Сингапур

Сингапур Республикаһы
ингл. Republic of Singapore
мал. Republik Singapura
ҡыт. 新加坡共和国
там. சிங்கப்பூர் குடியரசு

Флаг {{{Герб урынына}}}
Девиз: «Majulah Singapura (Алға, Сингапур)»
Гимн: «Majulah Singapura»
Үҙаллылыҡ датаһы	9 август 1965 ( Малайзиянан)
Рәсми телдәр	инглизсә, Малай теле, путунхуа[d] һәм Тамил теле
Баш ҡала	Сингапур
Идара итеү төрө	парламент республикаһы
Президент Премьер-министр	Тони Тан Ли Сянь Лун
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	171 719,1 км² 1,444
Халыҡ • Һаны (2012) • Халыҡ тығыҙлығы	5 312 400 чел. (115) 7 437 чел./км² (2)
ЭТП   • Бөтәһе (2008)   • Бер кешегә	161,947 млрд долл. (44) 51 649 долл.
КПҮИ (2014)	▲ 0,912 (очень высокий) (11 урын)
Валюта	Сингапурский доллар (SGD)
Интернет-домен	.sg
Код ISO	SG
МОК коды	SGP
Телефон коды	+65
Сәғәт бүлкәте	+8

Сингапур Республикаһы (ингл. Republic of Singapore; мал. Republik Singapura; ҡыт. 新加坡共和国; там. சிங்கப்பூர் குடியரசு) — Көньяҡ-Көнсығыш Азия утрауҙарында урынлашҡан дәүләт-ҡала, Малакка ярымутрауының көньяҡ осонан Джохор боғаҙы менән айырылған. Малайзияның Джохор солтанаты, Индонезияның Риау утрауҙары менән сиктәш.

Сингапур атамаһы санскриттан सिंह sinha (арыҫлан) малай теленә үҙләштерелгән синга (арыҫлан) һәм санскрит पुर pura (ҡала). һүҙенән барлыҡҡа килгән

Сингапур майҙаны 719,1 км² (2015 йыл) тәшкил итә, 1960-сы йылдан эшләп килгән ярлау программаһы нигеҙендә ҙурая. Хәҙерге ваҡытта Сингапур дәүләте 63 утрауҙан тора. Иң ҙурҙары — Сингапур (төп утрау), Убин, Теконг-Бесар, Брани, Сентоса, Семакау һәм Судонг. Иң бейек нөктә — Букит-Тимах ҡалҡыулығы(163,3 м).

Тарихы

Сингапур тураһындағы тәүге һүҙгә алыу III быуат ҡытай яҙмаларына ҡарай. Утрау Шривиджая империяһының терәге була, үҙәге Суматрала, һәм ява атамаһы Тумасик аҫтында билдәле булған. Тумасик ниндәҙер ваҡыт эсендә сауҙа үҙәге булһа, артабан төшөнкөлөккә бирелгән. Уның тураһында айырым археологик ҡаҙылмаларҙан башҡа дәлилдәр юҡ тиерлек.

XV—XVI быуаттарҙа Сингапур Джохор солтанаты эсенә инә. 1617 йылғы Голланд-португал һуғышы ваҡытында Сингапурға португал ғәскәрҙәре һөжүм итә.

1819 йылдың 6 февралендә Британия Ост-Һинд компанияһы вәкилесэр Томас Стамфорд Раффлз Джохор солтаны менән төрлө этник төркөмдәр иммиграцияһына юл ҡуйған сауҙа зонаһын төҙөү тураһында килешеүгә ҡул ҡуя.

1867 йылда Сингапур Британия империяһының колонияһына әйләнә, инглиздәр Ҡытайға юлындағы терәк пункты итеп күрә.

Икенсе бөтә донъя һуғышында ЯпонияМалайяны баҫып ала һәм Сингапур өсөн алышты еңеп сыға, 1942 йылдың 15 февраленән Сингапур 1945 йылдың сентябренә тиклем Япония ҡарамағына күсә.

1951 йылдан Сингапур Британия империяһы составындағы үҙидаралыҡлы дәүләткә әйләнә, һайлауҙан һуң Ли Куан Ю премьер-министр вазифаһын башҡара.

1963 йылда референдумдан һуң Сингапур Малай Федерацияһы, элекке британ колониялары Төньяҡ Борнео һәм Саравак менән Малайзия Федерацияһына инә.

1965 йылда конфликт килеп тыуғас, Сингапур Малайзия составынан сыға һәм 1965 йылдың 9 авгусында үҙаллылыҡ иғлан итә.

1959—1990 йылдарҙа, Ли Куан Ю хакимлығы ваҡытында, Сингапур эске проблемаларын хәл итеп, юғары йәшәү кимәлле үҫешкән дәүләткә әйләнә.

2004 йылдың 10 авгусында 63 йәшлек Сингапур премьер-министры Го Чок Тонг республика президенты С. Р. Натандан отставка һорай. Хөкүмәтте финанс министры вазифаһын биләгән 52 йәшлек Ли Сянь Лун, Ли Куан Юның өлкән улы, етәкләй. 80 йәшлек Ли Куан Ю отставканан һуң хөкүмәт кәңәшсеһе була (2011 йылға тиклем).

Тышҡы сәйәсәт

Сингапур донъяның 186 дәүләте менән дипломатик бәйләнештә тора. БМО, Британ берҙәмлеге, АСЕАН, Азия-Тымыҡ океан иҡтисади хеҙмәттәшлеге һәм Ҡушылмау хәрәкәте ағзаһы.

Иң мөһим бәйләнештәр Индонезия һәм Малайзия менән төҙөлгән.

Шулай уҡ Бөйөк Британия, АҠШ менән яҡшы мөнәсәбәттә.

2001—2002 йылдарҙа БМО-ның Хәүефһеҙлек советының ваҡытлы ағзаһы була. БМО-ның тыныслыҡ урынлаштырыу операцияларында ҡатнаша, Күвейт, Ангола, Намибия, Камбоджа һәм Көнсығыш Тиморҙа күҙәтеүсе була.

Европа илдәре менән хеҙмәттәшлек

Сингапур Бельгия, Дания, Франция, Германия, Греция, Италия, Румыния, Рәсәй, Украина, Бөйөк Британия һәм башҡа илдәр менән дипломатик бәйләнештәр урынлаштырған.

География

Сингапур 63 утрауҙа урынлашҡан, шул иҫәптән Сингапур йәки Пулау-Уджонг утрауы. Малайзияның Джохор солтанатына ике төп юл бар: төньяҡта Сингапур-Джохор дамбаһы һәм көнбайышта «Икенсе тоташтырма». Джуронг, Пулау-Теконг, Пулау-Убин һәм Сентоза — Сингапур утрауҙарының башҡа ҙурҙары.

Сингапурҙың 5 % ере ҡурсаулы һанала. Урбанизация тропик урмандарҙың юҡҡа сығыуына килтергән. Букит-Тимах тәбиғи ҡурсаулығы — берҙән-бер һаҡланып ҡалған тропик урман.

Климаты

Ҡала экваторҙа урынлашҡан, шуға температура тирбәлеүҙәре әҙ. Ғинуарҙың уртаса температураһы июндең уртаса температураһынан 2 °C түбәнерәк. Климаты экваториаль. Яуым-төшөм күп — айына 170—250 мм. Ҡалалағы иң түбән температура +20 °C тәшкил итһә, иң юғарыһы — +36,1 °C. Уртаса йыл минимумы — 25 °C, уртаса йыл максимумы 31,1 °C. Тайпылыуҙар булһа ла, ныҡ һиҙелмәй.

Дәүләт төҙөлөшө

Сингапур — парламент республикаһы. Башҡарма власть министрҙар кабинетына бирелгән, президент вәкил ролен башҡара, әммә ҡайһы бер осраҡтарҙа вето һалыу мөмкинлеге бар.

Сингапурҙа 1965 йылдан алып сәйәси яҡтан «Халыҡ хәрәкәте» партияһы өҫтөнлөк яулай (англ. People’s Action Party, PAP). Сикһеҙ репортёрҙар азатлыҡ индексы буйынса 2005 йылда Сингапурҙы 167 дәүләт араһында 140-сы урынға ҡуя.

Иҡтисад

Өҫтөнлөктәре: яҡшы инвестиция климаты, юғары конкурентлы мөхит, иҡтисади азатлыҡ исемлегендәге юғары урыны, юғары белемле һәм тәртипле халыҡ, юғары йәшәү кимәле.

Көсһөҙ яҡтары: һыу, энергия, аҙыҡ-түлекте импортлау. Ер етешмәүе.

Ҡала панорамаһы.

Сингапур — юғары үҫешкән баҙар иҡтисадлы һәм түбән һалымлы ил. Валовой национальный продукт на душу населения — один из самых высоких в мире (в 2015 году — 85 тыс. долл. США по паритету покупательной способности). В рейтинге конкурентоспособности ВЭФ экономика Сингапура заняла в 2014 году 2-е место (в 2008 году 5-е место из 134 стран, в 2007 году 7-е место из 131 страны, в 2006 году — 5-е место).

Административ-территориал бүленеш

Дәүләт 5 округка бүленгән.

Халыҡ һаны

Сингапур — халыҡ тығыҙлығы буйынса донъяла икенсе ил.

5,312 млн халыҡ (2012 йылда, 2005 йылда — 4,42 миллион) күреш Малайзиянан милләт яғынан ныҡ айырыла. Халыҡтың күпселеген —ҡытайҙар тәшкил итә (76,8 %). Төрлө сығышлы малайялылар — 13,9 %. Һиндостан сыҡҡандар — 7,9 %, (күбеһе — тамилдар, әҙерәк — малаяли, пенджаблылар һәм бенгалдар. Шулай уҡ инглиздәр, ғәрәптәр, йәһүдтәр, тайлылар, әрмәндәр, япондар һәм метистар (евроазиялылар).

Дин

Сингапур — күп динле дәүләт. Халыҡтың 40 % буддизмға ҡарай. Ҡытайҙар даосизм, конфуцианлыҡ, буддизм һәм боронғо анимизмды берләштергән ғәҙәти дин яҡлы. Мосолмандарға малайялылар инә, әммә башҡа халыҡтар ҙа был динле. Христианлыҡты халыҡтың 14 % үҙ итә; католик, православие, методизм, пресвитерианлыҡ, Алла ассамблеялары сафына баҫыусы кешеләр ҙә бар.

Мәҙәниәт

«Ньютон» Дали

Коренной алтайское халыҡ тәшкил итә Сингапур, бары кескенә генә процент, ә күпселеге — ҡытай, һиндостан йәки ғәрәп иммигрант. Сифатында йөрөтөүсе оригинально мәҙәниәт ҡайсағында выделяются кумжа сингапур һәм операнан (падишаһы ҡытай һәм уларҙың иммигранттар алтайских-ҡыҙы).

Бар нәрсәләр милли тәьмин итеү вәзғыят китерҙе диффузия төрлө мәҙәниәттәр, һәм ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә тулы присуще ғына Сингапур тормош.

Сингапурҙа бар, ҡайһы бер этник райондары кеүек Литл-Һиндстан («кескенә Һиндстан») һәм «Сайта-таун». Райондар барлыҡҡа килде, һөҙөмтә булараҡ планын Раффлз адаптация буйынса яңы иммигранттар аша милли гетто. Хәҙер был райондар үҙ көстәрен юғалтҡан хәтирәләр яңыра әһәмиәткә эйә, әммә ҡала мәҙәни үҙәктәр, ҡайҙа инде һатыла милли товарҙары һәм эшләй, милли ресторандар.

Хөкүмәт үтәлешен күҙәтеп тора принцибын толерантлыҡ, шул иҫәптән свободной дин. Сингапурҙа бер нисә бар индийских, буддийский һәм лаосский храмов, шулай уҡ мәсеттәр һәм христиан сиркәүҙәре. Мәсьәләгә йортолоҡло ҡараған һәм дини төркеме.

«Эспланада» театры

Иҫтәлекле урындары

Набережная Клар-Ки получила название в честь сэра Эндрю Кларка, второго губернатора Сингапура. Вдоль причала тянулись пакгаузы XIX века, принадлежавшие в основном китайцам. В начале 1990-х годов эта зона привлекла внимание градостроителей и была превращена в компактный комплекс магазинов, пабов, плавучих ресторанов и ремесленных лавок. С этой набережной организовываются экскурсии по реке на прогулочных катерах.

Сингапурский зоопарк, в котором животные содержатся в природных условиях. Заповедник «Букит Тима» — 70 гектаров нетронутого тропического леса, парк птиц Джуронг, площадью 20 гектаров, где обитает множество тропических птиц. Туристический остров Сентоса с полями для гольфа и другими развлечениями.

Яр Буйы Ҡтар-Ни	Ҡтар-Ни	Риверсайд-Пойнт

Сингапур — один из крупнейших международных центров разведения декоративных рыб на экспорт. Наиболее важный, доминирующий вид в экспорте декоративных рыб Сингапура — Poecilia reticulata, другими важными видами являются Pterophyllum scalare, Poecilia latipinna, Poecilia sphenops, Xiphophorus helleri, Xiphophorus maculatus, барбусы, представители семейства харациновых и гурами.

По легенде, первым ступил сюда принц с Суматры, увидевший существо с львиной головой и рыбьим хвостом. Основанное им поселение получило название «Город льва», а мифическому животному возвели храм. Жители Сингапура, чтя традиции, называют свой город «Городом льва и храма».

Спорт

Әҫәрҙәре 1948 йылдан башлап Сингапур йәйге Олимпия ҡатнаша уйындарында.

2008 йылда Сингапурҙа үткәрелә төнгө этабы Формула-1. Гран-при Сингапур 2008 йылдың булды тарихында беренсе Формула-1 төнгө этабы.

2010 йылда Сингапурҙа уҙҙы, беренсе йәш үҫмерҙәр Олимпия уйындары.

2014 йылда Сингапурҙа асыҡ төбәктә ҙур "Милли"стадионы, һыйҙырышлы 55 мең кеше.

Әҙәбиәт

• Сингапур — перекресток малайского мира. МИИ, вып. VII. М., 1996. 92 с.
• Погадаев, В. А. Малайский мир (Бруней, Индонезия, Малайзия, Сингапур). Лингвострановедческий словарь. Свыше 9000 словарных статей / Pogadaev, V.A. Dunia Melayu (Brunei, Indonesia, Malaysia, Singapura). Kamus Lingua-Budaya / Pogadaev, V.A. Malay World (Brunei, Indonesia, Malaysia, Singapore). Lingua-Cultural Dictionary). М.: Восточная книга, 2012 ISBN 978-5-7873-0658-3

Һылтаналар

• Официальный портал правительства Республики Сингапур