Скандинавия калелары
| Һаны һәм йәшәгән урыны | |
|---|---|
|
Барлығы: 13 мең кеше | |
| Тел | |
| Дин | |
| Туғандаш халыҡтар | |
Кале, шулай уҡ каале (сиғ. ҡара, ҡуңыр) — Швеция һәм Финляндия территорияһында йәшәгән сиған төркөмө. Балтик сиған диалекттарына яҡын диалектта һөйләшәләр (урыҫ сиғандары, литва сиғандары һ.б.). Рәсми рәүештә Финляндияла милли аҙсылыҡ тип таныла. Дин буйынса — лютерандар. Скандинав калеларының һаны: Финляндияла — яҡынса 11 мең кеше[1], Швецияла — өс меңгә яҡын кеше (Европала сиғандарҙың дөйөм һаны яҡынса 10 миллион кеше)[1].
Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Швеция территорияһында (ул ваҡытта Финляндия уның составына инә) каале XVI быуатта барлыҡҡа килә. Көнбайыш Европа сиғандары кеүек үк, улар ҙа берәҙәктәр менән әүҙем көрәш ҡорбаны була. 1576 йылда Швеция короле Юхан III бөтә сиғандарҙы губернанан Норрланд Көнсығыш Швецияға (хәҙерге Финляндия) ҡыуыу тураһында бойороҡ бирә. Хәҙерге Финляндия территорияһында — Аланд утрауҙарында (1556) һәм Туркуҙа (1580) — сиғандар тураһында тәүге ике яҙма бар, ике осраҡта ла аттарҙы конфискациялау тураһында һүҙ бара.
1637 йылда королева Кристина үҙенең указы менән бөтә сиғандарҙы Швеция территорияһынан ҡыуырға, ә ҡалғандарҙы, мөмкин булғанса судһыҙ һәм тикшереүһеҙ, аҫып үлтерергә ҡуша. Скандинав калелары оҙаҡ ваҡыт рәсми рәүештә сиркәүҙән ситләтелә.
Репрессив ҡануниәткә ҡарамаҫтан, сиғандарҙы, уларҙың батырлығы арҡаһында, швед король армияһына алалар. Атап әйткәндә, сиғандарҙың Утыҙ йыллыҡ һуғышта (1618—1648) ҡатнашыуы тураһында билдәле[1].
Финляндия сиғандары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1809 йылдан Һуң, Финляндия Рәсәй империяһы составына ингәндән һуң, сиғандарҙың хәле үҙгәрә, уларҙың йәмғиәткә интеграцияһы башлана. 1812 йылғы батша указы (1852 йылда указ ҡабатлана) сиғандарҙы «тоторға» һәм хеҙмәт эштәренә, шул иҫәптән, элеккесә, ҡәлғәләр төҙөүгә, ә ҡатын — ҡыҙҙарҙы Лаппеэнрантаға иләү фабрикаһына ебәрергә ҡуша[2]. 1842 йылда малайҙарҙы ғаиләләрҙән тартып алып, кантонистарға билдәләү тураһында (Таллин һәм Псковҡа) указ сыға[2].
XVIII һәм XIX быуаттарҙа Финляндияның милли аҙсылыҡтарға ҡарата дәүләт сәйәсәте байтаҡ дәрәжәлә ассимиляцияға — шведлаштырыу йәки, һуңыраҡ, финнизациялауға — йүнәлтелә.
1917 йылда Финляндия бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң сиғандар бөтә халыҡ менән бер рәттән гражданлыҡҡа эйә була.
Икенсе донъя һуғышы ваҡытында фин каалелары фронтҡа Финляндияның башҡа граждандары менән бер рәттән саҡырыла һәм, шулай итеп, СССР-ға ҡаршы (1939 −1944), ә һуңынан Германияға (1944—1945) ҡаршы һуғыша.
1995 йылда фин каалелары Финляндияның милли аҙсылығы тип таныла (саамдар менән бер рәттән). Шул уҡ ваҡытта фин сиғандарҙың mustalaiset (ҡаралар) исеме бөтә ерҙә лә romanit (инглиз теленең аналогы romanies) терминына алмаштырыла башлай. Хәҙерге ваҡытта Финляндия ҡануниәте сиған милләтенең һәр вәкиленә туған телде һәм мәҙәниәтте өйрәнеү хоҡуғын гарантиялай.
Ғәмәлдәге Финляндия Конституцияһының 17-се параграфына ярашлы фин сиғандары үҙ телен һәм мәҙәниәтен һаҡлау һәм үҫтереү хоҡуғына эйә[3].
2018 йылғы мәғлүмәттәр буйынса, Финляндияла 11 меңгә яҡын сиған йәшәгән. Фин сиғандарының күпселеге Финляндияның көньяҡ өлөшөндәге ҡалалар янында йәшәй[1]. Хәҙерге фин сиғандарының күбеһе швед фамилияларын йөрөтә: Hagert, Åkerlund, Blomerus, Hedman, Nyman, Friman, Lumberg, Lundberg, Ahlgren, Lindgren…
Европа Советы 2011 йылдың апрелендә аҙсылыҡ телдәренә арналған докладында Финляндияға сиған телен уҡытыу кимәлен яҡшыртырға тәҡдим итә. Бынан тыш, был докладта Финляндияның сиған телендәге киң мәғлүмәт сараларына күберәк ярҙам күрһәтеү тәҡдиме бар[4]. 2012 йылдың сентябрендә Европа Советының кеше хоҡуҡтары буйынса комиссары Нилс Муйжниекс үҙенең докладында Финляндия сиғандарҙы дискриминациялауға ҡаршы көрәште көсәйтергә тейеш тип билдәләй (шулай уҡ урыҫ телле һәм сомалийҙарҙы), тәү сиратта эшкә урынлаштырыу өлкәһендә[5].
2014 йылдан алып 8 апрель көнө Финляндияла Сиғандарҙың милли көнө итеп билдәләнә (һылт) — ошо уҡ көндә бөтә донъяла Халыҡ-ара сиғандар көнө үткәрелә.
1970-се йылдарҙа әле сиғандарҙы дискриминациялау көслө була һәм ерле финндар һәм урындағы урыҫ телле халыҡ тарафынан уларға ҡарата тиҫкәре ҡараш була. Сиғандарға ҡарата тиҫкәре ҡарашты бөгөнгө көнгә тиклем тулыһынса бөтөрөп булмай.
Хәҙерге Швеция сиғандары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
XX быуат уртаһына Швецияла сиғандар ҡалмай тиерлек, әммә 1960-сы һәм 1970-се йылдарҙа сиғандар бында Финляндиянан әүҙем күсеп килә; XXI быуат башында Швецияла яҡынса 3000 сиған йәшәй, уларҙың күпселеге өсөн фин теле туған тел булып тора[1].
Мәҙәниәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Кале халыҡ сәнғәте вокаль йырлауҙан һәм бейеүҙән тора.
Традицион кейем[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Традицион ҡатын—ҡыҙ сиған костюмы бик бай бәрхәт итәк һәм блузка йәки кофтанан тора, уларҙың стиле XVII—XVIII быуаттарҙағы Европа костюмдарын хәтерләтә. Юбка ла, блузка ла ҡара төҫтә, улар аҡ йәки көмөш төҫтәге селтәр менән биҙәлгән.
Фин властары ярҙамында илдең мәҙәни төрлөлөгөн һаҡлау өсөн көрәшкән фин сиғандарының күп кенә ҡатын-ҡыҙҙары хәҙерге ваҡытта ла милли кейем элементтарын әүҙем ҡуллана, был уларҙың тышҡы ҡиәфәтен Финляндияның башҡа граждандарының тышҡы ҡиәфәтенән ныҡ айыра.
Милли символикаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Фин сиғандарының үҙ символикаһы бар: милли гимн («Гелем, Гелем») һәм милли флаг.
Примечания[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Финляндские цыгане(недоступная ссылка) // FinlandiaOnline — 6 мая 2008. (Тикшерелеү көнө: 28 декабрь 2011)
- ↑ 2,0 2,1 Шлыгина Н. В. Традиционные меньшинства Финляндии: формирование и современный статус 2015 йыл 19 июнь архивланған. / Исследования по прикладной и неотложной этнологии. — М.: ИЭАРАН, 2010. —Вып. 221. — С. 23.
- ↑ Конституция Финляндии. № 731/1999, с поправками до № 802/2007 включительно 2013 йыл 10 апрель архивланған.: неофициальный перевод // Сайт Министерства юстиции Финляндии
- ↑ Минюст: «Рекомендации поддержать русскоязычные СМИ обоснованы» // Сайт телерадиокомпании Yleisradio Oy. Служба новостей Yle. — 13 апрель 2011. (Тикшерелеү көнө: 6 март 2012)
- ↑ Уполномоченный по правам человека Совета Европы: Финляндия должна усилить борьбу с дискриминацией сомалийцев, русскоязычных и рома // Сайт телерадиокомпании Yleisradio Oy. Служба новостей Yle. — 27 сентябрь 2012. (Тикшерелеү көнө: 28 сентябрь 2012)
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Статья о финских цыганах на официальном портале МИД Финляндии(недоступная ссылка) Проверено Ноябрь 2018.
- Финские цыгане 2023 йыл 9 апрель архивланған.
- Община цыган Финляндии подвергла критике шоу про цыган 2010 йыл 16 сентябрь архивланған.
- Финские цыгане
- Фотографии цыган Европы (финские — в нижней части страницы) 2022 йыл 1 апрель архивланған.
- * Уровень образования у детей-рома стал выше. Сайт телерадиокомпании Yleisradio Oy. Служба новостей Yle (15 март 2012). Дата обращения: 16 апрель 2018. Архивировано 16 апрель 2018 года.