына айырыла, мәҫәлән, аукштайт диалеты жемайтий диалектынан. Хәҙерге Литваның көнсығыш һәм Белоруссияның төньяҡ-көнбайыш территориялары славянлаштырылыуға күрә литва теле юҡҡа сығыуы күҙаллана^[1], һәм күп кенә кеше поляк йәки белорус теле көндәлек тормошта файҙалана. XIX быуат башында Литва теле күпселек дәрәжәлә литва ауыл райондары менән сикләнә; Литвала берҙән-бер әҙәби литва теле булараҡ файҙаланған өлкә — Пруссия хакимлығы аҫтында булған Кесе Литва. Әммә унда ла немец иммигранттарының күбәйеүе литва телен һәм прус литвалары мәҙәниәтен хәүеф аҫтына ҡуя. Бер нисә фактор милли хәрәкәттең барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә: литва теленә ғалим-лингвистар иғтибар итә; Рәсәй империяһындағы 1861 йылда крепостной хоҡуҡты бөтөрөү социаль мобиллеген көсәйтә, литва ауылынан сыҡҡан литва интеллигенцияһы синыфы барлыҡҡа килә. Католик сиркәүҙә кәртәләр алып ташлана, элек улар ябай халыҡҡа ғибәҙәт ваҡытында ҡамасаулай. Литва дин әһелдәре һәм мәхәлләгә килеүселәр араһында тығыҙ бәйләнештәр булдырыла, уларҙы литва телен ҡуллланыу теләге берләштерә^[2]. Формалашҡан милли хәрәкәт поляк һәм рәсәй йоғонтоһонан алыҫлашырға тырыш һәм литва телен ҡулланыу әлеге хәрәкәттең мөһим аспекты булараҡ ҡарала^[3].

Милли идеяны булдырыу

Литва милли мәҙәниәтенең һәм милли оҡшашлыҡтың үҫешеүе литва латиницаһын һәм литва гәзиттәрен тыйыу менән ауырлаша. Был 1863 йылғы ихтилалдан һуң үтәрелгән репрессив сараларҙың береһе булып тора. Шуға ҡарамаҫтан, литва телендә китаптар нәшер итеү Рәсәй империяһынан ситтә дауам итә. Милли хәрәкәтрәсәй империяһы һәм сит ил университеттарында белем алған студенттар һәм йәштәр араһында башлана. Уларҙың күбеһе бай фермерҙар улдары була, һәм, шулай итеп, крәҫтиән ҡатламынан булыусылар поляклаштырыуға бирелмәй ҡалалар. Аушра һәм Варпас литва гәзиттәре баҫтырыла башлай, аҙаҡтан литвателендә шиғырҙар һәм китаптар нәшер ителә. АҠШ-та һәм Көнсығыш Пруссияла сығарылалар һәм йәшертен рәүештә Литваға контрабанда булараҡ индереләләр^[4]. Әҫәрҙә Бөйөк Литва кенәзлегенең үткәне данлана, уны күп кенә батырҙары булған бөйөк держава итеп күрһәтелә. Литва милли хәрәкәте менән бер рәттән үҙаллылыҡ өсөн урыҫлаштырыуға һәм Рәсәй йоғонтоһона ҡаршы хәрәкәт башлана. Рәсәй властары сәйәсәте ҡатылана, католик сиркәүҙәренең байтаҡ өлөшө православие ҡорамары итеп үҙгәртелә, литва матбуғатын тыйыу дауам итә. Цензураға ҡарамаҫтан, литваларҙың грамоталылығы арта бара. Рәсәй империяһындағы башҡа халыҡтар менән сағыштырмаса литва грамоталылығы өлөшө иң юғарыларҙан була һәм тик фин, эстон һәм латыштарҙан ғына ҡалыша. XIX быуат аҙағында хәҙерге литва милләте формалаша. Бөйөк Вильнюс сеймында сәйәси талаптар ҡуйыла, литва гәзиттәренең цензураһы 1904 йылда бөтөрөлә.

Иҫкәрмәләр

↑ Ҡалып:Lt icon Ethnographic map or Vilnius region in the 19th century 2007 йыл 19 апрель архивланған.. Retrieved on 2007-05-02.
↑ Christianity in Lithuania. Stanley Vardys, Lituanus, Fall 1988.
↑ Nationalism in Post-Soviet Lithuania(недоступная ссылка). Terry D. Clark, University of Michigan Press. June 12, 2006. Accessed October 29, 2007.
↑ White, James D. The Revolution in the Baltic Provinces // The Russian Revolution of 1905: Centenary Perspectives / Ed. Smele J., Heywood A.. — 2005. — P. 60. — 284 p. — ISBN 0415355680.

[1] Ҡалып:Lt icon Ethnographic map or Vilnius region in the 19th century 2007 йыл 19 апрель архивланған.. Retrieved on 2007-05-02.

[2] Christianity in Lithuania. Stanley Vardys, Lituanus, Fall 1988.

[3] Nationalism in Post-Soviet Lithuania(недоступная ссылка). Terry D. Clark, University of Michigan Press. June 12, 2006. Accessed October 29, 2007.

[white-4] White, James D. The Revolution in the Baltic Provinces // The Russian Revolution of 1905: Centenary Perspectives / Ed. Smele J., Heywood A.. — 2005. — P. 60. — 284 p. — ISBN 0415355680.

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ 1 юл: / 1 юл: @@
+{{Ук}}
-'''Литва милли хәрәкәте''' (тарихнамәлә  '''Литва милли яңырыуы'''  булараҡ билдәле {{Lang-lt|Lietuvių tautinis atgimimas}}) — литваларҙың  милли үҙбилдәләнеше хоҡуҡтары өсөн көрәше. [./https://ru.wikipedia.org/wiki/XVIII_%D0%B2%D0%B5%D0%BA XVIII] [[XVIII быуат|быуатта]] Литва Речь Посполитаяны бүлгеләү һөҙөмтәһендә [[Рәсәй империяһы]]  составына инеүе менән бәйле. Хәҙерге заман литва милләтенең формалашыуына һәм Литваның бойондороҡһоҙлоғона килтерә. Хәрәкәтенең иң әүҙем ҡатнашыусылары  - Винцас Кудирка, Йонас Басанавичюс һәм башҡалар. Европалағы романтик милләтселеге, милли-азатлыҡ хәрәкәттәре күтәрелеше хәрәкәткә йоғонто яһай.
+'''Литва милли хәрәкәте''' (тарихнамәлә '''Литва милли яңырыуы''' булараҡ билдәле {{lang-lt|Lietuvių tautinis atgimimas}}) — литваларҙың милли үҙбилдәләнеш хоҡуҡтары өсөн көрәше. [[XVIII быуат]]та Литваның, Речь Посполитаяны бүлгеләү һөҙөмтәһендә, [[Рәсәй империяһы]] составына инеүе менән бәйле. Хәҙерге заман литва милләтенең формалашыуына һәм Литваның бойондороҡһоҙлоғона килтерә. Хәрәкәттең иң әүҙем ҡатнашыусылары — Винцас Кудирка, Йонас Басанавичюс һәм башҡалар. Европа романтик милләтселеге, милли-азатлыҡ хәрәкәттәре күтәрелеше литва хәрәкәтенә йоғонто яһай.
 == Литва теле статусы ==
-Поляк-литва дәүләтселеге һәм милли сығышы оҙайлы осоро һәм Рәсәй империяһының урыҫлаштырыу сәйәсәте арҡаһында  өлитва дворяндарының күбеһе  [[XIX быуат|XIX быуатта]] поляклаштырыуға дусар ителә һәм литва теле йәмғиәттең ярлы һәм урта хәлле ҡатламдары тарафынан ғына ҡулланыла ,  ә урта ҡатламдарҙың бер өлөшө, ҡағиҙә булараҡ, социаль яҡтан алға үтеп инеү маҡсатында поляк телен ҡуллана. Литва теле йәнле һөйләү теле булып ҡала, яҙма, ул яҙма теле булараҡ ҡулланыу өсөн  етерлек дәрәжәлә  тип һаналмай. Уны  ваҡ дворян  өлөшө, бигерәк тә Жемайтияла, файҙалана. тел әле стандарҡа һалынмаған була, уның төрлө төбәктәрҙә ныҡ ҡына айырыла, мәҫәлән, аукштайт диалеты жемайтий диалектынан.  Хәҙерге Литваның көнсығыш  һәм  Белоруссияның төньяҡ-көнбайыш территориялары славянлаштырылыуға күрә литва теле юҡҡа сығыуы күҙаллана<ref>{{lt icon}} [http://viduramziu.lietuvos.net/etno/etno19a.htm Ethnographic map or Vilnius region in the 19th century] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070419214137/http://viduramziu.lietuvos.net/etno/etno19a.htm|date=2007-04-19}}. Retrieved on 2007-05-02.</ref>, һәм күп кенә  кеше [[Поляк теле|поляк]] йәки [[белорус теле]] көндәлек тормошта файҙалана. [[XIX быуат]] башында Литва теле күпселек дәрәжәлә литва ауыл райондары менән сикләнә; Литвала  берҙән-бер әҙәби литва теле булараҡ файҙаланған өлкә  - Пруссия хакимлығы аҫтында булған Кесе Литва. Әммә унда ла немец иммигранттарының күбәйеүе литва телен һәм прус литвалары мәҙәниәтен  хәүеф аҫтына ҡуя. Бер нисә фактор милли хәрәкәттең барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә:  литва теленә  ғалим-лингвистар иғтибар итә; Рәсәй империяһындағы  [[1861 йыл|1861 йылда]] крепостной хоҡуҡты бөтөрөү социаль мобиллеген көсәйтә, литва ауылынан сыҡҡан литва интеллигенцияһы синыфы барлыҡҡа килә. Католик сиркәүҙә кәртәләр алып ташлана, элек улар ябай халыҡҡа ғибәҙәт ваҡытында ҡамасаулай. Литва дин әһелдәре һәм мәхәлләгә килеүселәр араһында тығыҙ бәйләнештәр булдырыла,  уларҙы литва телен ҡуллланыу теләге берләштерә <ref>[http://www.lituanus.org/1988/88_3_02.htm Christianity in Lithuania]. Stanley Vardys, [[Lituanus]], Fall 1988.</ref>. Формалашҡан милли хәрәкәт поляк һәм рәсәй йоғонтоһонан алыҫлашырға тырыш һәм литва телен ҡулланыу әлеге хәрәкәттең мөһим аспекты булараҡ ҡарала<ref>[http://www.press.umich.edu/pdf/0472098985-.ch7.pdf Nationalism in Post-Soviet Lithuania]{{Недоступная ссылка|date=Ноябрь 2017|bot=InternetArchiveBot}}. Terry D. Clark, [[University of Michigan]] Press. June 12, 2006. Accessed October 29, 2007.</ref>.
+Поляк-литва дәүләтселеге һәм милли сығышы оҙайлы осоро һәм Рәсәй империяһының урыҫлаштырыу сәйәсәте арҡаһында өлитва дворяндарының күбеһе [[XIX быуат]]та поляклаштырыуға дусар ителә һәм литва теле йәмғиәттең ярлы һәм урта хәлле ҡатламдары тарафынан ғына ҡулланыла , ә урта ҡатламдарҙың бер өлөшө, ҡағиҙә булараҡ, социаль яҡтан алға үтеп инеү маҡсатында поляк телен ҡуллана. Литва теле йәнле һөйләү теле булып ҡала, яҙма, ул яҙма теле булараҡ ҡулланыу өсөн етерлек дәрәжәлә тип һаналмай. Уны ваҡ дворян өлөшө, бигерәк тә Жемайтияла, файҙалана. тел әле стандарҡа һалынмаған була, уның төрлө төбәктәрҙә ныҡ ҡына айырыла, мәҫәлән, аукштайт диалеты жемайтий диалектынан. Хәҙерге Литваның көнсығыш һәм Белоруссияның төньяҡ-көнбайыш территориялары славянлаштырылыуға күрә литва теле юҡҡа сығыуы күҙаллана<ref>{{lt icon}} [http://viduramziu.lietuvos.net/etno/etno19a.htm Ethnographic map or Vilnius region in the 19th century] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070419214137/http://viduramziu.lietuvos.net/etno/etno19a.htm |date=2007-04-19 }}. Retrieved on 2007-05-02.</ref>, һәм күп кенә кеше [[Поляк теле|поляк]] йәки [[белорус теле]] көндәлек тормошта файҙалана. [[XIX быуат]] башында Литва теле күпселек дәрәжәлә литва ауыл райондары менән сикләнә; Литвала берҙән-бер әҙәби литва теле булараҡ файҙаланған өлкә — Пруссия хакимлығы аҫтында булған Кесе Литва. Әммә унда ла немец иммигранттарының күбәйеүе литва телен һәм прус литвалары мәҙәниәтен хәүеф аҫтына ҡуя. Бер нисә фактор милли хәрәкәттең барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә: литва теленә ғалим-лингвистар иғтибар итә; Рәсәй империяһындағы [[1861 йыл]]да крепостной хоҡуҡты бөтөрөү социаль мобиллеген көсәйтә, литва ауылынан сыҡҡан литва интеллигенцияһы синыфы барлыҡҡа килә. Католик сиркәүҙә кәртәләр алып ташлана, элек улар ябай халыҡҡа ғибәҙәт ваҡытында ҡамасаулай. Литва дин әһелдәре һәм мәхәлләгә килеүселәр араһында тығыҙ бәйләнештәр булдырыла, уларҙы литва телен ҡуллланыу теләге берләштерә<ref>[http://www.lituanus.org/1988/88_3_02.htm Christianity in Lithuania]. Stanley Vardys, [[Lituanus]], Fall 1988.</ref>. Формалашҡан милли хәрәкәт поляк һәм рәсәй йоғонтоһонан алыҫлашырға тырыш һәм литва телен ҡулланыу әлеге хәрәкәттең мөһим аспекты булараҡ ҡарала<ref>[http://www.press.umich.edu/pdf/0472098985-.ch7.pdf Nationalism in Post-Soviet Lithuania]{{Недоступная ссылка|date=Ноябрь 2017 |bot=InternetArchiveBot }}. Terry D. Clark, [[University of Michigan]] Press. June 12, 2006. Accessed October 29, 2007.</ref>.
 == Милли идеяны булдырыу ==
-[[Файл:Ausra_newspaper.jpg|мини|Литва телендәге беренсе  гәзит номерҙарҙың береһе — «Аушра»]]
+[[Файл:Ausra_newspaper.jpg|мини|Литва телендәге беренсе гәзит номерҙарының береһе — «Аушра»]]
-Литва милли мәҙәниәтенең һәм милли оҡшашлыҡтың үҫешеүе литва латиницаһын  һәм литва гәзиттәрен тыйыу менән ауырлаша. Был  1863 йылғы ихтилалдан һуң үтәрелгән репрессив сараларҙың береһе булып тора. Шуға ҡарамаҫтан, литва телендә китаптар нәшер итеү Рәсәй империяһынан ситтә  дауам итә. Милли хәрәкәтрәсәй империяһы һәм сит ил университеттарында белем алған  студенттар һәм йәштәр араһында башлана. Уларҙың күбеһе бай фермерҙар  улдары була, һәм, шулай итеп, крәҫтиән ҡатламынан булыусылар поляклаштырыуға бирелмәй ҡалалар.   Аушра һәм Варпас литва гәзиттәре баҫтырыла башлай, аҙаҡтан  литвателендә шиғырҙар һәм китаптар нәшер ителә. [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ-та]] һәм Көнсығыш Пруссияла сығарылалар һәм йәшертен рәүештә Литваға контрабанда булараҡ индереләләр<ref name="white">{{Китап|автор=White, James D.|часть=The Revolution in the Baltic Provinces|заглавие=The Russian Revolution of 1905: Centenary Perspectives|ссылка=https://books.google.com/books?id=WD--J7OhsyIC&pg=PA60|ответственный=Ed. Smele J., Heywood A.|год=2005|pages=60|allpages=284|isbn=0415355680}}</ref>. Әҫәрҙә  [[Бөйөк Литва кенәзлеге|Бөйөк Литва кенәзлегенең]] үткәнен данлана, уны күп кенә батырҙары булған бөйөк держава итеп күрһәтелә.  Литва милли хәрәкәте менән бер рәттән үҙаллылыҡ өсөн урыҫлаштырыуға һәм Рәсәй йоғонтоһона ҡаршы  хәрәкәт башлана. Рәсәй властары сәйәсәте ҡатылана, католик сиркәүҙәренең  байтаҡ өлөшө православие ҡорамары итеп үҙгәртелә, литва матбуғатын тыйыу  дауам итә. Цензураға ҡарамаҫтан, литваларҙың  грамоталылығы арта бара.   Рәсәй империяһындағы башҡа халыҡтар менән сағыштырмаса литва  грамоталылығы өлөшө иң юғарыларҙан була һәм тик фин, эстон һәм латыштарҙан ғына ҡалыша.  XIX быуат аҙағында хәҙерге литва милләте формалаша. Бөйөк Вильнюс сеймында сәйәси талаптар ҡуйыла, литва гәзиттәренең цензураһы [[1904 йыл|1904 йылда]] бөтөрөлә.
+Литва милли мәҙәниәтенең һәм милли оҡшашлыҡтың үҫешеүе литва латиницаһын һәм литва гәзиттәрен тыйыу менән ауырлаша. Был 1863 йылғы ихтилалдан һуң үтәрелгән репрессив сараларҙың береһе булып тора. Шуға ҡарамаҫтан, литва телендә китаптар нәшер итеү Рәсәй империяһынан ситтә дауам итә. Милли хәрәкәтрәсәй империяһы һәм сит ил университеттарында белем алған студенттар һәм йәштәр араһында башлана. Уларҙың күбеһе бай фермерҙар улдары була, һәм, шулай итеп, крәҫтиән ҡатламынан булыусылар поляклаштырыуға бирелмәй ҡалалар. Аушра һәм Варпас литва гәзиттәре баҫтырыла башлай, аҙаҡтан литвателендә шиғырҙар һәм китаптар нәшер ителә. [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ-та]] һәм Көнсығыш Пруссияла сығарылалар һәм йәшертен рәүештә Литваға контрабанда булараҡ индереләләр<ref name="white">{{книга|автор=White, James D.|часть=The Revolution in the Baltic Provinces|заглавие=The Russian Revolution of 1905: Centenary Perspectives|ссылка=https://books.google.com/books?id=WD--J7OhsyIC&pg=PA60|ответственный=Ed. Smele J., Heywood A.|год=2005|pages=60|allpages=284|isbn=0415355680}}</ref>. Әҫәрҙә [[Бөйөк Литва кенәзлеге]]нең үткәне данлана, уны күп кенә батырҙары булған бөйөк держава итеп күрһәтелә. Литва милли хәрәкәте менән бер рәттән үҙаллылыҡ өсөн урыҫлаштырыуға һәм Рәсәй йоғонтоһона ҡаршы хәрәкәт башлана. Рәсәй властары сәйәсәте ҡатылана, католик сиркәүҙәренең байтаҡ өлөшө православие ҡорамары итеп үҙгәртелә, литва матбуғатын тыйыу дауам итә. Цензураға ҡарамаҫтан, литваларҙың грамоталылығы арта бара. Рәсәй империяһындағы башҡа халыҡтар менән сағыштырмаса литва грамоталылығы өлөшө иң юғарыларҙан була һәм тик фин, эстон һәм латыштарҙан ғына ҡалыша. XIX быуат аҙағында хәҙерге литва милләте формалаша. Бөйөк Вильнюс сеймында сәйәси талаптар ҡуйыла, литва гәзиттәренең цензураһы [[1904 йыл]]да бөтөрөлә.
 == Иҫкәрмәләр ==
 {{Иҫкәрмәләр}}
 [[Категория:Литва тарихы]]
 [[Категория:Литва мәҙәниәте]]