Ҡырғыҙ: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Вики-Һаҡлағыстағы Bashkirs_clans.jpg рәсеме Sealle ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: Copyright violation; see Commons:Licensing (F1) -.
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
7 юл: 7 юл:
| самоназвание =
| самоназвание =
| численность = билдәһеҙ
| численность = билдәһеҙ
| расселение = {{Флагификация|Российская Федерация}}<br />
| расселение = {{Флагификация|Российская Федерация}}<br>
*{{Флагификация|Башҡортостан}}<br /> [[Баҡалы районы|Баҡалы]], [[Илеш районы|Илеш]], [[Краснокама районы|Краснокама]], [[Туймазы районы|Туймазы]] һәм [[Шаран районы|Шаран]] райондары <br />
*{{Флагификация|Башҡортостан}}<br> [[Баҡалы районы|Баҡалы]], [[Илеш районы|Илеш]], [[Краснокама районы|Краснокама]], [[Туймазы районы|Туймазы]] һәм [[Шаран районы|Шаран]] райондары <br>
*{{Флагификация|Татарстан}}<br />[[Аҡтаныш районы|Аҡтаныш]], [[Баулы районы|Баулы]] һәм [[Ютазы районы|Ютазы]] райондары
*{{Флагификация|Татарстан}}<br>[[Аҡтаныш районы|Аҡтаныш]], [[Баулы районы|Баулы]] һәм [[Ютазы районы|Ютазы]] райондары
| вымер =
| вымер =
| архкультура =
| архкультура =
28 юл: 28 юл:
* ''Ҡаҙыҡай'' <!-- (аралар: ''аҡҡош, арзамат, бикбалта, борхан, ҡазанлар, келькабыз, күкҡош, күсем, ҡырғыз, мансур, сирмеш, сәүле, тыуат, шүрәле-типтәр'') -->
* ''Ҡаҙыҡай'' <!-- (аралар: ''аҡҡош, арзамат, бикбалта, борхан, ҡазанлар, келькабыз, күкҡош, күсем, ҡырғыз, мансур, сирмеш, сәүле, тыуат, шүрәле-типтәр'') -->
* ''Тәңкәй''.
* ''Тәңкәй''.

== Сығышы ==
Башҡорттарҙың ҡырғыҙ ырыуы Йәнәсәй ҡырғыҙҙары нәҫеленән барлыҡҡа килгән. VIII—X быуаттарҙа улар Һырдаръя буйҙарына күсенәләр, артабан — Волганың уң ярына, ә унан инде Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығына барып сығалар<ref>''[[Кузеев, Раиль Гумерович|Кузеев Р. Г.]]'' Происхождение башкирского народа. М., Наука, 1974. С.361.</ref>. XIII—XIV быуаттарҙа ҡәбилә Ағиҙел йылғаһы үҙәнендә туплан [1]. Көньяҡта башҡорт ҡырғыҙҙарының ерҙәре Ыҡ һәм Зәй йылғалары үрҙеренә тиклем барып етә.
Үҙ сығышын ҡырғыҙ ырыуы башҡорттары Сыңғыҙхан нәҫеленән Тонаҡ бей һәм Ҡадыҡ бейгә бәйләйҙәр.

Йәнәсәй ҡырғыҙҙары монголдар менән тығыҙ бәйләнештә булған, тигән фекерҙәр бар<ref name=":4">{{Статья|автор=Арзыбаев Т. К.|год=Барнаул, Горно-Алтайск, 2019|страницы=146—149|заглавие=Этнические связи кыргызов с монголами, ойратами, калмыками, бурятами|ссылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=39583380|язык=|издание=Материалы Первого Международного алтаистического форума «Тюрко-монгольский мир большого Алтая: историко-культурное наследие и современность»|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|issn=}}</ref><ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/Bicurin/Sobr_sved_o_narodach/Tom_I/frametext73.htm|title=Повествования о Доме хойху // Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена|author=Бичурин Н. Я.|website=|date=|publisher=www.vostlit.info|accessdate=2019-10-16}}</ref>.
Н. Я. Бичурин фекеренсә, боронғо ҡырғыҙҙар (хәгәстәр, хағастар) монгол<ref>{{Книга|автор=Нусупов Ч. Т.|год=2000|страниц=295|издательство=Кыргызский государственный национальный университет|заглавие=Политико-исторические проблемы генезиса идеологии, государственности и культуры кыргызского народа|ссылка=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=zn1MAAAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F|ответственный=|издание=|место=|страницы=65|isbn=|isbn2=}}</ref> йәки төрки-монгол ҡатнаш сығышлы булған <ref name=":0" /><ref>{{Книга|автор=Шойгу С. К., Аракчаа К. Д.|год=2007|страниц=662|издательство=Слово|заглавие=Урянхай. Тыва Дептер|ссылка=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=CDktAQAAIAAJ&focus=searchwithinvolume&q=%D0%A5%D1%8F%D0%B3%D0%B0%D1%81+|ответственный=|издание=|место=|страницы=40|isbn=|isbn2=}}</ref><ref>{{Книга|год=2003|страниц=240|издательство=ARKHI|заглавие=Древнекитайские источники о кыргызской государственности и письма китайского императора кыргызскому кагану (III в. до н. э. — IX в. н. э.)|ссылка=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=op8jAQAAIAAJ&dq=%D0%A5%D1%8F%D0%B3%D0%B0%D1%81|автор=|ответственный=|издание=|место=|страницы=137|isbn=|isbn2=}}</ref><ref>{{Книга|автор=Позднеев Д. М.|год=1899|страниц=153|заглавие=Исторический очерк уйгуров|ссылка=https://books.google.ru/books?hl=ru&id=bytBAQAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B+%D1%81%D1%83%D1%82%D1%8C+%D0%B8%D1%85+%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B8|ответственный=|издание=|место=|издательство=|страницы=35|isbn=|isbn2=}}</ref>.

== Ҡырғыҙ ырыуы шәжәрәһе ==
Ҡырғыҙҙарҙың боронғо шәжәрәһе 1913 йылда «Шура» журналының 10-сы һанында баҫтырыла, уны Бөгөлмә мөғәллиме Әхмәтғәли Хәлимов ишетеп яҙған. Әлеге шәжәрәне урыҫ теленә С. М. Абрамзон тәржемә итә:
<blockquote>«Ата-бабаларыбыҙҙан һаҡланып ҡалған шәжәрәгә ярашлы ҡырғыҙ башҡорттарына (йәғни, [[Бөгөлмә өйәҙе]] Александрка улусы [[Ташлы]] ауылы ҡырғыҙ ырыуы башҡорттарына) нигеҙ һалыусының исеме ҡырғыҙ йорто Сәйет (Мөхәммәт ырыуы) нәҫеленән „Ҡорҡот ата“; ул Һыр диңгеҙе янындағы Бохара юлында (йәшәгән). Уның (Ҡорҡот ата) атаһы Әхмәт бей, унан Мөхәммәт бей, унан Йәнбә бей, унан Ҡушыҡ бей.

Ҡушыҡ Татыш күле янындағы Ағиҙел йылғаһы үҙәнендә Иҫке ҡырғыҙ ауылында йәшәгән һәм Аҡ бейгә буйһонған. Ҡушыҡ бейҙең ике улы булған: беренсеһе Аҡҡош бей, икенсеһе Күккүҙ бей. Аҡҡош бейҙең Бутамыш бей исемле улы булған, унан Буралмыш бей (тыуған). Күккүҙ бейҙең ике улы булған: Ҡылсан исемлеһе (хәҙер бер бәләкәй ауылдың исеме) һәм Тыныс исемлеһе; ошо ике зат беҙҙең ерҙәргә Бөйөк батша Алексей Михайловичтан грамота алғандар, тип яҙалар.
Ҡылсандың Ураҙгилде улы булған, унан Ыҙай, унан Модоҡ, унан Бикмөхәмәт. Данлыҡлы Бикмәхәмәт үҙенең ырыуҙаштары менән Иҫке Ҡырғыҙ ауылынан килделәр һәм Ҡатай ауылында йәшәй башланылар. Бикмөхәмәттең Хөсәйен исемле улы булған, ул 1755 йылда үҙенең ырыуҙаштары менән Бөгөлмә өйәҙе Александровка улусында Ташлы ауылына нигеҙ һалды<ref>''Абрамзон С. М.'' Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи / Авт. вступ. ст. С. Т. Табышалиев. — Ф.: Кыргызстан, 1990. — 480 с. (на стр.46)</ref>».</blockquote>





07:14, 6 июнь 2020 өлгөһө

Ҡырғыҙ
Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: билдәһеҙ
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы

Тел

башҡорт (төньяҡ-көнбайыш диалект)

Дин

ислам

Ҡырғыҙ — башҡорт ҡәбиләһе.

Телдәре башҡорт теле төньяҡ-көнбайыш диалектының түбәнге ағиҙел-ыҡ һөйләштәренә ҡарай.

Ырыу-ҡәбилә ҡоролошо

  • Ҡаҙыҡай
  • Тәңкәй.

Сығышы

Башҡорттарҙың ҡырғыҙ ырыуы Йәнәсәй ҡырғыҙҙары нәҫеленән барлыҡҡа килгән. VIII—X быуаттарҙа улар Һырдаръя буйҙарына күсенәләр, артабан — Волганың уң ярына, ә унан инде Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығына барып сығалар[1]. XIII—XIV быуаттарҙа ҡәбилә Ағиҙел йылғаһы үҙәнендә туплан [1]. Көньяҡта башҡорт ҡырғыҙҙарының ерҙәре Ыҡ һәм Зәй йылғалары үрҙеренә тиклем барып етә. Үҙ сығышын ҡырғыҙ ырыуы башҡорттары Сыңғыҙхан нәҫеленән Тонаҡ бей һәм Ҡадыҡ бейгә бәйләйҙәр.

Йәнәсәй ҡырғыҙҙары монголдар менән тығыҙ бәйләнештә булған, тигән фекерҙәр бар[2][3]. Н. Я. Бичурин фекеренсә, боронғо ҡырғыҙҙар (хәгәстәр, хағастар) монгол[4] йәки төрки-монгол ҡатнаш сығышлы булған [3][5][6][7].

Ҡырғыҙ ырыуы шәжәрәһе

Ҡырғыҙҙарҙың боронғо шәжәрәһе 1913 йылда «Шура» журналының 10-сы һанында баҫтырыла, уны Бөгөлмә мөғәллиме Әхмәтғәли Хәлимов ишетеп яҙған. Әлеге шәжәрәне урыҫ теленә С. М. Абрамзон тәржемә итә:

«Ата-бабаларыбыҙҙан һаҡланып ҡалған шәжәрәгә ярашлы ҡырғыҙ башҡорттарына (йәғни, Бөгөлмә өйәҙе Александрка улусы Ташлы ауылы ҡырғыҙ ырыуы башҡорттарына) нигеҙ һалыусының исеме ҡырғыҙ йорто Сәйет (Мөхәммәт ырыуы) нәҫеленән „Ҡорҡот ата“; ул Һыр диңгеҙе янындағы Бохара юлында (йәшәгән). Уның (Ҡорҡот ата) атаһы Әхмәт бей, унан Мөхәммәт бей, унан Йәнбә бей, унан Ҡушыҡ бей.

Ҡушыҡ Татыш күле янындағы Ағиҙел йылғаһы үҙәнендә Иҫке ҡырғыҙ ауылында йәшәгән һәм Аҡ бейгә буйһонған. Ҡушыҡ бейҙең ике улы булған: беренсеһе Аҡҡош бей, икенсеһе Күккүҙ бей. Аҡҡош бейҙең Бутамыш бей исемле улы булған, унан Буралмыш бей (тыуған). Күккүҙ бейҙең ике улы булған: Ҡылсан исемлеһе (хәҙер бер бәләкәй ауылдың исеме) һәм Тыныс исемлеһе; ошо ике зат беҙҙең ерҙәргә Бөйөк батша Алексей Михайловичтан грамота алғандар, тип яҙалар.

Ҡылсандың Ураҙгилде улы булған, унан Ыҙай, унан Модоҡ, унан Бикмөхәмәт. Данлыҡлы Бикмәхәмәт үҙенең ырыуҙаштары менән Иҫке Ҡырғыҙ ауылынан килделәр һәм Ҡатай ауылында йәшәй башланылар. Бикмөхәмәттең Хөсәйен исемле улы булған, ул 1755 йылда үҙенең ырыуҙаштары менән Бөгөлмә өйәҙе Александровка улусында Ташлы ауылына нигеҙ һалды[8]».


Урынлашыуы

Ҡырғыҙ ҡәбиләһе башҡорттарының тораҡ пункттары[9][10][11][12]
РФ субъекты Район Тораҡ пункттар
Башҡортостан Баҡалы районы Иҫке Ҡатай, Иҫке Ҡорос, Иҫке Ҡуян, Камай, Килкабыҙ, Ҡамышлытамаҡ, Мулланур, Саҡат, Үҫтем, Туҡтағол, Яңы Ҡатай
Илеш районы Баҙы-Ҡуян, Иҫке Айыу, Иҫке Күктау, Иҫке Ҡырғыҙ, Иҫке Татыш, Иҫәнбай, Ишмәт, Иштирәк, Ҡарабаш, Тыпый, Уяндыҡ, Үрге Юлдаш, Шәммәт, Ябалаҡ, Яңы Күктау
Краснокама районы Иҫке Мошто, Уртауыл, Яңы Мошто
Туймазы районы Аблай, Бәтке, Илеш, Туҡмак-Ҡаран, Үрмәт
Шаран районы Бурһыҡ, Ерекле, Күгәрсен-Бүләк, Сәкәнтамаҡ, Түбәнге Зәйет, Түбәнге Ташлы
Татарстан Аҡтаныш районы Айыш, Аҡтаныш, Иҫке Әлим, Кәзкәй (Ҡаҙыҡай), Тыңламаҫ, Чөгәнә, Яңы Әлим
Баулы районы Ташлы
Ютазы районы Аҡбаш, Бәйрәкә, Иҫке Ҡаражирек, Кәрәкәшле, Ташкичү

Шәжәрә

Иҫкәрмәләр

  1. Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. М., Наука, 1974. С.361.
  2. Арзыбаев Т. К. Этнические связи кыргызов с монголами, ойратами, калмыками, бурятами // Материалы Первого Международного алтаистического форума «Тюрко-монгольский мир большого Алтая: историко-культурное наследие и современность». — Барнаул, Горно-Алтайск, 2019. — С. 146—149.
  3. 3,0 3,1 Бичурин Н. Я. Повествования о Доме хойху // Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. www.vostlit.info. Дата обращения: 16 октябрь 2019.
  4. Нусупов Ч. Т. Политико-исторические проблемы генезиса идеологии, государственности и культуры кыргызского народа. — Кыргызский государственный национальный университет, 2000. — С. 65. — 295 с.
  5. Шойгу С. К., Аракчаа К. Д. Урянхай. Тыва Дептер. — Слово, 2007. — С. 40. — 662 с.
  6. Древнекитайские источники о кыргызской государственности и письма китайского императора кыргызскому кагану (III в. до н. э. — IX в. н. э.). — ARKHI, 2003. — С. 137. — 240 с.
  7. Позднеев Д. М. Исторический очерк уйгуров. — 1899. — С. 35. — 153 с.
  8. Абрамзон С. М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи / Авт. вступ. ст. С. Т. Табышалиев. — Ф.: Кыргызстан, 1990. — 480 с. (на стр.46)
  9. История башкирских родов, 2014, с. 76—136
  10. Асфандияров А. 3. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа: Китап, 2009. — 744 с. — ISBN 978-5-295-04683-4.
  11. Асфандияров А. 3. Аулы мензелинских башкир. — Уфа: Китап, 2009. — 600 с. — ISBN 978-5-295-04952-1.
  12. Асылгужин Р. Р. Некоторые аспекты этнодемографических процессов в полиэтничном регионе // Ватандаш. — 2007. — № 7. — ISSN 1683-3554.

Әҙәбиәт

Һылтанмалар

Видеояҙмалар