Месарош Дьюла
| Месарош Дьюла | |
| мадьярса Mészáros Gyula | |
| Зат | ир-ат |
|---|---|
| Гражданлыҡ |
 Венгрия.svg){kind=small} Америка Ҡушма Штаттары |
| Тыуған көнө | 28 март 1883[1][2] |
| Тыуған урыны | Szakcs[d], Тольна[d], Венгрия короллеге, Транслейтания[d], Австро-Венгрия |
| Вафат булған көнө | 25 май 1957[1][2] (74 йәш) |
| Вафат булған урыны | Нью-Йорк, Нью-Йорк, Америка Ҡушма Штаттары |
| Туған тел | Венгр теле |
| Һөнәр төрө | этнограф, тюрколог, университет уҡытыусыһы, востоковед, шағир |
| Эшмәкәрлек төрө | этнография, Төркиәт, Шәрҡиәт һәм шиғриәт |
| Эш урыны |
Этнография музейы (Будапешт) Этнография музейы (Анкара) Анкара университеты[d] |
| Биләгән вазифаһы | директор музея[d] |
| Уҡыу йорто |
Истанбул университеты[d] Будапешт университеты[d] |
| Ғилми исеме | профессор[d] |
| Ғилми дәрәжә | доктор[d] (1909) |
Дюла Месарош (мадьярса Mészáros Gyula; 1883, Саҡч, Австро-Венгрия — 1957, Нью-Йорк) — венгр теле этнографы, антрополог һәм урта Волга буйы халыҡтарының рухи һәм матди мәҙәниәтен өйрәнгән фольклорсы. Сыуаштар, башҡорттар һәм татарҙар тормошо тураһында этнографик мәғлүмәттәр ҡалдырған.
Биографияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Дьюла (Шулай уҡ Юлиус) Месарош 1883 йылда Сакч ҡалаһында (Австро-Венгрия) тыуған. Бәләкәйҙән этнография менән ҡыҙыҡһына. Халыҡ-ара Урта һәм Көнсығыш Азия йәмғиәтенең Венгрия комитеты ҡушыуы буйынса 1906-1908 йылдарҙа Ҡазан һәм Сембер губерналарында йәшәгән халыҡтар араһында этнографик экспедициялар ойоштора. 1908 йылдың 25 майында Венгрия фәндәр академияһы ултырышында экспедициялар һөҙөмтәләре буйынса отчёт менән сығыш яһай. Тиҙҙән экспедициялар материалдары «Среди чувашей и татар» исеме менән венгр телендә «Этнография» журналында (1908, № 9, 227—238 б) баҫтырыла. 1909 йылдың апрелендә ул рус телендә «Известия Русского комитета для изучения Средней и Восточной Азии в историческом, археологическом, лингвистическом и этнографическом отношениях» журналында (1909, № 9,60-66 б.) нәшер ителә[3].
Месарош Дьюла фәнни даирәләрҙә киң танылыу ала. 1909 йылда Месарош төрки һәм фарсы филологияһы докторы исеменә лайыҡ була һәм Будапешттағы Венгрия милли музейының этнография бүлегенә эшкә урынлаша, аҙаҡ директор вазифаһын үтәй[4]. Ғалим 1957 йылда Нью-Йоркта вафат була.
Ғилми тикшеренеүҙәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Месарош Дьюла башҡорттарҙың һәм венгрҙарҙың этногенетик үҙ-ара бәйләнеш проблемалары менән ҡыҙыҡһына. Уның Ырымбур һәм Пермь губерналары буйлап экспедиция барышында башҡорттарҙың этнографияһы буйынса йыйған материалдары (225 предмет һәм 86 фотография) Венгрия этнография музейында һаҡлана. Улар 1958—1959 йылдарҙа системаға һалына һәм тасуирлана, һуңынан Башҡортостан этнографтары хеҙмәттәрендә киң ҡулланыла[5].
Фәнни ҡараштары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Месарош, атап әйткәндә, XIX быуат башында ҡабул ителгән мәжбүри христианлаштырыуҙы инҡар итеү принцибын ғәйепләй, уның фекере буйынса[3]:
Сыуаштарҙың мәжүси динен тикшереүҙәр күрһәтеүенсә, халыҡтың күп өлөшө ҡасандыр мосолман булған, әммә һуңғы сәйәси хәл һөҙөмтәһендә улар менән мосолман донъяһы араһында бәйләнеш өҙөлгән һәм халыҡтың күңелендә тамыр йәймәгән ислам әлегә онотолмаған мәжүсилек менән ҡушылған. Был ике составтан сыуаштарҙың бөгөнгө ышаныуы барлыҡҡа килә, унда урыҫ христиан йоғонтоһо ла һиҙелә.
Башҡорттар менән венгрҙарҙың туғанлығы тураһындағы гипотезаны Месарош кире ҡаға[4]:
Дөйөм алғанда, Месарош үҙенең сәфәр һөҙөмтәһен кире тип иҫәпләй, сөнки венгрҙар менән башҡорттарҙың туғанлығын раҫлаған бер ниндәй ҙә материал таба алмай. Сәфәренән һуң ул венгрҙарҙың бер төркөмө лә башҡорттар составына инмәгән, сөнки был ниндәйҙер кимәлдә телдә сағылыш табырға тейеш, тип уйлай. Ул төрлө башҡорт диалекттарында венгр теленең эҙҙәрен табырға маташа, әммә таба алмай һәм мадьярҙарҙың этник тарихы башҡорттар менән бәйле була алмай тигән һығымтаға килә. Месарош башҡорттарҙа мадьярҙар һәм уларҙың күсеп килеүе тураһында бер ниндәй ҙә ауыҙ-тел ижадында тап булмай. Уның һөҙөмтәләренә ярашлы, башҡорт телендә венгр элементтары юҡ, һәм Башҡортостанда венгр топонимдарын эҙләү, уның фекеренсә, «фантасмагория» [Дьёни, 2007].
Библиографияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Meszaros Gyula. Csuvas népköltési gyűjtemény. I: A csuvas ősvallás emlékei. Bdpst, 1909.
- Meszaros Gyula. Baskirfoldi tanulmanyutam // Ethnographia, 1910, № 21.
- Meszaros Gyula. Magna Ungaria. Ә Baskirmagyar kerdes. Budapest, 1910.
- Meszaros Gyula. Csuvas népköltési gyűjtemény. II: Közmondások, találós-mondások, dalok, mesék. Bdpst, 1912.
Урыҫ телендә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Месарош Ю. Венгрия комитеты ағзаһының сыуаштарға һәм Волга буйы татарҙарына сәйәхәте тураһында отчёты// Уның Юғары Имп. Бөйөклөк Рус ҡурсалауы аҫтында. ком. Тирә-яҡты өйрәнеү өсөн. Һәм Көнсығыш. Азия тарихҡа., археолог., тел белгесе. һәм этнограф. мөнәсәбәттәр. СПб., 1909. — № 9. С.60-66.
- Месарош Д. Боронғо сыуаш дине ҡомартҡылары. - Чебоксары: ЧГИГН, 2000. (I том яңынан нәшер ителә — A csuvas ősvallás emlékei 1909 йыл).
Хәтер
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Ҡырғыҙстан, Бишкек ҡалаһы, Д. Месарош исемендәге урам
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ 1,0 1,1 Bibliothèque nationale de France Mészáros, Gyula (1883-1957) // идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
- ↑ 2,0 2,1 Mészáros Gyula // https://resolver.pim.hu/auth/PIM65041
- ↑ 3,0 3,1 Месарош Дьюла. Памятники старой чувашской веры. — Будапешт. — 471 с.
- ↑ 4,0 4,1 Юлия Аликовна Абсалямова,Давид Сомфай «Месарош Дьюла и его башкирская коллекция в Венгерском этнографическом музее»
- ↑ Месарош Дьюла
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Юлия Аликовна Абсалямова,Давид Сомфай «Месарош Дьюла и его башкирская коллекция в Венгерском этнографическом музее»
- Д. Месарош Фотолары
- Месарош Дьюла // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 21 май 2025)
- Месарош Д. иҫке сыуаш дине ҡомартҡылары