Мәҡәм

Традицион ғәрәп музыкаһын уйнаусы музыканттар ансамбле (Алеппо, Сүриә). 1794 йылғы Гравюра

Мәҡәм (ғәр. مقام‎, транслит. maqām, хәрефтәр. туҡталыш урыны, күп. һ. ғәр. مقامات‎ транслит. maqāmāt; төрк. makam, күп. һ. төрк. makamlar) – ғәрәп һәм төрөк традицион (профессиональ) музыкаһында күп мәғәнәле термин, (1) тауыш тәртибе, (2) бөтә категориялары һәм функциялары йыйылмаһында модус системаһы (3) композиция техникаһының аныҡ алымдарын ғына индермәй (центонизацияһы, орнаменталь вариацияһы, импровизацияһы, ритмик вариацияһы һ. б.), музыка жанры коннотациялары менән бөтөн текстомузыкаль композиция.

Ҙур рәсәй энциклопедияһында (т. 18, 2011) мәҡәм ғәрәп-иран, төрөк, ираҡ, мысыр, йәмән, сүриә һәм башҡа көнсығыш традицияларында «суфыйҙар музыкаһының төп төрҙәрҙең (жанрҙарҙың) береһе" тип һүрәтләнә.^[1]

Тасуирламаһы

Ғәрәп һәм төрөк мәҡәмдәренә әзербайжан муғамы, тажик һәм үзбәк шашмаҡомы^[2], иран дестгяхтары, уйғыр мукамы һ.б. туғандаш. Был локаль-тарихи көнсығыш музыкаль традициялары йыйылмаһын, һәр береһенең айырым һәм күмәк үҙенсәлектәре төрлө булыуға ҡарамаҫтан, дөйөмләштереп «мәҡәм-муғам традицияһы» йәки мәҡәмәт тип атайҙар (maqamat).

Европа монодик модустары кеүек үк (мәҫәлән, Платондың боронғо грек «гармониялары» ), айырым маҡамдарға аныҡ этос һәм аффекттар (төрлө урындағы һәм тарихи традицияларҙа бүленә) бирелә, уларҙы аныҡ мәҙәни традиция контексына сумған тыңлаусы ғына ҡабул итә ала . Ҡайһы бер конститутив музыкаль интервалдар модустарында (модаль шкалалар) мәҡәм-муғам традицияһы тондар, ярымтондар, өсөнсө һәм башҡа интервалдар үҙенсәлекле көнбайыш европа диатонизмы һәм хроматизмы менән акустик яҡтан айырыла. Был «көнбайыш донъяһы»академик музыкаһы традицияларында тәрбиәләнгән тыңлаусыға уларҙы ҡабул итеүҙе ҡыйынлаштыра

Традицион музыканың бер төрө булараҡ мәҡәмдәр нигеҙҙә ауыҙ-тел ижадында барлыҡҡа килгән. Мәкәмдәрҙе теоретик һүрәтләүҙәрҙең киң традицияһына ҡарамаҫтан (Сәфиәддин Урмауи һәм Әбделғәдир Мәрәһи^[3] хеҙмәттәренә барып тоташа), боронғо мәҡәмдәр тураһында билдәләнгән яҙмалар юҡ. Төрки мәҡәм теориялары һәм уны билдәләргә тырышыу (Европа биш юллы түңәрәк билдәләү системаһында) шаҡтай һуң, XIX быуатта ғына барлыҡҡа килә. Әзербайжан муғамдарын билдәләргә тырышыуҙар һәм оҡшаш теориялар XX быуатта барлыҡҡа килә. Мәҡәмдең музыкаһын нотаға һалыу ысулы әлегә берләштерелмәгән.

Иҫкәрмәләр

↑ МАКАМ • Большая российская энциклопедия - электронная версия (билдәһеҙ). old.bigenc.ru. Дата обращения: 31 май 2025.
↑ Маком // Музыкальный энциклопедический словарь. М., 1990, с. 321.
↑ Агаева С. Теория мугама в трудах азербайджанских ученых-музыкантов XIII—XIV веков // Профессиональная музыка устной традиции народов Ближнего, Среднего Востока и современность. Ташкент, 1981, с.204-208.

Әҙәбиәт

Elsner J. Zum Problem des Maqām // Acta Musicologica 47 (1975), S.208–39.
Elsner J. Maqām und Modus // International Musicological Society: Congress Report 12. Berkeley, 1977, p. 517–25.
El-Mallah Issam. Arabische Musik und Notenschrift. Tutzing: Hans Schneider Verlag, 1996, ISBN 3-7952-0850-5
Фарук Хәсән Аммар. Ғәрәп халыҡ музыкаһының көй принциптары. М.: Совет композиторы, 1984, 181 с.
Regionale maqām-Traditionen in Geschichte und Gegenwart. Materialien der 2. Arbeitstagung der Study Group «maqām» des International Council for Traditional Music vom 23. bis 28. März 1992 in Gosen bei Berlin. Hrsg. v. J. Elsner u. G. Jähnichen. 2 Bde. Berlin, 1992.
Яҡын, Урта Көнсығыш халыҡтарының ауыҙ-тел ижадының профессиональ музыкаһы һәм хәҙерге заман. Ташкент, 1981

[1] МАКАМ • Большая российская энциклопедия - электронная версия (билдәһеҙ). old.bigenc.ru. Дата обращения: 31 май 2025.

[2] Маком // Музыкальный энциклопедический словарь. М., 1990, с. 321.

[3] Агаева С. Теория мугама в трудах азербайджанских ученых-музыкантов XIII—XIV веков // Профессиональная музыка устной традиции народов Ближнего, Среднего Востока и современность. Ташкент, 1981, с.204-208.

[1]

[2]

[3]