Рәсәй империяһының Урта Азия биләмәләре

Центральноазиатские владения Российской империи в начале XX века

Урал өлкәһе	Турғай өлкәһе
Аҡмулла өлкәһе	Семипалатинск өлкәһе
Етеһыу өлкәһе	Һырдаръя өлкәһе
Сәмәрҡәнд өлкәһе	Фирғәнә өлкәһе
Хиуа ханлығы	Бохара әмирлеге
Каспий аръяғы өлкәһе

Ырымбур, Урал һәм Башҡорт казак ғәскәрҙәренең ер картаһы, аҫтараҡ күсмә ҡырғыҙ ҡайсаҡтар Далаһы һәм башҡа территориялар, 1858 йыл.

Рәсәй империяһының Үҙәк Азия биләмәләре — был исем аҫтында ғәҙәттә хәҙерге замандағы Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Тажикстан, Төркмәнстан, Үзбәкстан территорияһын күҙ уңында тоталар, әлеге илдәр Рәсәй империяһы составына өлкәләр сифатында ингәндәр, атап әйткәндә, Урал, Турғай, Акмулла, Семипалатинск, Семиреченск, Фирғәнә, Һырдаръя, Сәмәрҡәнд һәм Каспий аръяғы өлкәләре, шулай уҡ теге йәки был кимәлдә автономия һаҡлап ҡалған Бохара әмирлеге һәм Хиуа ханлығы. Ошо сиктәрҙә Үҙәк Азия биләмәләре үҙ эсенә 721 7 684 кеше (1897) менән 3 501 510 км² (3076628 квадрат саҡрым) ала. Кайһы берҙә Семипалатинск һәм Аҡмулла өлкәләрен Себергә беркеткәндәр.

Рәсәйҙең Урта Азияға экспансияһы XIX быуат дауамында иң эре колониаль державаһы Англия яғынан ҡаршылыҡҡа дусар була (дипломатик һәм башҡа хәрби булмаған), сөнки Англия Рәсәйҙең төбәкте колониялаштырыуын Һиндостандағы үҙенең хакимлығына потенциаль ҡурҡыныс итеп ҡабул итә. Ҡаршылыҡтар сиктәрендә, XIX быуаттың башынан, Рәсәйҙең йоғонтоһо сфераһын Урыҫ Урта Азияһы тип атай башлайҙар.

Тарихы

Урыҫ дәүләтенең Урта Азия менән бәйләнештәре XVI быуатта булдырыла башлай. Бохара ханы 1589 йылда Мәскәү менән сауҙа мөнәсәбәттәрен булдырыу өсөн араларҙы яҡынайтыуға ынтыла. Михаил Федорович заманынан алып урыҫтар үҙҙәренең сауҙагәрҙәре өсөн баҙарҙар асыу маҡсатында Урта Азияға илселәрен ебәрә; мәҫәлән, 1620 йылда Бохараға — Иван Данил Хохлов; 1669 йылда Хиуаға — Федотов һәм Бохараға — ағалы-ҡустылы Пазухиндар; 1675 йылда Бохараға — Василий Даудов ебәреләләр. Был илселектәрҙең реаль сәйәси һөҙөмтәләре булмай, әммә Урта Азия тураһында мәғлүмәттәрҙе киңәйтеүгә булышлыҡ итә, улар «Ҙур Һыҙма китабына» индерелә.

1700 йылда Бөйөк Петрға урыҫ подданлыйлығына уны ҡабул итеү үтенесе менән Хиуа ханы Шаһ-Нияздан илсе килә. 1713—1714 йылдарҙа ике экспедиция ойошторола: Кесе Бохараға — Бухголец экспедицияһы һәм Хиуаға — Бекович-Черкасский экспедицияһы. 1718 йылда Пётр I Бохараға Флорио Беневиниҙы оҙата, ул 1725 йылда Урта Азия тураһында бик күп мәғлүмәт йыйып ҡайта. Шулай ҙа Петр Бөйөктөң был илдә нығыныу теләге уңышһыҙлыҡҡа тарый. Бекович-Черкесскийҙың экспедицияһы айырыуса уңышһыҙ була, 4-меңлек отрядтан тик бер нисә тиҫтә Яйыҡ казагына кире ҡайтырға насип була. Бухголецтың экспедицияһы һөҙөмтәһендә Иртыш яны һәм Алтай Рәсәй биләмәләренә инә. 1755—1758 йылдарҙа Ҡытай империяһы тарафынан Жунғар ханлығы ҡыйратыла һәм Рәсәй Ҡытай экспансияһына ҡаршы Иртыш, Тубыл-Ишем һәм Колыван-Кузнецк хәрби линияларын булдыра.

Петрҙан һуң XIX быуат башына тиклем Урыҫ дәүләте уға буйһонған ҡаҙаҡтар менән генә мөнәсәбәттәр булдыра ала.

«Урта Азиялағы походтар өсөн» миҙалы

1801 йылда Павел I Наполеон Бонапарттың Һиндостанға берлектәге походы идеяһын күтәреп алырға була. Уның үҙ алдына ҡуйған маҡсаттары билдәһеҙ, әммә ғинуар айында атаман Платов етәкселегендә яҡынса 20 мең кешенән торған казак отряды походҡа сыға. Мартта отряд Ырғыҙ үҙәненә барып етә (Һарытау губернаһы сиге), бында уларға Павел I вафаты тураһында хәбәр килә һәм тәхеткә ултырған Александр I бойороғона ярашлы уларға кисекмәҫтән ҡайтырға тура килә.

1819 йылда Хиуаға Муравьев Николай ебәрелә, уның «Төркмәнстанға һәм Хиуаға сәйәхәт» китабы (М., 1822) — илселектең берҙән-бер һөҙөмтәһе була.

1841 йылда Афғанстан менән һуғыш алып барған инглиздарҙың аванпостары Амударъяның һул яҡ ярына яҡынлашҡас, Бохара әмире саҡырыуы буйынса Рәсәйҙән Бохараға сәйәси-фәнни миссия ебәрелә. Миссия составына Тау инженерҙары корпусының майоры Бутенев Н. Ф. (начальнигы), ориенталист Ханыков, натуралист А. Леман һәм башҡалар инәләр. 1841 йылғы Бохара экспедицияһы исеме аҫтында билдәлелек алған миссия сәйәси яҡтан бер ниндәй ҙә һөҙөмтәләргә өлгәшмәй, әммә унда ҡатнашыусылар Бохара тураһында бик күп ҡиммәтле тәбиғи-тарихи һәм географик хеҙмәт баҫып сығаралар, улар араһында Н. Ханыковтың «Бохара ханлығы тасуирламаһы» айырыуса ҙур әһәмиәткә эйә.

1859 йылда Бохарала полковник граф Николай Игнатьев йәшәй.

Ҡаҙағстан территорияһын үҙләштереү

Өс ҡаҙаҡ йөҙө (һулдан уңға): Кесе, Урта һәм Оло

1581 йылда Рәсәй ҡаҙаҡ йәйләүҙәренән төньяҡтараҡ ятҡан Себерҙе үҙләштерә башлай. 1640 йылда урыҫ казактары Урал йылғаһы тамағында Гурьев ҡалаһына нигеҙ һала, 1718 йылда урыҫ воеводаһы Василий Чередов Иртышта Семипалатинск ҡалаһына нигеҙ һала, ә 1720 йылда Усть-Каменогорск ҡалаһы барлыҡҡа килә. Әлеге ҡалалар хәҙерге ваҡытта Ҡаҙағстан территорияһында, әммә ул ваҡытта Гурьев тирәһендә — нуғайҙар, Ә Семипалатинск һәм Усть-Каменогорск ҡалалары янында — жунгарҙар күсмә тормош алып бара.

Ҡаҙаҡтар ул осорҙа ҡәбилә-ырыу тормошн алып бара һәм өс урҙаға бүленә: Кесе йөҙ, Урта йөҙ һәм Оло йөҙ. Ҡаҙаҡтар хәҙерге Ҡаҙағстан далаларында бер үҙҙәре генә күсенеп йәшәмәй. Көнбайышта — нуғайҙар, көнсығышта — ҡаҙаҡтар менән ҡатмарлы мөнәсәбәттәрҙә булған жуңғарҙар. Манғышлаҡ ярымутрауында төркмәндәр көн күрә. 1718 йылда Кесе йөҙ менән Әбелхәйер хан хакимлыҡ иткән саҡта Рәсәй менән дипломатик мөнәсәбәттәр булдыра, ә 1731 йылда уны «аҡ батшабикә» Анна Иоанновна үҙ ҡанаты аҫтына ала. Бер йылдан, 1732 йылда, Һәмәк хан осоронда, жуңғарҙарҙың юлбаҫар һөжүмдәренән һаҡланыу өсөн Рәсәй подданлыйғыһын Урта йөҙ ҙә ҡабул итә. Оло йөҙ Коканд ханлығы аҫтында ҡала.

1787 йылда хиуалар ҡыҫырыҡлаған Кесе йөҙҙөң ҡаҙаҡ ырыуҙарының бер өлөшөнә Урал аша сығып Волга аръяғында күсмә тормош алып барырға рөхсәт ителә. Әлеге ҡарарҙы 1801 йылда рәсми рәүештә император Павел I нығытып ҡуя һәм 7500 ҡаҙаҡ ғаиләнән торған Бүкәй солтан етәкселегендә Бүкәй (Эске) вассал Урҙаһы ойошторола.

Ҡаҙаҡ ғаиләһе Һырдаръя өлкәһендә (С. М. Прокудин-Горскийҙың фотоһы)

1818 йылда Оло йөҙҙөң бер нисә ырыуы Рәсәй ҡурсаулауы аҫтына инеүе тураһында иғлан итә. Артабанғы 30 йыл дауамында төрлө юлдар менән Оло йөҙҙөң ҡалған ырыуҙарының барыһы ла тиерлек Рәсәй подданыйлығын ҡабул итә.

1822 йылда император Александр I М. М. Сперанский әҙерләгән "Себер ҡырғыҙҙары тураһында Устав"ты ғәмәлгә индереү тураһында указ сығара, уға ярашлы ҡаҙаҡ йөҙҙәрендә (Бүкәй урҙаһында Николай I 1845 йылда уҡ ханлыҡты бөтөрә) юҡҡа сығара. Шуға ҡарамаҫтан, Рәсәй оҙаҡ ҡына ваҡыт сит ил эштәре коллегияһы аша ҡаҙаҡ йөҙҙәре менән идара итә. Рәсәйгә килеп йөрөгән ҡаҙаҡ йөҙҙәренең вәкилдәре илселәр тип атала.

Ҡаҙаҡ ерҙәрендә Рәсәйҙең булғанлығын тәьмин итеү маҡсатында Көкшетау (1824), Акмулла (1830) ҡалалары, Новопетровск нығытмаһы (хәҙер Форт-Шевченко — 1846), Урал (хәҙер Ырғыҙ — 1846), Ырымбур (хәҙер Турғай — 1846) нығытмалары, Раим (1847) һәм Капал (1848) нығытмалары. 1854 йылда Верный нығытмаһы (хәҙерге Алматы) булдырыла. Коканд ханлығы тар-мар ителгәндән һуң ғына, 1867—1868 йылдарҙа, Александр II «Етеһыу һәм Һырдаръя өлкәләре менән идара итеү тураһында Положение»ға һәм «Турғай, Урал, Аҡмулла һәм Етеһыу өлкәләре менән идара итеү буйынса Положение»ға ҡул ҡуя. Бүкәй урҙаһы Әстерхән губернаһы составында индерелә. Кокандтан тартып алынған Етеһыу территорияһында Етеһыу казак ҡәскәре ойошторола, уның составына Себерҙән күсерелгән казактар инә. Батша хөкүмәте яулап алынған территорияларҙағы казак ултыраҡтарына төбәкте буйһондороу сараһының гарантияһы тип ҡарай.

1882 йылда Көнбайыш-Себер генерал-губернаторлығы урынына Акмулла, Семипалатинск һәм Етеһыу өлкәләренән Дала генерал-губернаторлыҡтары ойошторола.

Коканд ханлығын ҡушып алыу

Коканд ханлығы флагы

1850 йылда Иле йылғаһы аръяғына Коканд ханы өсөн терәк пункты булып хеҙмәт иткән Туйсүбәк нығытмаһын ҡыйратыу маҡсатында экспедиция ойошторола, әммә 1851 йылда ғына яулап алырға насип була. 1854 йылда Алматы йылғаһында Верное нығытмаһы төҙөлә, бөтә Иле аръяғы крайыРәсәй составына инә. Артабан сиктәрҙе нығытыу маҡсатында Ырымбур хәрби губернаторы Обручев 1847 йылда,Һырдаръя йылғаһы тамағы янында, Раим (һуңынан Арал) нығытмаһын төҙөй һәм Аҡ Мәсетте яулап алырға тәҡдим итә. 1852 йылда, яңы Ырымбур губернаторы Перовскийҙың башланғысы буйынса полковник Бларамберг, 500 кешенән торған отряды менән ике Коканд ҡәлғәһен ҡыйрата — Көмөш Ҡурған һәм Сим Ҡурғанды- һәм аҡ Мәсетте һөжүмләй, уның комендатны һуңынан билдәле булып киткән Ҡашғарияның хакимы Яҡуп бәк була. Әммә Аҡ мәсет кире тартып алына.

«Парламентерҙар» (Василий Верещагин картинаһы)

1853 йылда Перовский шәхсән үҙе 2767 кешенән торған отряды һәм 12 орудиеһы аҡ мәсеткә табан юллана. Аҡ Мәсетте 3 орудиелы 300 кеше һаҡлай, 27 июлдә Перовский уны яулап ала. Бер аҙҙан Аҡ-Мәсеттең исеме Форт-Перовский тип үҙгәртелә. Шул уҡ йылда Коканд халҡы Аҡ мәсетте ике тапҡыр кире ҡайтарырға маташалар, әммә 24 августа ғәскәри старшина Бородин (3 орудие менән 275 кешеһе була) Ҡомһыуатта 7000 кокандлыларҙы тар-мар итә, ә 14 декабрҙә майор Шкуп (4 орудие, 550 кеше) Һырдаръя йылғаһының һул ярында 13000 кокандлыларҙы (уларҙың 14 еҙ орудиеһы була) ҡыйрата. Бынан һуң Һырдаръянынң түбәнге ағымы буйлап бер нисә нығытма төҙөлә (Һырдаръя линияһы: Ҡаҙалы, Ҡармаҡсы, 1861 йылдан — Жусалы).

1860 йылда көнбайыш-себер етәкселеге полковник Циммерман етәкселегендәге ҙур булмаған отрядты кәрәк-яраҡ менән тәьмин итә, әлеге отряд Бишкәк менән Тоҡмаҡ (Ҡырғыҙстан) Коканд нығытмаларын ҡыйрата. Коканд ханлығы ғазауат (һуғыш) иғлан итә һәм 1860 йылдың октябрь айында 20000 һанлы ғәскәрҙе Оҙон ағас нығытмаһы тирәһендә (Верныйҙан 56 саҡрым алыҫлыҡта)туплай, ғәскәр полковник Колпаковский (3 рота, 4 орудие һәм 4 йөҙлөк) тарафынан ҡыйратыла. Шул уҡ Колпаковский кокандлылар терегеҙгән Бишкәкте лә яулай һәм был юлы унда урыҫ гарнизоны булдырыла; был ваҡытта инде ҙур булмаған Туҡмаҡ һәмҠастыҡ ҡәлғәләре лә яулана

Төркөстанда Әхмәт Хужа Йәссауи мавзолейы

Ырымбур яғынан Һырдаръяның түбәнге ағымы буйлап һәм көнбайыш Себер яғынан Алатау буйлап төҙөлгән нығытылмалар яйлап Рәсәйҙең сиктәрен яба бара, әммә шулай ҙа 650 саҡрымлыҡ ҙур ғына киңлек тороп ҡалған була һәм ҡаҙаҡ далаларына ситтән килеп инеү өсөн ҡапҡалар булып ҡала.

1864 йылда полковник Черняев етәксәлегендәге 2500 кешенән торған отряд — Әүлиә ата (совет осоронда Жамбыл) ҡәлғәһен (5 июндә), шул уҡ ваҡытта полковник Веревкин етәкселегендәге 1200 кешелек отряд Форт-Перовскийҙан Төркөстанға табан юллана, һәм 12 июндә Төркөстан баҫып алына.

Хәрби эпизодтарҙың береһе Иҡан бәрелеше исемен ала. 1864 йылдың 4 декабрендә Төркөстан коменданты полковник Жемчужников яҫауыл Серов етәкселегендә Урал казактарының бер йөҙлөгөн разведкаға ебәрә. Көтмәгәндә Иҡан ҡышлағы эргәһендә йөҙлөк Коканд армияһының төп көстәренә тап була (етәксеһе — Коканд ханлығының регенты мулла Әлимҡол), улар Төркөстанды кире ҡайтарыу маҡсаты менән юлға сыҡҡан була. Казактар ҡамауға эләгә һәм ике көн дауамында (4 һәм 5 декабрҙә) аҙыҡһыҙ-һыуһыҙ оборона тоталар. Икенсе көндөң ахырында яҫауыл Серов йөҙлөккә үҙаллы Коканд армияһы аша сығырға бойора, артабан казактар Төркөстандан уларға ҡаршы ебәрелгән отряд менән осрашып, ҡәлғәғә ҡайталар.

Әүлиә Атала гарнизонын ҡалдырып, Черняев 1298 кеше менән Шымкентҡа юллана, үҙенең янына Ырымбур отрядын ҡушып алып, 20 июлдә Шымкетты яулай. Атабан Ташкентҡа һөжүм яһала (Шымкенттан 114 саҡрым алыҫлыҡта), әммә һөжүм кире ҡағыла.

Черняевтың ғәмәлдәре үтә ҡаты була, хатта 1864 йылда хәрби походта ҡатнашҡан билдәле сәйәхәтселәр А. Северцов һәм Чокан Валиханов генералға ризаһыҙлыҡ белдерәләр. Черняев менән килешә алмаған Валиханов хеҙмәтен ҡалдырып, Етеһыуға ҡайта.

1865 йылда яңы яуланған крайҙан, элекке Һырдаръя линияһы территорияһын ҡушып, Төркөстан өлкәһе ойошторола, уның хәрби губернаторы итеп Черняев тәғәйенләнә.

Ташкентты баҫып алыу

Бохара әмире Ташкентты яулап алырға йыйыныуы тураһында имеш-мимештәр Черняевты 29 апрелдә ҙур булмаған Ниязбәк коканд нығытмаһын алырға мәжбүр итә. Артабан Черняев 1951 кешенән һәм 12 орудиенан торған отряды менән Ташкенттан 8 саҡрым алыҫлыҡта лагерь ҡора. Ташкентта Әлимҡол етәкселегендә 50 орудие менән 30000 кокандлылар тупланған була. 9 майҙа Әлимҡол сабауылға сыға, уның барышында үлемесле яралана. Уның вафаты Ташкенттың оборонаһында кире яҡтан сағылыш таба, ҡалал төрлө төркөмдәрҙең үҙ-ара көрәше көсәйә, ҡәлғә диуарҙары насар һаҡлана. Черняев был хәлдәр менән бик оҫта файҙалана һәм өс көнлөк һөжүмдән һуң (15-17 июндә) Ташкентты баҫып ала.

1866 йылдың 8 майында Иржар тирәһендә урыҫтар һәм бохаралылар араһында Чиноз һәм Хужант тәүге эре бәрелеш була, уны һуңынан Иржар алышы тип атайҙар. Был алышта урыҫ ғәскәрҙәре еңә; артабан урыҫтарға Хужантҡа һәм Жиззаҡҡа юл асыла, улар шул уҡ 1866 йылда яулана.

Бохаранан айырылған Хоҙаяр хан 1868 йылда уға генерал-адъютант фон-Кауфман тәҡдим иткән сауҙа килешеүен ҡабул итә, бынан һуң урыҫтар Коканд ханлығында һәм кокандлылар урыҫ ерҙәрендә ирекле йәшәү һәм йөрөү, ҡаруанһарайҙар төҙөү, сауҙа агенстволарын (ҡарауанбаштар) тотоу хоҡуҡтарын алалар, пошлиналар тауар хаҡынан 2,5%-тан артыҡ булырға тейеш булмай.

Коканд ханлығын аннексиялау

1875 йылда Хоҙаяр хан менән риза булмағандарҙы ҡыпсаҡ автобашы (автобашы — хан иерархияһындағы титул) Абдрахман- (уның атаһын Хоҙаяр үлтерә) үҙ етәкселеге аҫтына ала, Абдрахман Кокандты Рәсәйгә ҡушыуға ҡырҡа ҡаршы була, уға урыҫтарҙың бөтә дошмандары һәм дин башлыҡтары ҡушыла.

Ихтилал хәҙерге Ҡырғыҙстан территорияһында башлана. Баш күтәреүселәргә хандың өлкән улы Насретдин хан ҡушыла, ә Иссы-Әүлиә муллаһы урыҫтарға ҡаршы ғазауатҡа өндәй. Июлдә ихтилалсылар Кокандты баҫып ала, бында уларға Хоҙаяр хандың икенсе улы Мөхәммәт-Әлимбәк ҡушыла. Хоҙаяр үҙе Хужандҡа ҡаса.

Насретдин хан итеп иғлан ителә. Баш күтәреүселәр ханлыҡты уның элекке сиктәрендә, Аҡ мәсеттән Бишкәккә тиклем, тергеҙеүҙе маҡсат итеп ҡуялар. Изге һуғыш иғлан ителә, күп һанлы ҡыпсаҡ отрядтары яңы Рәсәй ерҙәренә баҫып инә, Зараүшандың үрге ағымы һәм Хужандтың эргә-тирәләрен яулайҙар. Рәсәй ғәскәрҙәренең ҙур булмаған гарнизондары, почта станциялары ҡыйратыла, чиновниктар үлтерелә. 1875 йылдың 8 авгусында хужандтың ҡамауы башлана.

Хужандтағы урыҫ ғәскәре 10 авгусҡа тиклем ҡаршы тора, артабан Үр Түбәнән ярҙамға килеп еткән майор Скарятин командованиеһы аҫтында өҫтәмә көс ҡамаусыларҙы ҡала ҡапҡаларынан алып ташлай. 12 августа полковник Савримович 16-меңлек Коканд ғәскәренә һөжүмен башлай. Шул уҡ көндө Хужандҡа Ташкенттан подполковник Гарновскийҙың етәкселегендә 1-се уҡсылар полкы килә. Арбанғы ҡамауҙы перспективаһыҙ тип табып баш күтәреүселәр Хужандтан сигенәләр. 18 августҡа урыҫ ғәскәрҙәре Хужандта туплана. Абдрахман 50-меңлек ғәскәре менән Хужандтан алыҫ булмаған ерҙә, Һырдаръяның һул ярында, Махарам ҡәлғәһе тирәһендә, урынлаша, әммә 1875 йылдың 22 авгусында генерал Кауфман (16 рота 8 йөҙлөк һәм 20 орудиелы отряд менән) әлеге ҡәлғәне баҫып ала һәм кокандлыларҙы тулыһынса ҡыйрата; кокандлылар 2 мең кешеһен юғалта, ә Рәсәй яғынан барыһы 5 кеше һәләк була һәм 8 кеше яралана. Автобашы Марғилонға ҡаса.

29 августа Кауфман бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ Кокандты яулай, Насретдин хан әсирлеккә бирелә. 8 сентябрҙә Марғилон яулана. Бер-бер артлы көрәштәштәрен юғалтып, Абдрахман сигенә. Уны эҙәрлекләп, Скобелев отряды юлға сыға. 10 сентябрҙә һалдаттар һәм казактар Ош ҡалаһына инә. Абдрахман көрәштәренең бер төркәмә менән тауҙарҙа йәшенә.

22 сентябрҙә Кауфман Насретдин хан менән килешеү төҙөй, уға ярашлы хан үҙен урыҫ батшаһының ҡоло итеп таный, йылына бер тапҡыр 500 һумлыҡ яһаҡ түләүгә ризалаша һәм Нарындан төньяҡҡа бөтә ерҙәрҙе лә Рәсәйгә тапшыра; ул ерҙәрҙән Наманған бүлеге ойошторола. Килешеү Бохара һәм Хиуа килешеүҙәре тибында төҙөлә. Килешеүгә яаршлы, хан, Рәсәйҙән тыш, бер ниндәй ҙә ил менән дипломатик килешеүҙәр төҙөй алмауы ҡарала.

«Коканд ханлығын яулау өсөн» миҙалы

Әммә урыҫ ғәскәрҙәре сығып китеүе менән ханлыҡта боларыш ҡуба. Автобашы Абдрахман Насретдинды ханлыҡтан төшөрә һәм хан итеп Булат бәкте иғлан итә. Насретдин Худжантҡа ҡаса. Булат бәк үҙенең ғәскәрҙәрен Андижан ҡалаһында туплай. Октябрь башында генерал-майор Троцкийҙың отрядтары ҡырғыҙҙарҙы бер-нисә тапҡыр еңәләр, Насретдин урыҫтар ҡурсаулығы аҫтына, Худжандҡа, ҡаса. Кокандлылар Наманғанды баҫып алалар һәм урыҫ гарнизоны көскә уларҙың һөжүмен кире ҡағыуға өлгәшә.

Наманған бүлегенең начальнигы Михаил Скобелев Түрә Ҡурғандағы Батыр түрә күтәргән боланы баҫтырған саҡта, уның булмауы менән файҙаланып, Наманған халҡы урыҫ гарнизнын һөжүмләй. Әйләнеп ҡайтҡас, Скобелев ҡаланы ҡаты бомбаға тота.

Һуңынан Скобелевтың 2800 кешенән торған отряды Андижанға йүнәлә, уға 8 ғинуарҙа һөжүм итә, ғәскәрҙәр ҡаланы 20 пушканан утҡа тота, 20 меңгә яҡын кеше емереклектәр аҫтында һәләк була. 10 ғинуарҙа Андижан халҡы бирелә. 1876 йылдың 28 ғинуарында Абдрахман да бирелә һәм Екатеринославҡа һөрөлә. Насретдин баш ҡалаһына ҡайта һәм үҙ яғына руханиҙарҙы һәм Рәсәйгә фанатик рәүештә ҡаршы булған партияны ылыҡтырырға уйлай, һөҙөмтәлә Скобелев тиҙ арала Кокандты яулауҙы ашыҡтыра.

19 февралдә Ғәли йәнәптәренең Коканд территорияһын Рәсәйгә ҡушыу тураһында һәм унан Фирғәнә өлкәһен ойоштороу тураһында Указ сыға. Өлкәнең хәрби губернаторы итеп Скобелев тәғәйенләнә. Насретдин империя сиктәрендә йәшәргә рөхсәт ала, шулай уҡ уның атаһы Хоҙаяр ҙа. Булат бәк Марғиланда аҫыу аша язалана.

Алайҙағы ҡырғыҙҙарҙың ихтилалы тағы ла ярты йыл дауам итә әле. Скобелев 1876 йылдың июль-август айҙарында Алайға экспедициялар ойоштора һәм ҡырғыҙҙарҙың башлығы Абдулбәкте Ҡашғар биләмәләренә ҡасырға мәжбүр итә, артабан ҡырғыҙҙар ҙа тулыһынса буйһондорола.

Бохара әмирлеген буйһондороу

Бохара әмирлеге флагы

Урыҫ-Коканд һуғыштары менән бер рәттән тиерлек Бохара әмирлегенә лә һөжүмдәр башлана. Быға Коканд һәм Бохара араһындағы терроториаль бәхәстәр булышлыҡ итә. 1860 йылда вафат булған әмир Насрулла Баһадирхандың улы Сәйет Мозаффарутдин Баһадирхан әмирлеге осоронда, Рәсәй буйһоноуынына тарып, Бохара әмирлеге тулыһынса үҙенең әһәмиәтен һәм үҙаллылығын юғалта. Мозаффар хан, атаһы һымаҡ, Коканд менән дошманлаша, Хоҙаяр хан фирҡәһе яҡлы була. Ошо хәл уны Рәсәй менән бәрелешкә илтә. Был ваҡытта инде Рәсәй империяһы Һырдаръяла, Кокандтың элекке ерҙәрендә ныҡлы позициялар һаҡлай, Төркөстан, Шымкент, Ташкент та уның ҡул аҫтында була.

«Тантана итәләр» (Василий Верещагин)

Бохара әмире Рәсәйҙән яулап алынған территорияны һәм Бохара халҡының мөлкәтен үҙләштергән урыҫ сауҙагәрҙәренән биләмәләрҙе таҙартыуҙы талап итеүе, шулай уҡ һөйләшеүҙәр алып барыу өсөн Бохараға ебәрелгән урыҫ миссияһын мыҫҡыллауы арҡаһында бәйләнештәр тулыһынса өҙөлә. 1866 йылдың 20 майында генерал Романовский бохаралыларға Иржар тирәһендә һөжүм яһай, һөжүм шул тиклем көслө була, хатта әмирҙең армияһы, лагерҙы, артилерияны, әмирҙең бай палаткаһын ҡалдырып, ҡаса. Үҙе Мозаффаритдин Жиззахҡа ҡасып ҡотола. Был ҡыйратыу Бохара халҡын ныҡ асыуландыра, муллалар әмиргә ҡаршы эш алып бара, уны Рәсәй менән бәйләнештә ғәйепләйҙәр. Әмир килеп сыҡҡан хәлдә урыҫтар менән һуғышты дауам итергә мәжбүр була, шуның менән Бохара әмирлегенең яҙмышы ла хәл ителә.

Сәмәрҡәнд (С. М. Прокудин-Горский фотоһы)

1866 йылдың октябрь айында урыҫтар Үр Түбә ҡәлғәһен яулап алалар, бынан һуң Жаззах та яулана. Төркөстан генерал-губернаторы генерал Кауфман Бохара әмиренә солох килешеүен тәҡдим итә, әммә әмир төрлө сәбәптәр табып, һөйләшеүҙәрҙе кисектереп тора, ошо уҡ ваҡытта Шәһрисабзтағы боласы Журабай менән бәйләнеш булдыра, ғәскәрҙәрҙе ғазауатҡа әҙерләй.

Бохараға ҡаршы ҡәтғи саралар ҡулланыла. 1868 йылдың 1 (13) майында Сәмәрҡәндкә сығыу тураһында бойороҡ сыға. Барыһы 3500 кешенән торған 16 орудиелы ғәскәр 1 майҙа Зараушан үҙәненә табан ҡуҙғала. 40-50 мең кешелек һәм 150 орудиелы Бохара армияһы Сәмәрҡәнд тирәһендәге Супан-ата бейеклектәрендә урынлаша. Отряд командующийы бохаралыларға парламентер ебәрә.

Ошо арала Рәсәй ғәскәрҙәре флангыһында бохаралылар йыйылып китә, генерал Кауфман полковник Штрандманды уларҙы таратып ебәреү өсөн 4 йөҙлөк казактарҙы ебәрә. Казактар бохаралыларҙы бер нисә саҡрым ҡыуып бара.

2 сәғәттән ашыу ваҡыт үтеүгә ҡарамаҫтан, илсе яуап менән ҡайтмай, шул уҡ ваҡытта бохаралылар яғынан сигенеүгә әҙерлек тә күренмәй. Генерал Кауфман ғәскәрҙәрен ике колонна менән алға табан йүнәлтә. Көслө ут аҫтында ике колонна ла күкрәккә тиклем һыу эсендә дошман позицияһына сыға. Бохаралылар, 21 орудиены һәм башҡа төрлө ҡоралды ҡалдырып, ҡаса. Рәсәй яғынан юғалтыуҙар барыһы 40 кеше була (шул иҫәптән, яралалыр).

Киләһе көндө Сәмәрҡәнд генерал Кауфманға бирелә. Искәндәр Зөлҡәрнәй, риүәйәттәр буйынса, Сәмәрҡәндтең беренсе яулап алыусыһы була, Александр II-гә уны аҙаҡҡы тапҡыр буйһондорорға насип була.

«Урыҫ ғәскәрҙәренең Сәмәрҡәндкә бәреп инеүе»
(Н. Н. Каразин, Дәүләт Урыҫ музейы)

Артабан, Зараушан үҙәнендә позицияларҙы нығытыу өсөн, Кауфман төрлө ерҙәргә болаларҙы баҫтырыу һәм ҡайһы бер нығытылған пунктарҙы баҫып алыу өсөн, отрядтар ебәрә. Әмиргә ҡаршы үҙе Кауфман да сыға, Сәмәрҡәндтә ҙур булмаған отряд ҡына ҡалдырыла. Майор Штемпель менән 658 кеше ҡала, шул иҫәптән, Кауфман үҙе менән бергә алмаған сирлеләр ҙә.

Генерал Кауфман ҡаланан сығып китеүе менән Сәмәрҡәнд халҡы муллалар агитацияһына бирелә. 1 июндә баҙарҙа күмәк халыҡ йыйыла, ҡыйыҡ баштарынан урыҫтарға ҡарай таштар ырғытыла, ҡала диуарҙары артында тағы ла бик күп кеше йыйыла (65 мең кеше).

Майор Штемпель цитаделгә сигенә һәм оборонаға әҙерләнә. Цитаделгә шулай уҡ йәһүд ғаиләләре һәм урыҫ сауҙагәрҙәре (Хлудов, Трубчанинов, Иванов һәм башҡалар) йәшенә. Сауҙагәрҙәр һәм Урта Азияла сәйәхәт ҡылыусы билдәле рәссам Василий Верещагин цитателде обороналауҙа әүҙем ҡатнашлыҡ күрһәтәләр.

2 июлдә бохаралылар ҡалаға бәреп инәләр, күмәк кеше цитадель диуарҙарына ташлана, айырыуса ҡапыл һөжүм Сәсмәрҡәнд ҡапҡаларына яһала, ҡапҡаларға ут төртәләр. Прапорщик Мимик һәм полковник Назаров бер нисә һөжүмде кире ҡағалар, янғынды бөтөрөү сараларын күрергә тырышалар.

Ҡапҡаларҙы ысҡындырып ергә ташлағас ҡына янғынды һүндерә алалар. Ҡапҡалар алдына ҡуйылған орудиенан бохаралылар утҡа тотола.

Һөжүм төнгә ҡарай ғына тыма, төн тыныс үтә. Генерал Кауфман хәйерсе кейемендә урыҫтарға һатылған егетте ебәрә.

Киләһе көндө ҡаты һөжүмдәр дауам итә. Ҡапҡаларҙы һәм емерек урындарҙы һаҡлау өсөн сирлеләр һәм яралылар йәлеп ителә. Комендант майор Штемпель, сигенеү осрағын ҡайғыртып, һарайҙы оборонаға әҙерләй башлай. Һарайға бөтә булған дары һәм снарядтар алып киленә, дошмандың һөжүменә ҡаршы тороп булмаған осраҡта һарайҙы шартлатыу тураһында ҡарар сығарыла.

7 июндә генерал Кауфмандан тиҙҙән килеп етеүе тураһында хәбәр килә.

8 июндә Бохара ғәскәрҙәрен цитадель гарнизоны һөжүмләй. Тиҙҙән казактар һәм генерал Кауфман килеп етә, ул гарнизонға рәхмәтен белдерә. Баҙарҙы, ҡаланың төп үҙәге булараҡ, яндырырға бойора.

Сәмәрҡәндте ҡолатҡандан һуң Ҡаттаҡурған ҡәлғәһе алына, ә 1868 йылдың 2 июнендә әмир Ербулаҡ бейеклектәрендә тулыһынса еңелеүгә дусар була һәм Рәсәй менән солох килешеүенә ҡул ҡуйырға мәжбүр була . 1868 йылдың 23 июнендәге солох килешеүенә ярашлы Бохара ханлығы Рәсәйгә Сәмәрҡәнд, Ҡаттаҡурған, Панчакент һәм Урғытты — Зараушан үҙәненең иң гүзәл ерҙәрен — бирергә тейеш була. Бынан тыш, Бохара әмире 500 мең һум түләргә, урыҫ сауҙагәрҙәренә ханлыҡтағы мөлкәтен һаҡлау һәм шәхсән хәүефһеҙлеген тәьмин итергә, бөтә ҡалаларҙа ла сауҙа агентлыҡтарҙы ойошторорға, урыҫ тауарҙарынан хаҡынан 2½% артыҡ пошлина алмаҫҡа һәм урыҫ сауҙагәрҙәренә ханлыҡ аша башҡа ерҙәргә ирекле үтеүҙе тәьмин итергә тейеш була.

Шулай итеп, Бохара ханлығының үҙаллығына нөктә ҡуйыла. Ошо мәолдән алып Бохара әмире урыҫ дәүләтенең бөтә теләктәрен кисекмәҫтән үтәргә тейеш була, ә урыҫ дәүләте, үҙ сиратында, Бохара ханлағында рәсәй менән һуғыштан һуң болаларҙы баҫтырырға ярҙам итә.

Бохара әмире Сәйет-Әлим хан (1880—1944)

Шул уҡ 1868 йылда урыҫ ғәскәрҙәре, әмир үтенесе буйынса, Ҡаршы бейлегендә Мозаффар әмиргә ҡаршы баш күтәреүселәрҙе ҡыйраталар (әмирҙең өлкән улы Ҡатта түрәне тәхеткә ултыртырға теләйҙәр) һәм ҡаланы әмиргә ҡайтарып бирәләр. 1870 йылда урыҫ ғәскәрҙәре боласы Шаар һәм Китап ҡалаларына яулап алалар һәм Шәһрисәбз бейлеге ҡабаттан Бохараға ҡушыла.

1868 йылда Бохара территорияһынан 2047 км² (200000 мең кешенән 257 кв. миль) ере тартып алына һәм Зараушан округы ойошторола (тулыһынса 1872 йылда ҡушыла).

1873 йылғы Искәндәр күле экспедицияһы тарафынан Рәсәйгә Матчин, Фалгар, Фараб, Магиан һәм Кштут тау бейлектәре территориялары ҡушыла (31500 кешенән 244000 кв. миль).

1873 йылда Бохара, Рәсәйҙең ярҙамында, ситтә ҡалған Ғиссар һәм Куләб бейлектәрен ҡайтарып ала, ә 1877 йылда Дарвозды һәм Ҡаратегинды яулап, үҙ сиктәрен киңәйтә. Әмир Музаффарҙың вафатынан һуң, 1885 йылда, уның улы Сәйет-Абдуләхәт хан тәхеткә ултыра.

Хиуа ханлығын буйһондороу

Төп мәҡәлә: Хиуа походы

Хиуа ханлығының флагы

Экспедицияға етәкселек итеү Айырым Ырымбур корпусының командиры, генерал-адьютант В. А. Перовскийға йөкмәтелә, ул Рәсәй ҡарамағында булған территорияларҙа тыныслыҡты һәм сауҙаны тәьмин , әсирлеккә алынған урыҫ подданыйҙарын азат итергә тейеш була. ПЕровский Илецк защита ҡәлғәһе аша Хиуаға тиклем 1250 саҡрым үтергә тейеш була, ысынында юл оҙонлоғо 1400 саҡрым булып сыға.

Поход 1839 йылдың ноябренә тәғәйенләнә, алдағы йәй көндәрендә Хиуа юлында ике терәк пункттары һәм аҙыҡ-түлек складтары булырлыҡ туҡтау урындары планлаштырыла: беренсеһе — Эмба йылғаһында (Ырымбурҙан 500 саҡрым алыҫлыҡта), икенсеһе — Аҡбулаҡ йылғаһы эргәһендә (Эмбанан 150 саҡрым алыҫлыҡта). Экспедиция отряды өс ярым пехота батальонынан һәм 20 орудиелы өс Урал һәм Ырымбур казактары пехотаһынан тора (барыһы 4 мең кеше. Отряд ноябрь башында дүрт эшелон менән юлға сыға; бик ҙур дөйә транспортынан хәрәкәт бик тиҙ бара (10 мең дөйәгә тиклем). Йылдың аҙағында ғәскәрҙәр Илек йылғаһында (Ырымбурҙан 150 саҡрым алыҫлыҫта), ә 19 декабрҙә беренсе туҡтау урынына килеп етәләр. Һыуыҡ был ваҡытта −30 градусҡа тиклем барып етә. Йылы кейем һәм яғыулыҡ етешмәй. Эмбаға килеп етеүгә бик тәрән ҡар ята; отряд башлыса юлһыҙ барырға мәжбүр була. Бигерәк тә дөйәләр артабанғы юлға эшкинмәй.

Казактар отряды дөйәләр менән

Эмбалағы туҡтау урынында бер нисә көн ял итергә тура килә. Ошо уҡ ваҡытта Хиуала әлеге поход тураһында хәбәрҙар булалар, экспедицияға ҡаршы Хиуа ғәскәрҙәренең бер нисә отрядын юллана. Уларҙың береһе (2 мең кешегә тиклем) 18 декабрҙә урыҫтарҙың ҙур булмаған отряды баҫып алған Аҡ Булаҡ янындағы туҡталышҡа һөжүм яһай, әммә ҡаты бәрелештән һуң һөжүм кире ҡағыла. 30 декабрҙә генерал Перовскийҙың ғәскәрҙәренең 1-се эшелоны Эмба нығытманан сыға, артабанғы өс көндә ҡалған өсәүһе. Хәрәкәт бик ныҡ тотҡарлана; тәрән ҡар, буран, һыуыҡ, яғыулыҡтын булмауы ауырыуҙарға һәм үлемгә килтерә. Аҡ булаҡҡа етеп барғанда сафта 1900 кеше, 5200 дөйә (уларҙың 2500 ғына артабанғы юлға яраҡлы) була. Бындай шарттарҙа Перовский экспедицияны туҡтатыу буйынса ҡарар сығара. Кире яҡҡа поход 4 февралдә башлана. 18-дә отряд бик ауыр хәлдә Эмба нығытмаһына әйләнеп килә, ошо көндәр эсендә 1800 дөйә юҡҡа сыға. Эмбала мәжбүри рәүештә өс айлыҡ туҡталыш эшләнә, яңы дөйәләр кәрәк була. 20 майҙа ғына Эмбанан Ырымбурға табан хәрәкәт башлана, 2 июндә отряд 1200 ауырыуҙарҙы һөйрәп, юлда 1000 кешене юғалтып, Ырымбурға кире ҡайта. Коканд менән Бохараны буйһондорғандан һуң Рәсәй хөкүмәте яңы яулап алынған ерҙәр тирәһендә үҙенең контроле аҫтында булмаған Хиуа ханлығының ғәмәлдә булыуын күҙ алдына килтерә алмай.

1869 йылда Шир-Али хан бөтә Афғанстандың хакимы булып ала. Рәсәй хакимдары уны Британ Һиндостан йоғонтоһо аҫтына эләккән тип уйлай, сөнки Хиуа ханы Рәсәй сиктәренә үҙенең ғәскәрҙәрен ебәрә. Шуға күрә генерал Столетов етәкселегендә 1869 йылда Каспий диңгеҙенең көнсығыш ярында Красноводск фортыy төҙөлә. Артабан Хиуа походы 1873 йылда Кауфман етәкселегендә башҡарыла. Дүрт отряд ойошторола (Төркөстан, Красноводск, Манғышлаҡ һәм Ырымбур), отрядтарҙа барыһы яҡынса 13000 кеше, 4600 ат һәм 20000 дөйә туплана, улар февраль аҙағында һәм март башында өс колонна менән Жеззах, Казалинск һәм Каспий диңгеҙенән юлға сыға. Хиуаға тиклем Красноводск отряды барып етмәй. Бик ауыр юл михнәттәре менән, һыуһыҙ сүллектәрҙә эҫелектән интегеп, берләшкән отрядтар Хиуаға майҙың аҙағында ғына барып етә. 1873 йылдың 28 майында генерал Н. В. Веревкин етәкселегендә Ырымбур-Маңғышлаҡ ғәскәренең бер өлөшө Хиуаға яҡынлаша, ҡаланың диуарҙары буйлап урынлаштырылған демонтир һәм монтир батареяларынан ут аса.

Төркмәндәр (С. М. Прокудин-Горский фотоһы)

Ҡалала паника башлана, хан һөжүмде көтмәйенсә, ҡаланы бирергә ҡарар итә һәм Кауфманға илселәрен ебәрә, әммә төркмәндәр һәм шулай уҡ Хиуа халҡы араһында ла хандың абруйы бик ныҡ төшкән була, ҡаланы яҡлаусылар Шаһ Абат ҡапҡалары яғынан урыҫтарға ҡаршы торорға ниәт итәләр. Кауфман — утты туҡтатырға, ә Веревкинға Һары Күпрәк күперендә Төркөстан отряды менән ҡушылырға бойора. 29 майҙың иртәһендә Веревкин Шах Абат ҡапҡаларын асыуын талап итә. Хиуа етәкселәре, Кауфманды Хазарасп ҡапҡаларында көтәләр һәм Веревкиндың талабына ҡолаҡ һалмайҙар. Веревкин Шаһ Абат ҡапҡаларын көс менән алырға бойора, ҡапҡалар гранаталар менән үтәнән-үтә тишелә, 2 ракета станоктары менән 2 рота ҡапҡаларҙы яулап алалар. Шулай итеп, Кауфман етәкселегендә Төркөстан һәм өлөшләтә Ырымбур отрядтары менән тантаналы рәүештә ,бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ, Хазарасп ҡапҡалары аша инергә әҙерләнгәндә, Хиуа Ырымбур отряды тарафынан яулап. Хан Хиуанан Хазауатҡа, төркәмнәдәргә, ҡаса, улар ярҙамынан ул көрәште дауам итергә ниәтләй, әммә 2 июндә әйләнеп ҡайта.

Хиуа ханы Әсфәндейәр (С. М. Прокудин-Горский фотоһы, 1911)

Рәсә хөкүмәте Хиуа ханлығын тулыһынса буйһондороуҙы маҡсат итеп ҡуймағанға күрә, хан үҙ урынында ҡалдырыла. Хан янында Рәсәй ғәскәрҙәрен аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеү, шулай уҡ ҡол хәлендә булған фарсыларҙы азат итеү өсөн махсус совет булдырыла.

Иле өлкәһе

1871 йылда, дунған һәм уйғырҙар ихтилалы барышында Иле өлкәһенең Иле йылғаһының үрг ағымында урынлашҡан Күлжин соланаты ҡушылдырыла Ҡытай менән 1881 йылғыИле крайы буйынса килешеүгә ярашлы, урыҫ хөкүмәте Ҡытайға Иле өлкәһен (Синьцзян-Уйғыр автономиялы район) кире ҡайтара, әммә Күлжәлә, Чуғучаҡта, Ҡашғарҙа һәм Улан Батырҙа үҙ илселектәрен булдырыу өсөн мөмкинлектәр ала.

Төркмәнстанды яулап алыу

Хиуа оазисының ултыраҡ халҡы буйһона, әммә хан төркмәндәрҙе күндерә алмай, йыл һайын 20 мең яҡшы ҡоралланған, ҡыйыу, ғәйрәтле яугирҙарҙы биргән төркмәндәр, ысынында, Хиуа оазисына хужа булалар. Төркмәндәр яһаҡ түләмәй, урындағы халыҡты бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ талайҙар. Кауфманға ла 300 мең һумлыҡ контрибуцияны бирергә теләмәү сәбәпле Кауфман 1873 йылдың 7 июлендә төркмән йәйләүҙәренә ҡарата көс ҡулланырға мәжбүр була. 13—15 июлдә бик ҡаты бәрелештәр була. Төркмәндәргә буйһонорға тура килә һәм, крайҙы тулыһынса баҫтырғандан һуң, 12 августа Хиуа ханлығы менән килешеүгә ярашлы: 1) Ҡаҙаҡ далаларының тулыһынса тынысланыуы, 2) хан 2 000000 һум күләмендә контрибуция 3) ҡолдар менән һатыу итеү туҡтатыла һәм Рәсәй подданыйҙарынан булған әсирҙәр азат ителә 4) хан үҙен «императорҙың буйһоноусан фәҡире» итеп таный һәм 5) 1874 йылда булдырылға Каспий аръяғы бүлегенә яңы ер биләмәләре инә.

Памирҙа Рәсәй контролен урынлаштырыу

Афғанстандың төньяҡ сик көнбайыш участкаһының демаркацияһы Петербургта 1887 йылдың 10 (22) июлендә Рәсәй-Британия килешеүе буйынса яйға һалына. Әммә Памирҙағы Ҙуркүл күленән төньяҡ-көнсығышҡа табан, Ҡытай Төркөстаны яғында сиктәр билдәләнмәгән була. Британия империяһына Памирға үтер өсөн юлдар асыҡ ҡала. Памирға бик яҡын урынлашҡан Дардыстанда бер нисә үҙаллы дәүләт берләшмәләре (Хунза, Нагар һәм башҡалар) була. Амударъяның үрге ағымындағы Шуғнан, Рошан һәм тағы ла бер нисә Памир ханлыҡтары йә Бохара әмирлеген һәм Коканд ханлығын таныйҙар, йә Афғанстанға буйһоналар, йә үҙаллылыҡ яуларға маташалар. Әлеге ханлыҡтарҙан көнсығышҡа табан Памир ҡалҡыулыҡтарында ҡырғыҙҙар йәйләйҙәр, улар номиналь рәүештә Ҡытайға буйһона, әммә ысынында тулыһынса бойондороҡһоҙлоғон һаҡлайҙар.

Рәсәй хакимдарының Памирҙы ситкә ебәргеләре килмәй, уны Бөйөк Британия һәм Ҡытай үҙ-ара бүлешеп алмаһын өсөн уны яулап алырға булалар. Ошо маҡсатта 1891 йылдың йәйендә Марғиландта махсус отряд ойошторола, отрядҡа 2-се, 7-се, 15-се, 16-сы һәм 18-се Төркмән линия батальондарының һунарсылары (ирекмәндәр) һәм полковник М. Е. Ионов етәкселегендәге 6-сы Ырымбур полкынан 24 казак инә.

Ионов отряды Ғиндуҡуштың төньяҡ битләүендәге Базаи-гумбазға барып етә, бында ул 1891 йылдың 14 һәм 17 авгусында Британия экспедицияһы менән осраша. Алдараҡ британ лейтенанты Девинсон ҡулға алына, уны конвой аҫтында Марғиланға оҙаталар. Британия экспедицияһы етксеһе Янгхазбендтан Ионов яҙма рәүештә Памирҙы ташлап китергә һүҙ ала. Янгхазбендҡа буйһонорға тура килә. Ионов ҡайтыу юлына сыға. Әлеге инцидент буйынса Британия илсеһе Петербургта протест белдерә һәм оҙайлы дипломатик һөйләшеүҙәр башлана. Ионовтың отряды китеүее менән ҡытайлылар һәм Аҡ Һыу һәм Әличур йылғалары үҙәндәрендәге ерҙәрҙе үҙ контроле аҫтына ҡайтара, шуға күрә Төркөстан адщминистрацияһы Ионовтың отрядын 1892 йылда ҡабаттан Памирға ебәрергә мәжбүр була. Отряд составында был юлы ирекмәндәрән торған дүрт пехота ротаһы, 6-сы Ырымбур полкынан 300 казк, Төркөстан атлы-тау батареяһының ике орудиелы взводы һәм саперҙар командаһы була.

1892 йылдың 2 июнендә Ионовтың отряды Марғиландан сығып, 17 июндә Рангкүл күленә килеп етә, бындағы Ҡытай отряды урыҫ ғәскәрҙәре килеп еткәнсе ҡасып өлгөрә. Төркмәнстандағы Әхәл-Текин оазисында 80000-90000 текин халҡы көн күрә. Улар — тыумыштан яугир халыҡ. |текинцев]]. Это были природные, смелые воины. 1879 йылға тиклем уларға ҡаршы ойошторолған бөтә экспедициялар ҙа уңышһыҙ лыҡ менән бөтә. 1880 йылдың ғинуарында текиндарға ҡаршы хәрби экспедицияға етәксе итеп М. Д. Скобелев тәғәйенләнә һәм ул 1881 йылдың ғинуарында Геок-Тепе ҡәлғәһен яулап ала.

Артабан Скобелев полковник Куропаткинды Ашхабадҡа ебәрә, икенсе отряд төньяҡҡа табан 100 саҡрымдан ашыу юл үтеп, халыҡты ҡоралһыҙландырыу буйынса эш башҡара. Тиҙҙән Рәсәй империяһының Каспий аръяғы биләмәләрендә тыныслыҡ булдырыла. 1883 йылдың аҙағында Каспий аръяғы өлкәһенең начальнигы генерал А. В. Комаров «юлбаҫарҙар ояһы» Мервҡа штабс-ротмистр Мәҡсүт Әлихановты йүнәлтә, уларға Рәсәй подданныйлығын алырға тәҡдим ителә. 1884 йылдың 25 ғинуарында мервтар депутацияһы Комаровҡа император исеменә урыҫ подданныйлығына үтенес хатын тапшыра һәм ант килтерә. Инглиздар афғандарҙың бәхәсле территорияларға (Мервтан көньяҡҡа) бәреп инеүенә ҡотҡо һала (1775 йылдың 18 мартындағы Кушкалағы алыш.

Әлеге халыҡ-ара инцидент Рәсәйҙе Бөйөк Британия менән һуғыш сигенә килтерә яҙа. Дипломаттарҙың көсө менән генә һуғыш булдырылмай. Инцидентты яйға һалыу өсөн урыҫ-инглиз сиктәр комиссияһы ойошторола, комиссия Афғанстандың хәҙерге төньяҡ сиген билдәләй. Әмирҙең вәкилдәре комиссияла ҡатнашмай. Рәсәй үҙ артынан Комаровтың яулап алған ер ҡарышын һаҡлап ҡла, һуңынан был урында Рәсәй империяһының һәм СССР-ҙың иң көньяҡ ҡалаһы булған Кушка ҡалаһы төҙөлә.

27 июндә Мурғаб йылғаһының Аҡбайтал йылғаһына ҡушылған ерҙә лагерь ҡора. Бында Ионов Әличур йылғаһы Йәшелкүл күленә төшкән ерҙә афған посы барлығы һәм Ҡытай атлылыры уның отрядына һөжумгә әҙерләнеүе тураһында хәбәр ала. Ионов афғандарға һөжүм итергә ҡарар итә, ә капитан Скерскийҙы ҡытайҙарға ҡаршы ебәрә. Скерский ҡытайҙарҙы Аҡташ нығытмаһынан ҡыуып сығара, ә Ионов, 12 июндәге ҡул һуғышынан һуң, Суматаш янында афған посын юҡҡа сығара.

Артабан Ионов ҡайтыу яғына юл сыға (Морғабҡа). Бында ул элекке бивак урынына нығытма ға нигеҙ һала. 25 августа Ионов Фирғәнәгә юллана, яңы нығытмала капитан Кузнецов етәкселегендә 160 кеше пехота һәм 40 казактан торған отрядты ҡалдыра. Кузнецов ҡытайҙар менән яҡшы мөнәсәбәттәр урынлаштыра. 1893 йылда уны капитан Зайев етәкселегендәге яңы отряд алмаштыра. 1893 йылдың яҙында афғандар ҡабаттан Шиғнанда һәм Рушанда күренә башлай, улар урындағы халыҡтан яһаҡ йыя. Районға штабс-капитан С. П. Ванновский ебәрелә, уның менән ике офицер һәм түбән чинлы ун кеше була. 1893 йылдың авгусында Емц ҡышлағы янында Азанхан отряды менән осраша, һөҙөмтәлә ҡаты бәрелеш булып ала. Афғандар сигенәләр. 1894 йылда Памирға генерал-майор чинына тиклем үрләтелгән Ионов етәкселегендә өҫтәмә көстәр ебәрелә (21 офицер, 411 түбән чинлылар һәм 119 казак). 1894 йылдың май айында Ионов Шиғнан менән Рушанға ике отряд (подполковник Н. Н. Юденич һәм капитан Скерский етәкселегендә), шулай уҡ капитан Александровичтың казак разъездын ебәрә.

Шахдар отряды (12 кеше пехота, 20 казак, 2 орудие) 22 июлдә Шиғнан сигенә килеп етә, отрядты урындағы халыҡ бик һәйбәт ҡаршы ала, хакимдың улы отрядҡа ҡушыла. Әммә 28 июлдә Рош-Ҡала ҡәлғәһендә отрядты афғандар утҡа тоталар. 31 июлдә Скерский ҡәлғәғә ике отряд ебәрә, һәм афғандар ҡәлғәне ҡалдырып китәләр. Ике яҡтан өҫтәмә көс килә, һәм 1894 йылдың 4 авгусынан 8 авгусҡа тиклем афғандар бер нисә тапҡыр урыҫтарҙы уңышһыҙ һөжүмләп ҡарайҙар. 9 августа афғандар йәшерен рәүештә ҡасалар. 1895 йылдың 27 февралдә (11 мартта) Лондонда Рәсәй илсеһе һәм Бөйөк Британияның сит ил эштәре министры Памирҙағы йоғонто сфералары буйынса ноталар менән алышалар. Памирҙың бер өлөшө Афғанстанға күсә, бер өлөшө — Рәсәй империяһына, тағы ла бер өлөшө — Рәсәй ҡарамағында булған Бохара әмирлегенә. Рәсәй һәм Бөйөк Британия араһында Афғанстанға бирелгән коридор бүлә. Рәсәй экспансияһы Урта Азияла ошоноң менән тамамлана. Памирҙың Рәсәй өлөшө менән идара итеү Памир отряды начальнигы ҡарамағында була.

Этник состав

Һарт ҡарты. (С. М. Прокудин-Горский фотоһы)

Рәсәй империяһы дәүерендә Урта Азия биләмәләренең этник составы ошо рәүештә булған:

• Ҡырғыҙҙар
  • Ҡара ҡырғыҙҙар или тау ҡырғыҙҙары (Алай һәм Алатау ҡырғыҙҙары) — хәҙерге Ҡырғыҙстандың ҡырғыҙҙары.
  • Ҡырғыҙ ҡайсаҡтар (шулай уҡ — Урал аръяғы ҡырғыҙҙары, күсмә ҡырғыҙҙар, тигеҙ ер ҡырғыҙҙары йәки дала ҡырғыҙҙары тип тә йөрөткәндәр) хәҙерге ваҡыттағы Ҡаҙағстандың һәм уға яҡын ятҡан Рәсәй өлкәләре территорияларында, шулай уҡ өлөшләтә хәҙерге Үзбәкстан составы ингән Ҡарағалпаҡстан территорияһында, Ас далала һәм Ташкент өйәҙендә күсмә тормош алып барғандар. XX быуаттың 20-се йылдарынан ҡаҙаҡтар тип исемләнәләр.
  • Ҡырғыҙ-ҡарағалпаҡтар — хәҙерге ҡарағалпаҡтар.
• Һарттар — XV—XIX быуаттарҙа Урта Азиялағы халыҡтың бер өлөшөнөң дөйөм атамаһы. Ҙур Совет Энциклопедияһына ярашлы, 1917 йылғы Октябрь революцияһына тиклем үзбәктәрҙең ярым күсмә халҡының бер өлөшө, ҡырғыҙҙар һәм ҡаҙаҡтар «һарт» атамаһын ултыраҡ тормош алып барған үзбәктәргә һәм өлөшләтә тигеҙ тажиктарына ҡарата ҡулланған. Ташкент, Фирғәнә һәм Хорезм оазистарында һәм Көньяҡ Ҡаҙағстанда был атама ултыраҡ халыҡтың атамаһы була. Хәҙерге үзбәктәр составына ингән Урта Азияның ултыраҡ халҡы.

Бохара йәһүдтәре — йәһүд малайҙарының бер төркөмө уҡытыусыһы менән Сәмәрҡәндтә (С. М. Прокудин-Горский фотоһы)

• Тажиҡтар — фарсы-тажик континуумының төрлө диалектарында һөйләшкән һәм хәҙерге Ирандан көнсығышҡа һәм төньяҡ-көнсығышта Афғанстан, Тажикстан, Үзбәкстан һәм Пакистанда урынлашҡан фарсы халҡы.
• Ҡыпсаҡтар — ултыраҡ һарттар һәм күсмә ҡырғыҙҙар менән сағыштырмаса элекке Коканд ханлығының идаралағында төп урынды биләгән күсмә халҡы. XIX быуат аҙағына ҡыпсаҡ халҡы ғәмәлдә инде булмай, ҡыпсаҡ исеме аҫтында ханлыҡ менән идара иткән үзбәк, ҡаҙаҡ һәм ҡырғыҙ ҡәбиләләрен күҙ уңында тотҡандар.
• Татарҙар — Волга буйы татарҙары дин һәм тел, шулай уҡ Рәсәй дәүләте биләмәләрендә көн иткәнгә күрә урыҫ ҡалалары менән ҡаҙаҡтар, Урта Азия дәүләттәреараһындағы сауҙа бәйләнештәрҙе булдырыуҙа ҙур роль уйнайҙар. Рәсәй Азияһының һәр бер ҡалаһында тиерлек татар райондары барлыҡҡа килә, Ҡаҙағстандың һәр ҡалаһында тиерлек тәүге мәсеттәр татар сауҙагәрҙәре аҡсаһына төҙөлә. Татарҙарҙың бер өлөшө казак ғәскәрҙәрендә хеҙмәт итә.
• Төркмәндәр —Хиуала идара иткән үзбәктәрҙән айырмалы рәүештә Хиуа ханлығының һәм Әхәл-Текин оазисының күсмә тормош алып барған халыҡ.
• Ҡарағалпаҡтар — ҡайһы берҙә тикшеренеүселәр ҡаҙаҡтарҙың этнографик төркөмөнә индереп, уларҙы айырым халыҡ итеп билдәләмәгән.
• Бохара йәһүдтәре — Бохара һәм Коканд ханлыҡтары ҡалаларының халҡы. Ҡайһы бер риүәйәттәргә ярашлы, улар Урта Азияла Ассирия батшалығы осоронда барлыҡҡа килгән.
• 1862—1877 йылғы Уйғыр-Дунған ихтилалынан һәм 1881 йылда Рәсәй ғәскәрҙәрен Күлжанан сығарғандан һуң бер нисә мең уйғырҙар һәм дунғандар Етеһыу өлкәһенә күсәләр.

Рәсәй империяһының Төркөстандағы эре ҡалалары

Төркөстандың эре ҡалалары
1897 йылғы иҫәп алыу
№	Ҡала	Халҡы
1	Ташкент	155673
2	Коканд	81354
3	Наманған	62017
4	Сәмәрҡәнд	61128
5	Андижан	60627
6	Иҫке Марғилан (Марғилан)	36490
7	Ош	34157
8	Хужанд	30109
9	Верный (Алматы)	22744
10	Уратюбе (Истараушан)	20621
11	Асхабад (Ашхабад)	19426
12	Джаркент (Жаркент)	16094
13	Жеззах	15710
14	Чуст	13785
15	Әүлиә Ата (Тараз)	11722
16	Төркөстан	11253
17	Шымкент (Шымкент)	11194
18	Ҡатта-Ҡурған	10087
19	Яңы Марғилан (Фирғәнә)	8928
20	Мерв (Мары)	8533
21	Пржевальск (Ҡараҡол)	8108
22	Казалинск	7585
23	Пишпек (Бишкәк)	6615
24	Красноводск (Төркмәнбашы)	6322
25	Рошидон (Риштан)	5100
26	Перовск (Ҡыҙылурҙа)	5058
27	Ҡыҙыл Әреүәт (Сарҙар)	4098
28	Пенджикент	3658
29	Петро-Александровск (Дүрткүл)	3111

Урта Азиялағы Рәсәй колониялаштырыу сәйәсетенең нигеҙҙәре

«Мине минең дуҫтарымдан ҡотҡар» (XIX-се быуат карикатураһы)

XIX быуаттың икенсе яртыһында Рәсәй империяһының Урта Азияла биләмәләрен ҡапыл киңәйтеүенең төп сәбәптәре араһында Рәсәйҙең «тәбиғи сиктәрен» биләү, үҙ-ара ыҙғыштарҙы бөтөрөү һәм юлбаҫарлыҡты туҡтатыу, артта ҡалған азиат халыҡтарын мәҙәниәтле итеү теләге, уларҙы донъя цивилизацияһының рәхәтлектәренә ылыҡтырыу сәбәптәре атала. Төркөстан походтарының тарихсыһы генерал-майор Л. Ф. Костенко йомшартып яҙып ҡалдырған: «Не честолюбивые замыслы и никакие другие своекорыстные расчёты руководят Россией в её поступательном движении в Среднюю Азию, но исключительно только желание умиротворить тот край, дать толчок её производительным силам и открыть кратчайший путь для сбыта произведений Туркестана в европейскую часть России».

Төркөстан походтары Рустең бөйөк миссияһын тамамлай һымаҡ: башта күсмә тормош алып барған халыҡтарҙың Европаға экспансияһын туҡтата, ә колониялаштарыу тамамланыу менән— бөтөнләй көнсығыш халыҡтарын тынысландыра. Азия дәүләттәрен буйһондороу барышын әлеге идеялар сиктәрендә яҡтыртыла, дошманды тасуирлау өсөн походтарҙың төп ҡатнашыусыларҙың (М. Г. Черняев, К. М. Кауфман, Г. А. Колпаковский) хәтирәләрендә «шайка», «Өйөр» («скопище»), «банда», «мәкерле һөжүмдәр» («коварные набеги»), «өркәк һөжүм итеү» («трусливые наскоки») кеүек һүҙ бәйләнештәр киң ҡулланыла.

Ерле халыҡтың («туземецтарҙың») урындағы хандар һәм аҡ һөйәктәр хакимлығы аҫтында аяныслы хәле һыҙыҡ өҫтөнә алына. Урыҫ ғәскәрҙәре яҡшы тормош алып килеүе тасуирлана. И. Ф. Бларамберг яҙа: «Киргизы Куан-Дарьи благодарили, что я освободил их от врагов и разрушил разбойничьи гнезда».

Төп (һәм реаль) сәбәп — Рәсәй хөкүмәт һәм хәрби даирәләрен биләп алған Британия империяһына ҡаршы тороу идеяһы була. Бер үк ваҡытта Рәсәй сәйәсәте Британия агрессияһына ҡаршы торған оборона сәйәсәте итеп һүрәтләнә. ул өс томлы «Урта Азияны яулау тарихын» һәм региондағы Рәсәй һәм Англия сәйәсәте тураһында бер нисә мәҡәлә авторы. Һиндостан һәм Урта Азия өҫтөнән контроль өсөн Рәсәй һәм Британия империҡапма-ҡаршы торошо XIX быуат тарихында «Ҙур уйын» исемен ала. Был уйында шулай уҡ әүҙем ҡатнашыусы Ҡытай була, ҡалған дәүләттәр был алышта һанға алынмай.

Ҡапма-ҡаршылыҡ XX быуаттың аҙағында тамалана, сөнки Бөйөк Британия Афғанстандағы пуштун ҡәбиләләрен буйһондоролыҡ көс тампай, шуға күрә ул үҙенең көстәрен Һиндостандағы позицияларын нығытыуға йүнәлтә; Рәсәй империяһы Урыҫ—япон һуғышында еңелеүгә дусар булғандан һәм 1905 — 0907 йылдарҙағы революциянан көньяҡҡа көстәрен йүнәлтергә һәләтле булмай.

Ихтилалдар һәм милли хәрәкәттәр

1837—1847 йылғы Көнөһары Ҡасымов ихтилалы

XIX быуаттың 1837—1847 йылдарҙағы Көнөһары Ҡасымов хан еткәселегендәге иң дауамлы һәм эре ихитилал Урта йөҙҙөң бөтә территорияһын һәм Кесе һәм ОЛо йөҙҙәрҙең өлөшләтә территорияһын биләй.

1898 йылғы Андижан ихтилалы

1898 йылда Кокандтың бойондороҡһоҙлоғон ҡайтарыу буйынса ишан ихтилал башлай. Уның иң яҡын ярҙамсылары Коканда ханына хеҙмәт иткән оло кешеләр була, тап улар ишан файҙаһына агитация алып баралар һәм «ислам яугирҙарын» йыялар. 1898 йылдың 17 майында Андижанда 1500 -тән ашыу кеше урыҫ гарнизонына һөжүм яһайҙар. Ихтилал башында ҙур абруй ҡаҙанған урындағы дини эшмәкәр ишан Магомед-Әли Хәлиф Мөхәммәт-Сабир улы тора. Болала ҡатнашҡан 2000 кешенән 777-һе ҡулға алына. Ихтилалдың уңышһыҙлығы башҡа баш күтәреүселәрҙе артабанғы аҙымдарҙан туҡтата.

777 ҡулға алынғандарҙың 325-е азат ителә, 25-е суд хөкөмө буйынса аҡлана һәм 19 кеше үлем хөкөмөнә тарттырыла, уларҙың күбеһе С. М. Духовской үтенесе буйынса үлем язаһы урынына һөргөнгә оҙатыла. Дукчи-ишан һәм уның биш иң яҡын ярҙамсыһы 1898 йылдың 13 июлендә Андижанда 4-се рота ҡазармаһы алдында аҫыу аша язалана. Фирғәнәнең хәрби губернатор эштән бушатыла. Мин-Түбә һәм эргә-тирәләге ҡышлаҡтарҙың халҡы — йоҡлап ятҡан һалдаттарға һөжүм иткн өсөн — икенсе урынға күсерелә. Һәләк булған урыҫ һалдаттарҙың ғаиләләре материаль ярҙам алалар.

1916 йылғы Урта Азия ихтилалы

1916 йылдың 25 июнендә Урта Азия һәм Ҡаҙағстандың 19 йәштән 43 йәшкә тиклемге ир-ат халҡын «ғәмәлдәге армия» районында оборона ҡоролмаларын һәм хәрби бәйләнештәрҙе булдырыу буйынса эштәр өсөн мобилизациялау тураһында хөкүмәт Указы баҫылып сыға; указға ярашлы Төркөстан крайынан — 250 мең кеше , Дала крайынан 230 мең кеше саҡырыла. Быға тиклем ерле халыҡ армия хеҙмәтенә саҡырылмай. Казактарға һәм күскенселәргә ер бүлеп биреү, инфляция көсәйгән саҡта аттарҙы, фронт нужаһы өсөн малды һатыу арҡаһында хәйерселеккә төшөү сиктән тыш шартлаулы ситуация тыуҙыра. Айырыуса тырыш урындағы хакимдар фронтҡа «ирекле иғәнә» исеме аҫтында малды тартып алыу сараһын ҡулланалар.

Сәмәрҡәнд, Һырдаръя, Фирғәнә, Каспий аръяғы, Аҡмулла, Семипалатинск, Етеһыу, Турғай, Урал өлкәләрендә (барыһы 10 миллиондан ашыу төрлө милләтле халыҡ) башланған ихтилалға 1916 йылдың 4 июлендәге Хужандта мобилизациялаштырыу исемлектәрен юҡ итеүҙе талап иткән манифестацияны утҡа тотоу сәбәпсе була. Рәсми рәүештәге мәғлүмәттәр буйынса Сәмәрҡәнд өлкәһендә июль айында 25 сығыш теркәлә, Һырдаръяла — 20, Фирғәнәлә — 86. Иң ойошҡанлы ихтилал Турғай өлкәһендә теркәлә, бында Амангилде Иманов һәм Әлиби Янгилдин етәкселегендә тулы ҡанлы хәрби ғәмәлдәр йәйелә, улар Ҡаҙағстандың бөтөн үҙәк өлөшөн биләп ала, баш күтәреүселәр Турғай өлкәһенең үҙәген баҫып ала. Хөкүмәткә ҡаршы булыуҙан тыш, ихтилал асыҡ рәүештә урыҫтарға ҡаршы төҫ ала, сөнки ерле халыҡ тап күсеп килгән колонистарҙа бөтә бәләләрҙең башын күрә. Ихтилалсылар утарҙарҙы үртәйҙәр, күскенселәрҙең, казактарҙың, эшселәрҙең ғаиләләрен үлтерәләр. Ҡайһы бер урындарҙа, айырыуса Фирғәнә үҙәнендә, дини сағылыш та өҫтәлә, ҡыйралыштар менән ярһыған дәрүиштәр етәкселек итә, улар ғаҙауатҡа өндәй. Верный, Ташкент һәм Рәсәй үҙәге араһында телеграф элемтәһе юҡҡа сығарыла.

Яуап ғәмәлдәр, бигерәктә казактар яғынан, шулай уҡ аяуһыҙ характер ала. Әсирлеккә эләккән ихтилалсыларҙы шул уҡ урында йәки конвой аҫтында оҙатҡанда атып үлтерәләр. Артиллерия, пулеметтар ҡулланыла, хөкүмәт регуляр ғәскәрҙәрҙе ебәрергә мәжбүр була, улар 1917 йылдың яҙына килеп еткәс кенә, дөйөм алғанда, ихтилалды баҫтырыуға өлгәшелә. Әммә Турғай өлкәһендә Иманов етәкселегендәге ихтилалсылар сүллеккә китеп юғалалар һәм тулы составта 1918 йылда Граждандар һуғышы осоронда Ҡыҙыл Армия яғына күсәләр. Дөйөм алғанда, ихтилал барышында һәләк булғандарҙың һаны ун меңдән йөҙ меңгә тиклем тип иҫәпләнә, ярты миллион кеше көнбайыш Ҡытайға ҡаса. Алдан планлаштырған 480 мең кеше урынына 100 меңдән саҡ ҡына ашыу кеше армияға мобилизациялана.

Урта Азия мосолмандарының урыҫ хакимлығына ҡаршы иң эре ихтилалы баҫтырыла, үҙәк администрация бөтә ғәйепте край администрацияһына һала. Үҙ вазифаларынан генерал-губернатор һәм биш хәрби губернаторҙан дүртеһе бушатыла.

Хиуаны буйһондороуҙың 25-йыллығын билдәләү: 1873 йылғы Хиуа походының төп ҡатнашыусылары

Крайҙы яҡшы белгән Төркөстандың яңы генерал-губернаторы А. Куропаткин ихтилалдың сәбәптәрен асыҡлау буйынса тикшереү үткәрә. Николай II-ға ебәрелгән отчетта ул болаларҙың сәбәптәренең береһе — ерле халыҡтың ерен күпләп тартып алыу — тип күрһәтә. Әммә Күсенеү идаралығы артабан да ерҙе тартып алыуҙы дауам итә. А. Куропаткин 1916 йылдың 13 сентябрендә үҙенең көндәлегендә игенселек һәм дәүләт мөлкәте министрлығы вәкиле Татищев менән булған бәхәсте тасуирлай: Татищев ҡаҙаҡтарҙан 70 мең дисәтин ерҙе казактар өсөн тартып алырға, шулай уҡ Верный тирәһендә ултыраҡ тормош алып барған ҡаҙаҡтарҙы үҙ ерҙәренән ҡыуып сығарырға ниәт итә.

Рәсәй колониаль сәйәсәте

Бохарала ерле халыҡ чиновнигы (С. М. Прокудин-Горский фотоһы)

Урта Азияның бик ҙур биләмәләре менән идара итеү үтә ҡатмарлы була. Администрацияны һәм әҙерлекле чиновниктарҙы булдырыу өсөн ресурстар етешмәй. Урта Азияла бер чиновникка 2112 кеше тура килә, ә ил буйынса был һан 707 генә була. Элекке хәрбиҙәрҙән тәғәйенләнгән чиновниктар урындағы традицияларҙы, ислам ҡанундарын һәм урындағы телдәрҙе белмәй, ихтирам итмәй, ҙур булмаған эш хаҡына һылтанып, үҙҙәренең бурыстарын өлөшләтә урындағы халыҡтан ҡуйылған ярҙамсыларға йөкмәтә. Электән ғәҙәти булған хан чиновниктарын «туйындырыу» системаһы халыҡ өсөн ҡыйынға тура килә, сөнки хәҙер урыҫ аминистрацияһының аппетитын да иҫәпкә алырға кәрәк була.

Өлкәләр округтарға, улустарға, ауылдарға (ҡышлаҡтарға) бүленә. Ауыл составында 50-нән 70-кә тиклем тирмә була, бер улусҡа — 10—12 ауыл, округка — 10—15 улус инә. Оло солтандар башлыса хөкүмәт позицияларын нығытыуҙы тәьмин итергә тейеш була.

Күскенселәр утары. Урта Азия (С. М. Прокудин-Горский фотоһы)

Улустарҙы 12-се разрядлы чиновниктарға тиңләшкән улус солтандары етәкләй, ауылдарҙы — ауыл старшиналары, улар хоҡуҡтары буйынса ауыл старосталарына тиңләшә. Урындағы администрацияға һайлауҙар һәм ерле халыҡ араһынан түбән административ вазифаларға тәғәйенләү (улус идарасылары, ҡышлаҡ һәм ауыл старосталары, ҡала старосталары — ҡорбашылар һәм ырыу старшиналары, солтандар, урындағы ҡаҙыйҙар, бейҙар, талмастар) аукциондарға әйләнер булған, сөнки был урындар һатып алынған. Шул уҡ ваҡытта һайлауҙарҙы батша администрацияһ юҡҡа сығара алған. Мәҫәлән, 1862 йылда Ч. Вәлиханов солтан итеп һайланғас, генерал-губернатор, сәбәптәрен аңлатмайынса, һайлауҙарҙың һөҙөмтәләрен юҡҡа сығара

Крайҙы буйһондорғандан һуң урыҫ администрацияһы ултыраҡ халыҡ шәриғәт буйынса ҡаҙыйҙар судын һәм күсмә тормош алып барғандар өсөн ғәҙәт бейҙәр судын үҙгәрешһеҙ тиерлек ҡалдыра. Әммә тиҙҙән әлеге судтарҙың камил булмауы асыҡлана. Ҡаҙыйҙар һәм бейҙар бөтә ерҙәрҙә тиерлек ришүәт алғаны билдәләнә. Суд эштәре оҙаҡҡа һуҙыла, хатта йылдар дауамында бара. Судьялар, бигерәк тә бейҙәр, ҡарарҙы үҙ ырыуҙаштары файҙаһына сығара. Бынан тыш ҡаҙыйҙар мосолман ҡануниәтен, ғәҙәтте, шулай уҡ урыҫ ҡануниәтен насар белә. Айырыуса бейҙәр әҙерлекһеҙ булып сыға. Мосолмандар халыҡ судьяларының ҡарарҙарына зарлана, әммә урыҫ судтарына апелляция бирергә ашыҡмай, сөнки кенәселектән ҡурҡалар. Урыҫ администрацияһы телде белмәү сәбәпле халыҡ судьяларының ҡарарҙарын тикшерергә мөмкинлек тапмай тиерлек. Алдау, ҡурҡытыу өсөн ике яҡтан да бик әүҙем телде белмәү менән файҙалана. Чиновниктар күбеһенсә урындағы телдәрҙе белмәй. Ғәҙәттә администраторы талмастарға мөрәжәғәт итә, был вазифаны башлыса төрки телде белгән татарҙар була. Йыш ҡына дөрөҫ тәржемә ителмәү сәбәпле административ һәм суд эштәре ыңғай хәл ителмәй. 1905 йылда Төркөстан генерал-губернаторы Д. И. Суботич билдәләп үтә: «Сорок лет мы владеем Туркестаном, и до сих пор лиц администрации, знающих хоть несколько туземные языки, можно пересчитать по пальцам. В судебном ведомстве их ещё меньше. Положение вещей — гибельное. Как управлять населением, как разбирать тяжбы, не понимая речи управляемых и судимых?».

Урыҫ хакимиәте мосолман руханиҙарын дәүләт ярҙамынан мәхрүм итә һәм башта урындағы халыҡтың дини тормошона ҡыҫылмай. Руханиҙар йән башынан түләнә торған һалымдан тулыһынса азат ителә, әммә ваҡыф хоҡуҡтары сикләнгән була. Улар ер һәм башҡа налогтарҙан азат ителмәй. Ваҡыф ерҙәренең бер өлөшө дәүләт ер фондына индерелә. Юғарғы судья вазифаһы (ҡаҙый-ҡалон) бөтөрөлә. Эпидемияларҙы сәбәп итеп, батша хакимиәте урындағы руханиҙарға ҙур килем алып килгән Мәккәгә хажды тыя. Мосолман диндарҙары тыныс ваҡытта урыҫтарға ҡаршы агитация алып барырға ҡурҡа.

Яңы ерҙәрҙе үҙләштергән саҡта батша хакимиәте казак ултаҡ станицаларын ойоштороу яҡлы була. Етеһыу ғәскәрен ойоштороуҙан тыш Амударъяға (хәҙерге Ҡарағапҡсан ерҙәре) Урал старовер казактарын күсереү сараларын күрә., бының менән ике яҡлы маҡсатҡа ирешә — анттан баш тарҡан староверҙарҙы язаға тарттырыу һәм яңы яулап алынған крайҙы колониялаштырыу.

Етеһыу казагы. (С. М. Прокудин-Горский фотоһы)

XIX быуат аҙағында Төркөстан ерҙәренә Рәсәй һәм Украина губерналарынан күсереү башлана. Мәжбүри күсерелгән крәҫтиәндәр яңы ерҙәрҙә бер кеше йәненә 30 дисәтинә ер алырға тейеш була. Күсенеү процесы аслыҡ йылдарында бигерәк Столыпин реформалары осоронда көсәйә.. Рәсәй империяһында 1897 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса Төркөстанда урыҫ халҡы 8 миллион дөйөм халыҡтан 700 мең кеше тәшкил итә (Урал өлкәһенән һәм Бүкәй Урҙаһынан тыш).Уларҙың яртыһы Етеһыу һәм Һырдаръя өлкәләрендә . 1916 йылда урыҫтар әлеге өлкәләрҙә йәшәгән халыҡтың 1/4 һәм 1/10 өлөшөн тәшкил итә. 1906 йылдан 1912 йылға тиклем Аҡмулла, Турғай, Урал һәм Семипалатинск өлкәләренә 438 меңдән ашыу крәҫтиән хужалығы күсә. Күсеп килеүселәрҙең яртыһы ауыл хужалығында эшләй, яҡынса сиреге — административ, суд һәм хәрби-полиция структураларында, һәр унынсы — сәнәғәттә. Күскенсе-крәҫтиәндәр үҙҙәре өсөн ғәҙәти булған культуралар алып: ярауай бойҙай, арыш, кукуруз, картуф, туҡранбаш, етен, кәбеҫтә , помидор, шәкәр сөгөлдөрө, улар Төркөстнада быға тиклем бик аҙ күләмдә сәселә. Бынан тыш, урындағы халыҡ бесән әҙерләй башлай. Дөйөм алғанда, ниндәйҙер кимәлдә хеҙмәт бүленеше барлыҡҡа килә: ерле халыҡ малсылыҡ менән шөғөлләнә, мамыҡ үленен һәм баҡса культураларын (ҡарбуз, ҡауын, ҡабаҡ) үҫтерәләр, традицион промыслалар менән булышалар, урыҫ күскенселәре икмәк, йәшелсә менән тәьмин итә, һөтсөлөк малды аҙбарҙа аҫрау менән шөғөлләнә. Шул уҡ ваҡытта урыҫ кешеләре төркөстан шарттарында интенсив хужалыҡҡа һәм юғары культуралар эшкәртеүгә бик яй һәм ҙур ҡыйынлыҡтар менән күсә, улар ерле халыҡ менән баҡсасылыҡта, мамыҡ үләнен, виноградты үҫтереүҙә ярыша алмай. Төркөстан генерал-губернаторы янындағы Советта 1911 йылдың 3 февралендә шулай уҡ күскенселәрҙең башҡа төрлө проблемаһы ла һыҙыҡ өҫтөнә алына: « … Русские переселенцы … страдают… особым пристрастием к вину. С этим недостатком они не могут быть успешными колонизаторами края, населенного туземным трудолюбивым населением, часто с презрением относящимся к обессилившему от пьянства русскому населению» (Журнал Совета Туркестанского генерал-губернатора № 1 за 13.1.1911, ЦГА Узбекистана, ф. 717, оп. 1, д. 48, л. 86.).

Төркөстан крайында К. Кауфман етәкселек иткән осорҙа ул крайҙың игенселек райондарын күскенселәрҙән айырыуса ҡурсалаған, уларға ул Етеһыу өлкәһендәге буш далаларынан ғына ер биргән, ерле халыҡтан ерҙе һатып алыуҙы тыйған. Шуға күрә Төркөстанда урыҫ идаралығының тәүге ике тиҫтә йылдарында 2170 генә күскенсе крәҫтиән теркәлә. Артабанғы йылдарҙа урындағы администрация крәҫтиәндәрҙең ағымын кәметергә тырыша, әммә үҙәктең ярҙамынан тыш бер ни ҙә килеп сыҡмай. 1890-сы йылдар башында Үҙәк Рәсәйҙәге аслыҡ арҡаһында крайға бик күпләп күскенселәр килә. Яңы килгән 15 мең халыҡтан Төркөстан администрацияһы ерле халыҡтан тартып алған ерҙәрҙә 2 мең кешене генә урынлаштыра. Ҡалған урыҫ күскенселәре фәҡирлектә көн күрә. Генерал-губернатор А. Вревский хәрби министрға яҙған хатында ерле халыҡтың ризаһыҙлығы тураһында еткерә. Хәрби министр Тамбов, Һамар һәм Пенза губерналарының етәкселәренә Төркөстан крайына халыҡты күсереүҙе туҡтатыу тураһында күрһәтмә биреүгә ирешә. Әммә крайға халыҡтың күсенеүе дауам итә һәм администрацияға крәҫтиәндәрҙе урынлаштырыр өсөн ерле халыҡтан ерҙәрҙе тартып алырға тура килә. Администрацияның әлеге ғәмәлдәре мосолмандарҙы борсой башлай һәм етди бәрелештәргә килтереү мөмкинлеге арта. Төркөстанда мамыҡ етештереүҙең кәмеүенән хәүефләнеп, С. Витте, Мәскәү мануфактура фирмалары йоғонтоһо аҫтында, крайға урыҫтарҙың күсеүенә ҡаршы сығыш яһай. Хәрби министр менән берлектә улар 1896 йылда Етеһыу өлкәһенә күсенеүҙе тыйыу буйынса хөкүмәт ҡарары сығыуына ирешәләр. Киләһе 1897 йылда Төркөстан генерал-губернаторы үҙенең циркуляры менән крайҙың башҡа өлкәләренә лә күсенеүҙе тыя. Әммә рөхсәтһеҙ күсенеү дауам итә һәм Төркөстан админстрацияһы мосолмандарҙың ерҙәрен тартып алыуға ҡаршы саралар күрә. Европа Рәсәйендә ер етмәү мәсьәләһе, бер яҡтан, һәм бушлай ер алыу мөмкинлеге тураһындағы имеш-мимештәр, икенсе яҡтан, урыҫ крәҫтиәндәрен үҙ урындарынан Урал алдына, Себергә, Төркөстанға ҡыуа. Төркөстандағы күскенселәр башлыса Воронеж, Һамар һәм Һарытау губерналарынан килә, сөнки был губерналарҙа ерҙәр бик ҡиммәт була.

Үҙәк администрация крәҫтиән колониялаштырыуын дауам итеү яҡлы була. Был позицияны Николай II ҙа яҡлай. 1904 йылғы Етеһыу өлкәһе генерал-губернаторының отчетында батша «надо настойчиво двигать колонизацию этого края» тип яҙып ҡуя. Батшаның резолюцияһы күскенселек сәйәсәтенә яңы һулыш өрә. Һырдаръя һәм Етеһыу өлкәләре күскесе райондар тип иғлан ителә. Был өлкәләрҙә буш ерҙәр табыу Күскенселәр идаралығы чиновниктарына йөкмәтелә. 1905—1906 йылдарҙағы Рәсәй ҙең үҙәк райондарындағы аслыҡ бер нисә тиҫтә мең күскенселәрҙе Төркөстанғаҡыуа һәм күскенселк идаралығының чиновниктары, ерле халыҡтың артыҡ ерҙәрен эҙләп, эшкә тотоналар. Чиновниктар, ерле халыҡ ҡаҙыйҙар һәм бейҙәр булышлығында үҙ артынан артыҡ ер яҙҙырғандар һәм уларҙы эшкәртеү мөмкинлеге юҡ, тигән фекерҙә булалар. Күскенселек идаралығының ғәмәлдәре ерле мосолман халҡын һәм Төркөстан администрацияһын хафаға һала. 1907 йылда Етеһыу өлкәһенең хәрби губернаторы генерал-губернаторға, егерме меңдән ашыу күскенселәр… күпселегендә берәҙәктәр… ер бүлеүен көтөп ултыралар. Күскенселек идаралығы уларға һуғарылған, иң яҡшы ҡырғыҙ ерҙәрен бирергә йыйына. Был ғәмәлдәрҙең һөҙөмтәһе ҡырғыҙҙарҙың әлеге ғауға торошонан болаға күсеүе буласаҡ, тип яҙа. Фирғәнә хәрби губернаторы ла ихтилал башланыуын күҙаллай. Шул уҡ йылда ул урыҫ колониялаштырыуына сик ҡуйыуҙың кәрәклеге тураһында яҙа. Урындағы администрацияның Күскенселек идаралығына кире ҡарашта булыуының сәбәбе: идаралыҡҡа ер сәйәсәте өлкәһендә бик ҙур вәкәләттәр бирелгән булаһәм урындағы администрацияның вәкәләттәре шуға күрә ныҡ сикләнә, был хәл, үҙ сиратында, генерал-губернаторлыҡтың абруйын төшөрә. Урыҫ күскенселәре ер мәсьәләһе буйынса идаралыҡ чиновниктарына мөрәжәғәт итә. Батшаның ҡарашын белгәнгә күрә, хәрби министрҙар ҙа Төркөстан генерал-губернаторҙарына ярҙам итмәй. 1910 йылдың декабрендә хөкүмәт Күскенселек идаралығына күсмә тормош алып барған халыҡтың ерҙәрен тартып алырға рөхсәт бирә. Әлеге хоҡуҡтары менән файҙаланым, идаралыҡ чиновниктары ҡаҙаҡтарҙан көтөү ерҙәрен генә түгел, ҡышлау ерҙәрен дә тартып ала башлай. Конфискациялар ҡаҙаҡтарҙы рәсми рәүештә ултыраҡ тормошҡа күсергә һәм шулай итеп үҙ артынан ырыу ерҙәрен нығытырға мәжбүр итә. Ысынында ҡаҙаҡтарҙың күпселеге игенселек һәм мал көтөү менән шөғөлләнә. Ерле халыҡтың һәм урындағы администрацияның ялыуҙары бер ниндәй һөҙөмтә бирмәй.

Табиптарҙың, инженерҙарҙың, агрономдарҙың, ветиноинарҙарҙың һәм башҡа төр профессиялар вәкилдәренең килеүе колониялаштырыуҙың иң мөһим факторҙары булып тора. Батша хөкүмәте фекеренсә, урындағы халыҡты Европа мәҙәниәтенә ылыҡтырыуҙың бер юлы — урыҫ-ерле халыҡ мәктәптәрен һәм училищеларын асыу, уҡыу йорттарныда уҡытыу башлыса урыҫ телендә алып барыла. 1890-сы йылдарҙан башлап төрлө ғарзалар тик урыҫ телендә яҙылырға тейеш була, һөҙөмтәлә европа белемен алыу зарурлығы арта.

Үзбәкстанда туҡыу фабрикаһы (С. М. Прокудин-Горский фотоһы)

Мосолман руханиҙары урыҫ һәм урыҫ-ерле халыҡ мәктәптәренә ҡаршы эш алып баралар. Күп кенә ата-әсә, балаларын Ислам диненән һәм ата-әсә ҡулынан яҙлыҡтырмау өсөн балаларына традицион мосолман белемен бирергә тырыша. Ата-әсәләрҙең бәләкәй генә өлөшө, урыҫ хеҙмәтендә карьера эшләү маҡсатында, балаларын каҙна мәктәптәренә . Ҡайһы бер ата-әсәләр өсөн яңы ысуллы мәктәптәр уңайлы булып күренә, сөнки бындай уҡыу йорттарында дини белем менән бер рәттән дөйөм белем, шул иҫәптән урыҫ теле, бирелә. Бындай мәктәптәрҙең абруйы бик тиҙ арта. 1908 йылда төркөстан крайында яңы ысул мәктәптәренең һаны 35 булһа, 1916 йылда 92-гә етә. Әммә был һан 1913 йылда Төркөстан крайындағы 7665 мәктәп һәм мәҙрәсә һаны менән сағыштырғанда бик түбән була. Яңы ысул мәктәптәренең артыуы жәдид һәм пантюркизм позицияларының көсәйеүен белдерә.

Батша хөкүмәте Урта Азияны яулап алыу емештәре менән тик православие динендәге урыҫтар файҙаһына булырға тейеш, шуға күрә Төркөстан сит ил, йәһүд һәм татар капиталдары өсөн ябыҡ була. Әлеге категорияларға Төркөстанда ерҙәрҙе һатып алыу ҙа тыйыла. Әммә урындағы шарттарҙы әһм телдәрҙе белгән Урта Азияның ерле халҡы — мосолмандар һәм Бохара йәһүдтәре метрополия сәнәғәтселәре менән тиҙ арала коммерция бәйләнештәрен булдыр һәм кокуренция көрәшендә урыҫ сауҙагәрҙәрен еңеүгә өлгәшә, бигерәк тә мамыҡ сәнәғәтендә. Төркөстан Рәсәй өсөн байығыу сығанағына әүерелмәй (Британия өсөн Һиндостан кеүек) һәм ваҡыт үтеү менән батша хөкүмәте инвестициялар өлкәһендә үҙенең сәйәсәтен үҙгәртә башлай. Сикләүҙәрҙе яңынан ҡарау мәсьәһендә С. Витте булышлыҡ итә, әммә уның отставкаһынан һуң «Төркөстан урыҫтар өсөн» лозунгы ҡабаттан күтәрелә. Урта Азияға татар капиталы инеүен генә Министрҙар Советы рәйесе П. Столыпин һәм финанстар министры П. Барк ыңғай баһалайлар. Сит ил һәм йәһүд капиталдары вәкилдәренән бик һирәктәре генә заводтар төҙөү өсөн төркөстанда ер һатып алыуға ирешәләр.

1880 йылдарҙың аҙағында Каспий аръяғы тимер юлы төҙөлә башлай. Был юл Каспий диңгеҙен Яңы бохара менән бәйләй (1886), ә 1888 йылда — Сәмәрҡәндкә, артабан Андижанға (1898) һәм Ташкентҡа (1899) барып етә. Европа рәсәйенең туҡыу фабрикаларына мамыҡты арбаларҙа һәм дөйәләрҙә Һырдаръя һәм Фирғәнә өлкәләренән Сәмәрҡәндкә еткерәләр, артабан йөктө поездға алып баралар, артабан Каспий диңгеҙендә — пароходтарға, һуңынан ҡабат поездарға тейәйҙәр. Мамыҡты күп тапҡыр урындан урынға күсереү мәсьәләһен 1906 йылда асылған Ырымбур — Ташкент тимер юлы хәл итә, йөк Фирғәнәнән Мәскәүгә 18-20 көн эсендә еткерелә башлай. 1915 йылда Фирғәнә үҙәнен төньяҡтан һәм Бохара әмирлеген көньяҡтан үҙ эсенә алған юл төҙөлә. Урта Азия тимер юлын ике мең тирәһе кеше, башлыса урыҫтар, хеҙмәтләндерә..

Тимер юлдары ҙур әһәмиәткә эйә була, сөнки улар Рәсәй сәнәғәт үҙәктәре менән Урта Азияны бәйләй, тауар менән алмашыу арта, шулай уҡ хәрби-стратегик яҡтан да әһәмиәтле була (ғәскәрҙәрҙе урындан урынға күсереү һәм болаларҙы баҫтырыу өсөн Тимер юлдарының оҫтаханалары һәм деполары Азияла барлыҡҡа килә башлаған эшселәр синыфының төп терәге була..

XX быуат башында Урта Азияла иҡтисади күтәрелеш һиҙелә, тәүге сәнәғәт предприятиелары үҫешә башлай, башлыса мамыҡ эшкәртеү һәм туҡыма фабрикалары, шулай уҡ тирмәндәр, май эшләү, ауыл хужалығы сеймалын эшкәртеү буйынса предприятиелар: күн, сало ыҫлау, һабын эшләү, араҡы яһау, тоҙ етештереү промыслылары. Тау сәнәғәте Алтайҙа һәм Үҙәк Ҡаҙағстанда үҫешә, бында төҫлө металлдың һәм күмер бай ятҡылыҡтар, тимер рудниктары эшкәртелә. Көнбайыш Ҡаҙағстанда һәм Урал-Эмба районында нефть сығарыла Төркөстан администрацияһын мосолман ауыл халҡының ерһеҙ ҡалыуы борсоуға һала. Диһҡандарҙың бөлгөнлөккә төшөүенең төп сәбәбен администрация ссуда бурыстарын түләй алмауында күрә. 1912 йылда Төркөстан крайы крәҫтиәндәренең дөйөм 156,7 миллион һум тәшкил итә. Крайҙа ссудалар бик уңайлы һанала, мамыҡ фирмалары банкыла 8%-лыҡ кредит ала. Әммә арзан банк кредитын биреү үҙенсәлекле шарттары мамыҡ йыйыусылар өсөн яҡын килмәҫлек була. Мамыҡ етештереү үҙәге — Фирғәнәлә — 1914 йылда ссуда алыуҙың кабалалы шарттары арҡаһында бөтә хужалыҡтарҙың дүрттән бер өлөшө юҡҡа сыға. Проблеманың сиселешен, диһҡандарҙың хәйерселеккә төшөү проблемаларын яҡшы өйрәнгән күп кенә урыҫ чиновниктары ваҡ, аңлайышлы, дәүләт кредитын күрә, әммә уларҙың вәкәләтле инстанцияларға мөрәжәғәттәре оҙайлы ваҡыт дауамында һөҙөмтәһеҙ була. 1909 йылда Дәүләт Банкы бындай кредитты ойоштороуға тотона. Тиҙҙән Төркөстанда ссуда һаҡлау һәм кредит ширҡәттәре барлыҡҡа килә. 1914 йылда 482 ширҡәт 9,78 миллион һумлыҡ ссуда ала.

Хәтер

Төрлө хәрби операциялары айҡанлы бер нисә миҙал булдырыла: «Хиуа похлды өсөн», Медаль «Коканд ханлығын яулап алыу өсөн», «Геок-Тепене штурм менән алған өсөн», «1853—1895 йылдарҙа Урта Азиялағы походтар өсөн».

Әҙәбиәт

• Глущенко, Е. А. Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования. — М.: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2010. — 575 с. — (Россия забытая и неизвестная. Золотая коллекция). ISBN 978-5-227-02167-0
• Игнатьев Н., Миссия в Хиву и Бухару в 1858 г. флигель-адъютанта полковника Н. Игнатьева, СПб., 1897.
• Терентьев М. А., История завоевания Средней Азии, т. 1-3, СПб., 1906.
• Иванов П. П. Казахи и Кокандское ханство (к истории их взаимоотношений в начале XIX в.), — «Записки института востоковедения АН СССР», т. VII, 1939.
• Валиханов Ч. Ч., Статьи. Переписка, Алма-Ата, 1947.
• Аполлова Н. Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах XVIII века, Алма-Ата, 1948.
• Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии (XVI — середина XIX в.), М., 1958.
• Бендриков К. Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (1865—1924). М.,1960.
• Н. Ханыков. Экспедиция в Хөрәсән. М. Наука. 1973.
• Левшин А. И.Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких гор и степей. Алматы. Санат. 1996.
• Любавский, М. К. Обзор истории русской колонизации с древнейших времён и до XX века. — М.: Изд-во Моск. ун-та., 1996.
• Эркинов, А. Андижанское восстание и его предводитель в оценках поэтов эпохи.// Вестник Евразии, № 1(20), Москва, 2003, С.111-137.
• Тагеев Б. Л. «Русские над Индией». Книга "Полуденные экспедиции: Очерки. — М.: Воениздат, 1998. −351 с. (Редкая книга). ISBN 5-203-01852-9.
• Центральная Азия в составе Российской империи / С. Н. Башина, Д. Ю. Арапова, Н. Е. Бекмаханова. — М.: Новое литературное обозрение, 2008. — 464 с. — (HISTORIA ROSSICA). — 2000 экз. — ISBN 978-5-86793-571-9.
• Мавланов И. Р. Завоевание Средней Азии Россией // Индия — Центральная Азия: экономическое состояние и торгово-экономические связи во второй половине XIX — первой половине XX в. — Ташкент: Институт востоковедения им. Абу Райхана Беруни Академии наук Республики Узбекистан, 2012. — 254 с. ISBN 978-9943-340-28-2.

Сит ил телендә

• Carrere d’Encausse, H. Islam and The Russian Empire: Reform and Revolution in Central Asia. London, 1988.
• Kalpana Sahni, Crucifying the Orient — Russian Orientalism and the Colonization of Caucasus and Central Asia — White Orchard Press, Bangkok, Thailand; The Institute for Comparative Research in Human Culture, Oslo, first published 1997.
• Brower, D. A. Turkestan and the Fate of the Russian Empire. London: Routlege, 2003. ISBN 0-415-29744-3
• Ross, E. D., Skrine, F. H. B. The Heart of Asia: A History of Russian Turkestan and the Central Asian Khanates from the Earliest Times. London: Methuen & co., 1899; London — New York: Routlege, 2004.
• Erkinov. A. Praying For and Against the Tsar : Prayers and Sermons in Russian-Dominated Khiva and Tsarist Turkestan. Berlin : Klaus Schwarz Verlag, 2004 (=ANOR 16), 112 p.

Һылтанмалар

• Сборник документов по истории Средней Азии
• Статья о Большой Игре Британии и России (1869—1896 гг.) 2005 йыл 6 июль архивланған.
• Завоевание Самарканда русскими в рассказах очевидцев
• Становление и организация охраны среднеазиатских границ Российской империи в конце XIX — начале XX вв.
• История российской колонизации
• История основания Семипалатинского укрепления 2007 йыл 5 апрель архивланған.
• Замечания майора Бланкеннагеля впоследствии поездки его из Оренбурга в Хиву в 1793-94 годах
• Ко дню двадцатипятилетия Ташкента. Нива, 1890, № 25, с. 651,653 2007 йыл 17 февраль архивланған.
• По поводу 25-летия взятия Самарканда русскими войсками. Нива, 1893, № 19 2007 йыл 19 февраль архивланған.
• Документы Хивинских походов
• Михайлов А. А. Битва с пустыней
• Записка с предложениями юридического и фактического присоединения Бухарского и Хивинского ханств к Российской империи (Центральный государственный архив Республики Узбекистан) 2007 йыл 19 февраль архивланған.
• Казахско-русские отношения в XVIII—XIX веках (1771—1867 годы) (Сборник документов и материалов)
• НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ЦАРСКОЙ КОЛОНИЗАЦИИ ТУРКЕСТАНА 2017 йыл 21 февраль архивланған.
• ТУЗЕМЦЫ РАНЬШЕ и ТЕПЕРЬ Очерк В. П. Наливкина 2007 йыл 29 ғинуар архивланған.
• КАЗАХСТАН В НАЧАЛЕ XX ВЕКА
• Восставшая степь
• Из истории межэтнических конфликтов в России (1905—1916 гг.) 2007 йыл 9 май архивланған.
• РУССКО-КИТАЙСКИЕ ОТНОШЕНИЯ В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ В ГОДЫ ПЕРВОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ 2016 йыл 4 ноябрь архивланған.
• Русские в Ферганской долине
• Карты: Уральская и Тургайская 2012 йыл 19 август архивланған. (начало XX века), Семиреченская, Сыр-Дарьинская, Самаркандская, Ферганская области, Бухара 2012 йыл 29 август архивланған. (конец XIX века)
• Ислам и Российская империя 2009 йыл 6 сентябрь архивланған..