Сан-Марино
| |||||
| Девиз: «Libertas (лат. Азатлыҡ)» | |||||
| Государственный гимн Сан-Марино | |||||
| |||||
| Нигеҙләнгән | 3 сентябрь 301 | ||||
| Нигеҙләнгән | 3 сентябрь 301 | ||||
| Рәсми тел | Итальян | ||||
| Баш ҡала | Сан-Марино | ||||
| Идара итеү төрө | Парламент республикаһы | ||||
| Капитан-регент | Теодоро Лонфернини һәм | ||||
| Дәүләт дине | Католицизм | ||||
| Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө |
190 61 км² 0 | ||||
| Халыҡ • Һаны (2011) • Халыҡ тығыҙлығы |
32 075[1] чел. (209) 519,9 чел./км² | ||||
| Валюта | Евро[2] | ||||
| Интернет-домен | .sm | ||||
| Код ISO | SM | ||||
| МОК коды | SMR | ||||
| Телефон коды | +3 780 549 | ||||
| Сәғәт бүлкәте | 1 | ||||
Сан-Марино (ит. Сан-Марино), рәсми рәүештә Сан-Марин Республикаһы[4][5] (ит. Repubblica di San Marino), шулай уҡ Сан-Марино Республикаһының Светле́йшая Респу́бликаһы (ит. Serenissima Repubblica di San Marino) Көньяҡ Европала урынлашҡан донъялағы иң бәләкәй дәүләттәрҙең береһе, бөтә яҡтан да Италия территорияһы менән уратып алынған. Хәҙерге сиктәрендә Сан-Марино Европаның иң боронғо дәүләте. Дәүләт донъялағы иң боронғо суверенлы дәүләт исеменә дәғүә итә.
Сан-Марино НАТО-ға ла, Европа берләшмәһенә лә инмәй, әммә уның менән асыҡ сиктәре бар, уның менән таможня союзында тора һәм Еврозонаға евро эмиссияһы һәм тәңкәләрҙең үҙ варианттарын һуғыу хоҡуғы менән инә.
Этимологияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Легендаға ярашлы, 301 йылда Марино исемле христиан император Диоклетиан эҙәрлекләүҙәренән ҡасып, һәм папанан бойондороҡһоҙ дини общинаға нигеҙ һала. Һуңыраҡ Сан-Марино (San Marino) тигән республика барлыҡҡа килә[1].
Географик мәғлүмәттәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Дәүләт территорияһының майҙаны ни бары 60,57 км2 тәшкил итә. Ил Монте-Титано тау массивының көньяҡ-көнбайыш битләүендә урынлашҡан (диңгеҙ кимәленән 738 м), Апеннин тигеҙлеге ҡалҡыулығы өҫтөнән ҡалҡып тора. Ҡая массивтары ил территорияһының 80 процентын биләй, һөрөнтө ерҙәр майҙанының 16,6 процентын тәшкил итә. Монте-Титано итәгендә ҡалҡыу тигеҙлектәр зонаһында ятҡан бер нисә замок һәм ауыл бар.
Климаты дымлы субтропик. Ил ҡалҡыу урында булғанға бында хатта ныҡ эҫе булғанда ла һалҡын, төндә температура -6 градусҡаса түбәнәйә. Яуым-төшөм йылына 800-900 миллиметр була, күбеһенсә көҙгө-ҡышҡы осорҙа. Ҡышын ҡар һирәк яуа, ләкин ул оҙаҡ ятмай.
Дәүләт юлдарының дөйөм оҙонлоғо 220 километр тәшкил итә.
Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Сан-Мариноның легендар нигеҙе IV быуаты башына ҡарай. Легендаға ярашлы, 301 йылда Адриатик диңгеҙҙәге Раб утрауында (хәҙерге Хорватия биләмәһе) тәүге христиан общиналарының береһе булған ташсы Марин дуҫтары менән Апеннинда, Монте-Титано тауының түбәһендә, һыйыныу таба. Ул тауҙа таш сығара, ә шунан, аулаҡлыҡ эҙләп, үҙенә бәләкәй генә урын төҙөй һәм донъянан йыраҡлаша. Уның изге тормошоноң даны уға бик күп ғибәҙәт ҡылыусыларҙы йәлеп итә, һәм тиҙҙән уның хөжрәһе янында ҙур булмаған монастырь барлыҡҡа килә. Үҙенең нигеҙ һалыусыһы, изге исеме менән аталған был монастырь, һис шикһеҙ, VI быуат аҙағында тиклем булған һәм күршеләрҙең береһенә лә сәйәси мөнәсәбәттә булмайынса үҙ аллы тормош менән йәшәгән. Формаль яҡтан Сан-Марино 301 йылдың 3 сентябренән бойондороҡһоҙ дәүләт тип иҫәпләнә. Ә ысынында иһә төп тораҡтың бойондороҡһоҙлоғо тураһында Италия бихисап бойондороло һәм бойондороҡһоҙ территорияларға тарҡалғанда, VI быуат башынан алып ҡына һөйләргә мөмкин. Тәүге быуаттарҙа Сан-Марино күрше Урбино герцогияһы протекторы аҫтында була, әммә 855 йылда бойондороҡһоҙлоҡ ала. Дәүләт башлығы итеп, ғәҙәттәгесә, ярты йылға һайланған ике капитан-регент тәғәйенләнә. Сан-Мариноны йыш ҡына планетаның иң боронғо республикаһы тип атайҙар.
1600 йылдың 8 октябрендә конституция ҡабул ителә.
Беренсе донъя һуғышы йылдарында Сан-Марино Республикаһы Антантаның союздашы була.
Икенсе донъя һуғышы ваҡытында республика, итальян фашистары менән тығыҙ хеҙмәттәшлеккә ҡарамаҫтан, нейтралитет һаҡлап ҡала. 1944 йылдың 26 июнендә британ авиацияһы, разведканың хаталы мәғлүмәттәренә нигеҙләнеп, кәрлә дәүләт территорияһына бомба ташлай, сөнки Сан-Марино немец ғәскәрҙәре тарафынан алына һәм улар тәьмин итеү базаһы сифатында ҡулланыла. Шул уҡ ваҡытта Бөйөк Британия рәсми рәүештә республикаға һуғыш иғлан итмәй.[6] Әммә шул уҡ йылдың сентябрендә Сан-Марино ҡыҫҡа ваҡытҡа немецтар тарафынан оккупациялана, һәм шул уҡ айҙа британ ғәскәрҙәренә Монте-Пулито янындағы алышта кәрлә дәүләтте азат итергә тура килә.
1951 йылда Сан-Марино хөкүмәте казино асырға һәм ҡеүәтле теле- һәм радиостанция төҙөргә ҡарар итә. Италия протест белдерә һәм Сан-Мариано блокадалау тураһында иғлан итә. Бәләкәй дәүләткә бирелергә тура килә. 1953 йылда Италия һәм Сан-Maрино араһында килешеүгә ҡул ҡуйыла, ул Сан-Марино үҙ территорияһында кредит йорттарын булдырыуҙы, шулай уҡ теле- һәм радиостанцияларҙы хеҙмәтләндереү тыйыла. Тик 1987 йылда ғына Италия Сан-Маринола үҙ телеүҙәген булдырырға рөхсәт итә һәм уны төҙөргә кредит бирә.
1991 йылда Сан-Марино, Италия һәм Евросоюз араһында килешеү төҙөлә, ул Сан-Маринды Европа берләшмәһе комиссияһы күрһәтмәләрен үтәргә бурыслы була. Хәҙер бәләкәй дәүләт асылда шулай уҡ Евросоюздан бойондороҡло. Бәләкәй дәүләт ысынында шулай уҡ Евросоюзға буйһонған. 2004 йылда Брюсселдә һалым түләүҙән баш тартыу шиге булған мәғлүмәт менән алмашыу килешеүен (2005 йылдың 1 июлендә үҙ көсөнә инде) төҙөй.[7]
2000 йылда Сан-Маринола гражданлыҡ тураһында яңы закон ҡабул ителә, ул ҡатын-ҡыҙҙар линияһы буйынса гражданлыҡ биреүҙе тыя.
2009 йылда Сан-Марино һәм Италия араһындағы яңы килешеү Сан-Марин граждандарын һәм Италия граждандарын хеҙмәт хоҡуҡтарында тигеҙләй, шулай уҡ ике илдең Римини аэропортын берлектә файҙаланыуын билдәләй.
2011 йылда Сан-Мариноның Европа Советынан бойондороҡлолоғо күренә. ПАСЕ Сан-Марина делегацияһының мандатын блоклай, сөнки уның составында ҡатын-ҡыҙҙар аҙ була. Бынан һуң шул уҡ йылда Сан-Маринола һәр партия исемлегенең өстән бер өлөшө ҡатын-ҡыҙҙарға бирелергә тейеш тигән закон ҡабул ителә.[8]
Дәүләт символикаһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Дәүләт флагы
- Дәүләт гербы
Административ бүленеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Ҡалып:Карта областей Сан-МариноСан-Марино территорияһы 9 төбәк замоктарға бүленә:
- Аккуавива;
- Борго-Маджоре;
- Доманьяно;
- Кьезануова;
- Монтеджардин;
- Сан-Марино;
- Серравалле;
- Фаэтано;
- Фьорентино.
Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Дәүләттең халҡы 34 159 кеше (2022 йылдың июне).[9]
Ил халҡының 16 проценттан ашыуы 15 йәштән кесе, 67 процент 15 йәштәргә тиклем 64 йәш. Республика халҡының уртаса йәше 39,6 йәш. 2003 йылда халыҡ һаны 1,4 процентҡа яҡын, тыуым кимәле 1000 кешегә 10,49 кеше, үлем кимәле 1000 кеше, сабыйҙар үлеме 7,86 кеше, 1000 яңы тыуған сабый кимәле 5,97 кеше тәшкил итә. Уртаса ғүмер оҙонлоғо 81,43 йыл тәшкил итә.
Халыҡтың яҡынса 80 проценты санмариндар, 19 проценты итальяндар. 13 меңдән ашыу граждандар сит илдәрҙә йәшәй, башлыса Италияла, шулай уҡ Францияла, АҠШ-та һәм Аргентинала. 2019 йылға ҡарата, БМО баһаһы буйынса, Сан-Маринола 5 507 иммигрант, йәки ил халҡының 16,3 проценты йәшәй.[10]
Рәсми тел, һәм шулай уҡ халыҡтың күпселеге теле итальян теле. Өлкән быуын шулай уҡ урындағы романьол диалектында һөйләшә.
Халыҡтың 93 проценты Рим-католик сиркәүенә ҡарай.
Гражданлыҡ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
2004 йылдың 17 июнендәге Закондың 84-се статьяһына ярашлы, Сан-Марино Республикаһы гражданлығын түбәндәге категорияларға бирелә:
- ата-әсәһе Республика гражданы булған бала;
- Ата-әсәһенең береһе Республика гражданы булған бала (балиғ булғандан һуң ун ике ай дауамында);
- Ата-әсәһенең береһе Республика гражданы булған бала, ә икенсеһе билдәләнмәгән;
- Республика граждандары уллыҡҡа алған бала;
- Республика территорияһында тыуған, ата-әсәһенең шәхесе билдәһеҙ.
Бынан тыш, республика гражданлығын алырға мөмкин:
- 15 йыл никахта булғандан һуң Республика гражданы менән никахлашыу һөҙөмтәһендә;
- Республика территорияһында утыҙ йыл теркәлгәндән һуң.
Тораҡ пункттары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Сан-Маринола 30-ҙан ашыу тораҡ пункт бар. Иң ҙур тораҡ пункты - Серравалле (10 773 кеше). Башҡа тораҡ пункттарҙа халыҡ һаны 5000 кешенән артмай.[9]
Илдең баш ҡалаһы Сан-Марино (4037 кеше) Монте-Титано тауының көнбайыш битләүендә уның түбәһенән саҡ ҡына түбәнерәк урынлашҡан. Ҡалала хөкүмәт биналары, архитектура ҡомартҡылары, музейҙар бар. Эшлекле операциялар баш ҡаланан 185 м түбәнерәк Борго-Маджорала (6837 кеше) башҡарыла.[9]
Сәйәси система[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Сан-Маринола идара итеүҙең республика формаһы ғәмәлдә. Дәүләт башлыҡтары булып Оло Генераль совет тарафынан тәғәйенләнгән ике капитан-регент тора. Капитандар-регенттар 6 айға һайлана, 1 апрелдән 1 октябргә тиклем һәм һәр йылдың 1 октябренә тиклем. Улар дәүләт башлығы функцияларын башҡара һәм башҡарма власты бойомға ашыра. Оло Генераль Совет Республика парламенты булып тора, ул асыҡ исемлектәр буйынса 5 йылға пропорциональ вәкиллек системаһы буйынса дөйөм тауыш биреү юлы менән һайланған 60 депутаттан тора. Арренго, йәғни ғаилә башлыҡтары ассамблеяһы, боронғо заманда юғары орган булған, әлеге ваҡытта аренго республика статустарын модификациялау хоҡуғын һәм «петиция хоҡуғын» һаҡлаған. Был һуңғы хоҡуҡ беҙҙең көндәрҙә лә ҡулланыла - капитан-регенттар 1 апрелдән һуң һәм 1 октябрҙән һуң граждандарҙан күп һанлы үтенестәр ҡабул итә. Бирелгән мөрәжәғәттәр мотлаҡ рәүештә 6 ай эсендә ҡаралырға тейеш.
Иҡтисады[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Сан-Мариноның рәсми валютаһы - евро. Евросоюз менән килешеүгә ярашлы, дәүләт үҙенең милли символикаһы менән сикләнгән евро тәңкәләрен һуғыу хоҡуғына эйә.
2008 йылға ҡарата илдең ЭТП-һының 36,4 проценты етештереү секторы тарафынан ҡарала. Банк секторы һәм страховкалау 18,6 процент тәшкил итә, дәүләт идаралығы секторы 14,3 процент, сауҙа 8,6 процент, хеҙмәтләндереү өлкәһе 11,3 процент, төҙөлөш 5,5 процент. Туризмы ил иҡтисадында ҙур роль уйнай: йыл һайын илгә яҡынса 2 миллион турист килә.[11]
Ауыл хужалығы оҙаҡ ваҡыт Сан-Марин иҡтисадының төп тармағы булған, хәҙерге ваҡытта һарыҡсылыҡ, иген культуралары үҫтереү, виноградсылыҡ, виноград үҫтереү үҫешкән.[11]
Мәҙәниәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Сан-Марино тарихи үҙәге һәм Монте-Титано тауы 2008 йылдың июленән ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы[12] объекты булып тора.
1985 йылдан Сан-Маринола университет эшләй.
1983 йылдан Сан-Маринола Халыҡ-ара фәндәр академияһы асыла. Сан-Марин халыҡ-ара фәнни-белем биреү ойошмаһы, штаб-фатиры Словакияның Комарно ҡалаһында урынлашҡан. Академияның эш телдәре булып итальян, немец, инглиз, француз һәм эсперанто тора.
Сан-Марино фәндәр академияһы халыҡ-ара ғилми дәрәжәләр бирә: бакалавр, магистр, доктор һәм юғары баҫҡыс докторы.
Сан-Марино Болонья процесында ҡатнашмай.
Спорт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Сан-Марино йыйылма командаһы тәүге тапҡыр 1960 йылда Олимпия уйындарында ҡатнаша.
Беренсе Олимпия миҙалын Сан-Марино вәкилдәре 2021 йылдың 29 июлендә Японияның Токио ҡалаһында үткән Олимпиадала яулай. Алессандра Перилли атыуҙа бронза призер була.[13]
Футбол буйынса Сан-Марино йыйылмаһы донъялағы иң көсһөҙ йыйылмаларҙың береһе булып тора, ул ФИФА рейтингында өс йөҙөнсө урынды биләй. Европа зонаһынан Европа һәм Донъя чемпионаттарына һайлап алыуҙа даими ҡатнаша, ләкин донъя һәм континенталь беренселектәрҙең финал өлөшөндә бер ҡасан да ҡатнашмай
Телдәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Сан-Мариноның берҙән-бер рәсми теле - итальян теле, - романьоль теле урндағы тел. Күп санмаринлылар инглиз телен икенсе тел итеп, француз телен өсөнсө тел тип күрһәтә.[14]
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- ↑ Bolletino di Statistica — Bilancio Demografico (movimento della popolazione residente) 2011 йыл 11 май архивланған. // UPECEDS
- ↑ (EUR, код 978)До 1999 — санмаринская лира.
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
- ↑ Общие сведения о стране на сайте mid.ru. Дата обращения: 11 февраль 2011. Архивировано из оригинала 9 август 2011 года. 2011 йыл 9 август архивланған.
- ↑ Official names of the United Nations membership.
- ↑ . — С. 292.
- ↑ Нестеров А. Г. Республика Сан-Марино перед вызовами XXI века // Россия и государства Апеннинского полуострова на современном этапе. Доклады Института Европы № 285. — М.: Институт Европы РАН, 2012. — С. 106. Режим доступа: http://instituteofeurope.ru/publications/doklady-ie-ran/2 2016 йыл 7 август архивланған.
- ↑ Нестеров А. Г. Республика Сан-Марино перед вызовами XXI века // Россия и государства Апеннинского полуострова на современном этапе. Доклады Института Европы № 285. — М.: Институт Европы РАН, 2012. — С. 105. Режим доступа: http://instituteofeurope.ru/publications/doklady-ie-ran/2 2016 йыл 7 август архивланған.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Popolazione Residente per Castello. Popolazione Residente per Castello. Архивировано из оригинала 11 сентябрь 2016 года. 2016 йыл 11 сентябрь архивланған.
- ↑ United Nations Maintenance Page. Дата обращения: 26 ноябрь 2020. Архивировано 8 март 2021 года.
- ↑ 11,0 11,1 Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр
archive-url=, должен задаваться и параметрarchive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметрtitle=в шаблоне {{cite web}}. [1]. Дата обращения: 29 ноябрь 2019. - ↑ Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр
archive-url=, должен задаваться и параметрarchive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметрtitle=в шаблоне {{cite web}}. [2]. Дата обращения: 6 май 2009. - ↑ Страна с населением 33 тыс. человек завоевала первую в истории олимпийскую медаль. Газета.Ru. Дата обращения: 8 август 2021. Архивировано 8 август 2021 года.
- ↑ Ethnicity, Language, & Religion of San Marino. www.safaritheglobe.com. Дата обращения: 20 ноябрь 2016. Архивировано 27 август 2019 года.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Водовозов В. В. Сан-Марино // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Матвеев Г. П. Андорра, Лихтенштейн, Монако, Сан-Марино. — М.: Географгиз, 1959. — 88 с. — (У карты мира).
- Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.
|
Сан-Марино Викиһүҙлектә |
|---|---|
|
Сан-Марино Викикитапханала |
|
Сан-Марино Викимилектә |
|
Сан-Марино Викияңылыҡтарҙа |
|
Сан-Марино Викигид |