Сталин репрессиялары

Сталин репрессиялары
Кем хөрмәтенә аталған	Сталин Иосиф Виссарионович

Сталин репрессиялары — СССР-ҙа сталинизм дәүерендә (1920-се йылдарҙың аҙағы — 1950-се йылдарҙың башы) башҡарылған массауи сәйәси репрессиялар. СССР-ҙың эске эштәр министрлығының мәғлүмәттәре буйынса, 1921—1954 йылдар арауығында 3 777 380 кеше репрессияланған, шул иҫәптән: үлем язаһына — 980 642 кеше, лагерҙарҙа һәм төрмәләрҙә ултырыуға — 2 369 220 кеше, һөрөлөүгә һәм ситкә ҡыуып сығарыуға — 765 180 кеше тарттырылған. 1953 йылға ҡарата СССР халҡының 0,34 %, 1,26 % һәм 0,4 % тәшкил итә.

«Оло террор» Н. И. Ежовтың НКВД-ы башлығы вазифаһына тәғәйенләнеүенән, уның СССР НКВД-һының 1937 йылдың июлендәге 00447-се һанлы бойороғо баҫтырылып сығыуҙан башлана. Әлеге осор НКВД-ла, милицияла киң масштаблы ҡулға алыныуҙар һәм Н. И. Ежов урынына НКВД башлығы вазифаһына Л. П. Берияны ҡуйыу менән 1938 йылдың сентябрь-октябрендә тамамлана. 1938 йылдың 17 ноябрендәге СССР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советы һәм ВКП(б)-ның Үҙәк комитеты ҡарары буйынса НКВД һәм прокуратура органдарына ҡулға алыу һәм һөрөү буйынса ниндәй ҙә булһа массауи операциялар үткәреү тыйыла, шулай уҡ СССР НКВД-һының махсус бойороҡтары буйынса булдырылған суд тройкалары бөтөрөлә. Ошо осор эсендә 681 692 кеше атып үлтерелә. Сәйәси мотивтар буйынса барыһы 1 372 382 кеше ҡулға алына.

Шәхсән Сталиндың һәм ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты Политбюроһының «Сталин атыу исемлеге» буйынса 44 893 кеше (1937—1938 йылдарҙа — 43 768 кеше, 1940—1950 йылдарҙа — 1 251 кеше), күпселектә өҫтөнлөк иткән НКВД һәм РККА идаралыҡ структуралары ағзалары хөкөм ителә. Барыһы ла тиерлек атып үлтерелә. 1937—1938 йылдар эсендә ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты ағзаларының 78 % һәләк була. Иң ҡаты таҙартыуҙарға НКВД органдары дусар ителә.

Идеологик нигеҙе

Сталин репрессияларының рәсми идеологик нигеҙе — «социализм төҙөүҙең тамамланыуына бәйле синфи көрәштең көсәйә барыуы» концепцияһы — 1928 йылдың июлендә ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты Пленумында Сталин тарафынан аныҡлана. 1938—1956 йылдарҙа миллионлап экземплярҙарҙа нәшер ителгән «ВКП(б) тарихының ҡыҫҡаса курсы» китабында репрессиялар СССР-ҙа социализмды төҙөү һәм халыҡ мәнфәғәтендә башҡарылған, законға ярашлы һәм кәрәкле сара тип күрһәтелә һәм тулыһынса улар аҡлана.

1930-сы йылдар аҙағында Сталин совет тарихи фәнен тулыһынса партия етәкселегенә хеҙмәт итеүгә буйһондора. Рәсәй тикшеренеүсеһе М. Г. Степановтың күҙәтеүенсә, совет тарихи фәне «буржуаз кластарҙы юҡ итеү кәрәклеген» дәлилләгән ярайһы ғына логика теҙмәһен төҙөүгә өлгәшә. Әлеге логикаға ярашлы, СССР иҡтисади һәм мәҙәни яҡтан үҫешкән капиталистик илдәр менән сағыштырмаса бик ныҡ ҡалышҡан булған һәм буржуаз-алпауыт ҡоролошон тергеҙеү маҡсатында сит ил ҡораллы һөжүме мөмкинлеге һаҡланған шарттарҙа, СССР-ҙың бөтөнлөгөн һәм бойондороҡһоҙлоғон тәьмин итеү «буржуаз элементтар» ҡалдыҡтарын алдан уҡ юҡҡа сығарыу аша ғына мөмкин булған. Шулай итеп, «Ҡыҫҡа курс» концепцияһы күҙлегенән социалистик ҡоролошон һаҡлап ҡалыу маҡсатында репрессиялар үтә ныҡ кәрәкле сара булып тора.

Дөйөм характеристика

Ҡайһы бер тарихсылар Сталин репрессияларын Совет Рәсәйендәге большевиктарҙың сәйәси репрессияларының дауамы итеп ҡарайҙар һәм 1918 йылдың сентябренән, Совнаркомдың «Ҡыҙыл террор тураһында» ҡарары сыҡҡас та, репрессиялар дәүләт сәйәсәтенә әүерелә. Шул уҡ ваҡытта сәйәсәт менән ризаһыҙлыҡ белдергән ябай кешеләр генә түгел, ә большевиктарға ҡырҡа ҡаршы булған әүҙем кешеләр ҙә сәйәси репрессия ҡорбандары булып китәләр. Репрессияларға элекке полиция хеҙмәткәрҙәре, жандармдар, батша хөкүмәтенең чиновниктары, дин әһелдәре, шулай уҡ алпауыттар һәм эшҡыуарҙар дусар ителә. 1920-се йылдар аҙағындағы − 1930-се йылдар башындағы ауыл хужалығын коллективлаштырыу һәм артабанғы индустриялаштырыу, шулай уҡ Сталиндың шәхси власы нығынған һайын репрессиялар киңерәк ҡолас ала.

«Коммунизмдың ҡара китабы» авторҙарының фекере буйынса, көсләүҙең һәм репрессияларҙың беренсе этабы власты 1917 йылда баҫып алыуҙан башлана һәм 1922 йылдың аҙағына тиклем дауам итә. Осор башында көсләүҙәр стихиялы характерҙа булһа, 1918 йылдың яҙынан алып крәҫтиәнлеккә яҡшылап уйланылған һөжүм башлана. Репрессиялар эшселәрҙе лә урап үтмәй. Әммә репрессияларҙың был осоро дөйөм ҡапма-ҡаршылыҡ контексына тура килә. Репрессияларҙың икенсе осоро 1928 йылда Крәҫтиәнлеккә ҡаршы үткәрелгән яңы һөжүмдән башлана. «Коммунизмдың ҡара китабы…» авторҙары Сталин осорондағы кулактар менән көрәш ысуладарының һәм 1919—1920 йылдарҙа казактарҙы һөрөүҙең оҡшашлығын билдәләп үтәләр: ике осраҡта ла бер ниндәй социаль төркөм ғәйепләнә, урындарға күрһәтмәләр бирелә, шунан һөрөү башҡарыла. . Шул уҡ ваҡытта Граждандар һуғышы осорондағы лагерҙар системаһын булдырыу һәм 20-се йылдар башындағы һөрөүҙәр маҡсаттары буйынса ла, күләме буйынса ла 30-сы йылдарҙың «концентрацион системаһы» менән сағыштырырлыҡ түгел. 1929 йылғы реформа яңы системаға нигеҙ һала һәм рәсми рәүештә төҙәтеү эштәрен индерә. Күп кенә факттар, мәҫәлән, ҡорбандарҙы «квоталау», халыҡтың бер өлөшөн изоляциялап, социаль-иҡтисади үҙгәртеп ҡороу планын тормошҡа ашырыу өсөн файҙаланыу ниәте булыуы тураһында һөйләй һымаҡ. Шул уҡ ваҡытта, китап авторҙары фекеренсә, «бөйөк боролош» динамикаһы бик тиҙ агрессив төҫ ала һәм властар уны террорҙы киңәйтеү ярҙамы менән генә контролдә тота алырға уйлайҙар.

Ҡайһы бер һул сәйәси ҡарашлы тикшеренеүселәр, марксистар, Сталин репрессияларын большевистик сәйәсәтенең үҙгәртеп боҙолоуы тип һанайҙар. Шул уҡ ваҡытта Сталин репрессяларының ҡорбандары үҙҙәре үк һәм ВКП(б) ағзалары, партия, совет, хәрби һәм башҡа етәкселек иткән эшмәкәрҙәр булыуын һыҙыҡ өҫтөнә алалар. Улар, большевиктарҙың ҡыҙыл терроры, Сталин репрессияларынан айырмалы рәүештә, бөтә сәйәси көстәрҙең көсәйеүенә булышлыҡ иткән Граждандар һуғышы шарттарында үткән, тип һанайҙар.

XX быуаттың 20-се йылдарҙағы репрессияһы

Большевиктарҙың репрессиялары сәйәси дошмандарына ҡарата Октябрь революцияһынан һуң башлана һәм айырыуса Граждандар һуғышы осоронда киң йәйелә. Граждандар һуғышы тамамланғандан һуң сәйәси репрессиялар дауам итә, өҫтәүенә сәйәси енәйәттәр тураһындағы эштәрҙең бер өлөшө фальсификацияланған ғәйепләүҙәрҙә төҙөлә («Лицеистар эше», Шахта эше).

1927 йылдың йәйендәге ОГПУ-ның «киң күләмле операциялары»

1927 йылдың йәйенә «революцияны экспортлау» буйынса үткәрелгән сйәсәте арҡаһында Бөйөк Британия менән конфликтҡа инә. 27 майҙа Бөйөк Британия британ-совет сауҙа һәм дипломатик мөнәсәбәттәрҙе өҙә . СССР-ҙа был ваҡиғалар яңы сит ил интервенцияһына әҙерлек тип күрһәтелә, илдә «һуғыш алды психозы» баҫымы көсәйә. Тап ошо осорҙо ҡайһы бер тарихсылар^:309 Сталин репрессияларының башы тип һанай.

7 июндә Польшала СССР полпреды П. Л. Войков үлтерелә. Сталин ошо ваҡиға менән файҙаланырға була. Шул уҡ кистә Сочиҙа ял иткән Сталин Мәскәүгә шифрограмма ебәрә: «Хәҙер үк биш йәки ун монархисты атып үлтерер кәрәк. ОГПУ-ға бөтә булған мөмкинлектәр менән тулыһынса юҡ итеү буйынса (монархистарҙы һәм аҡгвардиясыларҙы) директива ебәрер кәрәк. Волковтың үлтереүе быға мөмкинлек бирә…» 8 июндең кисенә массауи репрессиялар башлана. 9 июндән 10 июнгә ҡараған төндө Мәскәүҙә бер ниндәй хөкөмһөҙ аманатсылар сифатында элекке Рәсәй империяһының 20 аҡ һөйәктәр вәкиле атып үлтерелә. ОГПУ-ның операциялары бының менән генә туҡтамай, «июнь операцияһы» ваҡытында 20 меңгә яҡын тентеү үткәрелә һәм 9 мең кеше ҡулға алына. Төп удар игенселек райондары (Украина, Үҙәк Черноземье, Дон һәм Төньяҡ Кавказ) ауылдарына тура килә. «Элекке» алпауыттар, СССР-ға кире ҡайтҡан аҡтар, шулай уҡ «кулактар», «буржуйҙар», «сауҙасылар», «поптар һәм дин әһелдәре» һәм хатта әүәлге урыҫ интеллигенцияһы ҡулға алыныуға дусар була. Ул осорҙа репрессияға эләккәндәрҙең теүәл һаны әлеге көнгә тиклем билдәле түгел.

Шул уҡ ваҡытта, «хәрби хәүефкә» һәм «тылды нығытыу» кәрәклегенә һылтанып, Сталин Бухарин төркөмө ҡаршылашыуын еңеүгә һәм «берләшкән оппозиция агенттары» Троцкий һәм Зиновьевты Үҙәк Комитеттан сығарыуға өлгәшә.

Ҡоротҡослоҡ менән көрәш

Совет дәүләте батша осоронан ҡалған техник интеллигенцияһы ярҙамына мохтаж була. Күп кенә белгестәр коммунистик лозунгыларға скептик ҡарашта була. Ленин РКП(б)-ның VIII съезындағы үҙенең сығышында коммунистарҙы буржуаз белгестәр тураһында иҫкәртә: «… уларға буржуаз психологияһы үтеп ингән һәм улар беҙгә хыянат иттеләр һәм артабан да итәсәк» . Ҡоротҡослоҡ һәм саботаж буйынса ҡайһы бер эштәрҙә, мәҫәлән, ошондай ғәйепләүҙәр була:

• ҡояш тотолоуҙы күҙәтеү саботажы (Пулков эше);
• СССР-ҙың халыҡ-ара абруйын төшөрөүгә килтергән финанс хәлдәр тураһындағы дөрөҫ булмаған отчеттарҙы әҙерләү (Крәҫтиән хеҙмәт партия эше);
• ағыулау юлы менән орлоҡ өлгөләренә зыян килтереү, ауыл хужалығын механизациялау өлкәһендә запчастар менән тейешенсә тәьмин итмәү юлы менән асыҡ ҡоротҡослоҡ итеү (Крәҫтиән хеҙмәт партия эше);
• сит ил разведкалары ҡушыуы буйынса туҡыма фабрикаларының етерлек кимәлдә үҫешенә, ярым фабрикаттарҙа диспропорциялар яһауҙа саботаж итеү (Промпартия эше);
• сит ил разведкалары ҡушыуы райондар буйынса тауарҙарҙы тигеҙһеҙ бүлеү (меньшевистик «Союз бюроһы» эше).

1920—1930 йылдар шарттарында йәмғиәттә бындай ғәйепләүҙәр адекват тип ҡабул ителә. Тикшереү органдарының версияһы буйынса өс процесс буйынса ғәйепләнеүселәре берҙәм заговор селтәре аша үҙ-ара бәйле була һәм уларҙың һәр береһенең иҡтисадтың төрлө өлкәләрендә саботаж буйынса «хеҙмәт бүленеше» күҙәтелә.

Шахта эше

1928 йылда Донбаста үткән күрһәтмә суды Шахта эше исеме аҫтында билдәле. Техник белгестәр, шул иҫәптән, сит ил граждандары, СССР-ҙа шпион эшмәкәрлеге алып барыуҙа һәм ҡоротҡослоҡта ғәйепләнәләр. 53 инженер һәм етәксе аңлы рәүештәге ҡоротҡослоҡта, йәшерен ойошма булдырыуҙа ғәйепләнә. 53 кешенән дүртәүһе азат ителә. Башта 11 кеше атып үлтереүгә хөкөм ителә, һуңынан Үҙәк Башҡарма Комитеты уларҙың алтыһына атыуҙы 10 йылға иркенән мәхрүм итеү менән алмаштыра. Партия бәхәстәрендә һәм Шахта эше буйынса асыҡ сығыштарҙа «уң оппозиция» вәкилдәре — Бухарин, Рыков һәм Томский иң ҡаты позицияла булыуын иғтибарҙан ысҡындырырға ярамай. Американ тарихсыһы һәм Сталиндың биографы Стивен Коткин, башланып торған коллективлашыу буйынса Сталин һәм «Бухарин төркөмө» араһындағы килеп сыҡҡан ҡапма-ҡаршылыҡтар сәбәпсе булған, тип һанай. Бухаринсылар Сталин менән Шахта эше буйынса бер ҡарашта булыуҙарын иҫбат итергә тырышып, Сталинға уларҙы ла «һул оппозицияһы» һымаҡ ВКП(б)-нан һәм Политбюронан сығара алмаҫ тип ышаналар.

Н. фон Меккты, П. Пальчинскийҙы һәм А. Величконы атып үлтереү

1929 йылдың май айында ОГПУ Коллегияһы судтан тыш тәртиптә «НКПС-та һәм СССР-ҙың тимер юлдарында контрреволюцион ҡоротҡослоҡ ойошмаһы» ағзалары Н. фон Меккты һәм А. Ф. Величконы һәм алтын-ағалтын сәнәғәте ҡоротҡосо П. А. Пальчинскийҙы атып үлтереүгә хөкөм итә. Ғәйепләнеүселәр үҙ ғәйебен танымай. Атып үлтереү тураһында белдереү 1929 йылдың 24 майында нәшер ителә.

Үҙ тәжрибәһендә рәсми ғәйепләүҙәрҙе татыған академик В. И. Вернадский Октябрь революцияһынан һуң бөтә капиталдарын үҙ ирке менән биргән фон Мекк ғәйепһеҙ үлтерелгәнен билдәләп үтә.

Промпартия эше

1930 йылда «Промпартия» эше буйынса асыҡ процесс үтә, дәүләт ғәйепләүсһе итеп прокурор Крыленко (1938 йыллда атып үлтерелә) тәғәйенләнә. Ғәйепләнеүселәр булып башлыса «буржуаз интеллигенцияһы» вәкилдәре була, улар СССР-ҙың индустриализацияһына саботаж итеү, сит ил разведкалары менән бәйләнештәр булдырыу, СССР-ға сит ил хәрби баҫып инеүҙе әҙерләү өсөн хөкөм ителәләр.

Крәҫтиән хеҙмәте партияһы эше

«Чаянов менән Кондратьевтың контрреволюцион эсер-кулак төркөмө» эше шулай уҡ 1930 йылда ҡарала. Ғәйепләнеүселәр индустриализация һәм ауыл хужалығы өлкәләрендә саботтаж итеүҙә ғәйепләнәләр.

«Союз бюроһы» эше

Элекке меньшевиктар буйынса асыҡ процесс 1931 йылдың мартында үтә. Ғәйепләнеселәргә хужалыҡ эшмәкәрлеген планлаштырыу өлкәһендә саботаж итеү, сит ил разведкалары менән бәйләнештәр булдырыуҙа ғәйеп тағыла.

Сит ил техник белгестәренә ҡарата репрессиялар

Ошо һәм башҡа процестар осоронда сит ил техник, башлыса герман һәм британ, белгестәре хөкөмгә тарттырыла. Улар, мәҫәлән, үҙҙәренең фирмалары аҫтында СССР-ҙа шпион резидентураһын йәйелдереүҙә ғәйепләнә.

Шпионажда һәм ҡоротҡослоҡта, мәҫәлән, «Лена-Гольдфилдс» и «Метро-Виккерс» британ кампаниялары белгестәре ғәйепләнә. Уларҙы 1929 йылда байытыу фабрикаһын яндырыуҙа ғәйепләйҙәр. «Метро-Виккерс» фирмаһы директоры Ричардс, тикшереү раҫлауынса, Интеллидженс Сервис британ махсус службаһының капитаны булған. Һөҙөмтәлә (Британияның протестарын иҫәпкә алмайынса) 27 кеше хөкөм ителә.

Партияның эске оппозицияһы менән көрәш

Ике ай ярым эсендә — 1927 йылдың ноябрҙең уртаһынан 1928 йылдың ғинуар аҙағына тиклем — «һул оппозицияға» ҡараған өсөн партиянан 2288 кеше сығарыла (тағы ла 970 оппозиционерҙы 1927 йылдың 15 ноябренә тиклем сығаралар). Партияны оппозициянан таҙартыу 1928 йылдың дауамында бара. Сығарылғандарҙың күпселек өлөшө административ һөргөнгә илдең алыҫ райондарына ебәрелә. 1928 йылдың ғинуар уртаһында оппозиция лидеры Л. Д. Троцкий Алма-Атаға һөрөлә, ә 1929 йылда ул сит илдәргә һөрөлөп сығарыла. Икенсе лидер, Г. Е. Зиновьев, шулай уҡ 1928 йылда һөрөлә, әммә шул уҡ йылда тәүбә итә һәм «ҡоралһыҙлана», партияла тергеҙелә һәм Ҡаҙан университетының ректоры итеп тәғәйенләнә, һуңынан Мәскәүгә ҡайтарыла.

1920-се йылдарҙың аҙағында — 1930-сы йылдар башында «һул оппозицияның» һәм «децистарҙың» ағзалары эшселәр араһында йәшерен эш алып барырға маташалар. 1929 йылдың яҙында бындай «йәшерен төркөмдәрҙең» ағзаларын ҡулға алыуҙары үткәрелә. 30-сы йылдар башында, по данным "Оппозиция бюллетене"нә ярашлы, төрмәләрҙә, һөргөндәрҙә, күҙәтеү аҫтында 7 меңдән ашыу һул оппозицияны яҡлаусылар була. Уларҙың байтаҡ өлөшө сәйәси изоляторҙарҙа, социалистик партияларҙың элекке ағзалары (эсерҙар, меньшевиктар, анархистар) менән бергә тотола. Ғәйептәрен танымаған оппозиционерҙарға төрмәлә тотоу йәки һөргөндә булыу сроктары оҙайтыла, уларҙы тағы ла алыҫыраҡ урындарға ебәрәләр.

1932 йылда М. Н. Рютин етәкселегендә Мәскәү һәм Харьковтан 14 коммунист йәшерен «Марксистар-ленинсылар союзын» ойошторалар. Рютин «Сталин пролетар диктатураһының кризисы» исеме аҫтындағы документ һәм «ВКП(б)-ың бөтә ағзаларына» өндәмәһен әҙерләй һәм тарата. Был документтарҙа «индустриализацияның авантюритстик темптары» һәм «авантюристик коллективлаштырыуҙың» һәләкәтле һөҙөмтәләре өсөн шәхсән яуаплылыҡты Сталинға һала. Ойошманың бөтә ағзалары ла ОГПУ коллегияһы тарафынан 5 йылдан 10 йылға тиклем сроктарға хөкөм ителә. Һул оппозицияның элекке лидерҙары Г. Е. Зиновьев һәм Л. Б. Каменев ошо эшкә бәйле партиянан сығарылалар һәм һөргөнгә ебәреләләр.

1932-се йылдың аҙағында — 1933-се йылдың башында 89 кешенән торған "И. Н. Смирнов, ТВ. А. Тер-Ваганян, Е. А. Преображенский һәм башҡаларҙың «йәшерен контрреволюцион троцкист ойошмаһы» ҡыйратыла, НКВД эргәһендәге ОСО 41 кешене 3 йылдан 5 йылға тиклем иректән мәхрүм итте, ә тағы ла 45 кешене 3 йылға һөргөнгә ебәрҙе.

Кулактарҙы эҙәрлекләү

1928—1932 йылдарҙа СССР-ҙа үткәрелгән ауыл хужалығының коллективлашыуы барышында дәүләт сәйәсете йүнәлештәренең береһе крәҫтиәндәрҙең советтарға ҡаршы сығыштарын баҫтырыу һәм ошоноң менән бәйле «кулаклыҡты синыф булараҡ бөтөрөү» (раскулачивание) була. Раскулачиваниеға эләккән ялланған эшселәр хеҙмәтен ҡулланған хәлле крәҫтиәндәр бөтә мөлкәтенән һәм гражданлыҡ ҡоҡуҡтарынан мәхрүм ителеп, илдең алыҫ райондарына һһөрөлә. Раскулачиваниеға бай крәҫтиәндәрҙәән иыш урта хәллеләр, хатта ярлылар ҙа эләгә. Репрессияға дусар булған ярлыларҙы, айырыуса улар кулактарға теләктәшлек күрһәткән йәки уларҙы яҡлап сыҡҡан осраҡтарҙа, «подкулачниктар» тип атайҙар. Михаил Калинин, кулаклыҡта ғәйепләнеүселәрҙың күпселеге совет власы өсөн көрәшкәндәр, әммә енәйәттәргә ҡаршы булғандар, тип яҙған.

Коллективлашыуға ҡаршы булған крәҫтиәндәр юғары һалымдарға һәм «артыҡ» игенде тартып алыуға ризаһыҙлыҡ белдерәләр, игенде йәшерәләр, яндыралар хатта ауыл партия һәм совет активистарын үлтерәләр, улар барыһы ла «кулак контрреволюцияһы» тип баһалана.

1920-се йылдар аҙағындағы советтарға ҡаршы крәҫтиәндәрҙең сығыштарын баҫтырыу өсөн ОГПУ-ның махсус бүлеге яуаплы була. Юридик фәндәре докторы С. А. Воронцовтың белдереүенсә, 1929 йылда ғына ОГПУ органдары тарафынан ауылдарҙа 2,5 меңдән ашыу советтарға ҡаршы төркөм юҡҡа сығарыла^:295.

1930 йылдың 30 ғинуарында ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты Президиумы «Тотошлай коллективлашыу райондарында кулак хужалыҡтарын бөтөрөү саралары тураһында» исемле ҡарар баҫтырып сығара.

Был ҡарарға ярашлы, кулактар 3 категорияға бүленә:

• беренсе категория — контрреволюцион актив, террористик акттарҙы һәм ихтилалдарҙы ойоштороусылар,
• икенсе категория — иң бай кулактарҙың һәм ярымалпауыттарҙың контрреволюцион активының ҡалған өлөшө,
• өсөнсө категория — ҡалған кулактар.

1-се категориялы кулак ғаиләләренең башлыҡтары ҡулға алыналар, уларҙың ғәмәлдәре тураһында эштәр ОГПУ составындағы махсус тройкаларға, ВКП(б)-ның обкомдарына (крайкомдарына) һәм прокуратураға бирелә. 1-се категориялы кулактарҙың ғаиләләре һәм 2-се категориялы кулактар СССР-ҙың алыҫ ерҙәренә һөргөнгә йәки өлкәнең (республиканың, крайҙың) алыҫ райондарына ебәрелә. 3-сө категорияға ҡараған кулактар район сиктәрендәге махсус күрһәтелгән урындарҙа урынлаштырылған.

1930 йылдың 2 февралендә кулаклыҡҡа ҡаршы йүнәлтелгән СССР ОГПУ-ның 44/21-се һанлы бойороғо сыға.

Бойороҡта ҡаралған:

1) Кисекмәҫтән «контрреволюцион кулактар активын» юҡ итергә, бигерәк тә "ғәмәлдә булған контрреволюцион һәм баш күтәреүсе ойошмаларҙың һәм төркөмдәрҙең кадрҙарын һәм «иң яуыз, һөрһөгән берәҙәктәрҙе» — йәғни беренсе категория:

• Кулактар — иң һөрһөгән һәм әүҙем, партия һәм социалистик хужалыҡты реконструкциялау буйынса властың сараларына ҡаршы тороусылар һәм аяҡ салыусылар; даими йәшәгән урындарынан ҡасҡан һәм подпольеға киткән, бигерәк тә актив аҡгвардиясылар һәм бандиттар менән ҡушылыусылар;
• Кулактар — контрреволюцион әүҙемлек, бигерәк тә ойошошоу тәртибен, күрһәтеүсе актив аҡгвардиясылар, ихтилалсылар, элекке бандиттар; элекке аҡ офицерҙар, репатрианттар, элекке әүҙем карателдәр һәм башҡалар;
• Кулактар — сиркәү советтарының, «үҙҙәрен әүҙем күрһәткән» төрлө дини, сектант общиналары һәм төркөмдәрҙең әүҙем ағзалары.
• Кулактар — үҙҙәренең хужалыҡтарын емергән иң байҙар, ростовщиктар, спекулянттар, элекке алпауыттар һәм эре ер хужалары.

Концлагерҙарға ябылғандарҙың йәки атып үлтерелгәндәрҙең ғаиләләре СССР-ҙың алыҫ төньяҡ райондарына ебәрелә (Себер, Урал, Төньяҡ край, Ҡаҙағстан).

2) Иң бай кулактарҙы (элекке алпауыттарҙы, ярым алпауыттарҙы, урындағы кулак авторитеттарҙы, «советтарға ҡаршы кулак активы», «руханиҙар һәм сектанттар») һәм уларҙың ғаиләләрен СССР-ҙы алыҫ төньяҡ райондарына массауи рәүештә һөрөү (тәүге сиратта тотошлай коллективлашыу һәм сиктәш һыҙаты райондарынан) һәм уларҙың мөлкәтен конфискациялау — икенсе категория.

3) СССР-ҙың райондарында кулактарҙы һәм уларҙың ғаиләләрен һөрөү буйынса иң тәүге сиратта үткәрелә торған кампаниялар (депортацияға дусар булған ғаиләләр һаны менән):

• Үҙәк-Ҡара тупраҡлы өлкә — 10 — 15 мең
• Урта Волга крайы — 8 — 10 мең
• Түбәнге Волга крайы — 10 — 12 мең
• Төньяҡ Кавказ һәм Дағстан — 20 мең
• Себер — 25 мең
• Урал — 10 — 15 мең
• Украина — 30 — 35 мең
• Белоруссия — 6 — 7 мең
• Ҡаҙағстан — 10 — 15 мең

Һөргөнгә ебәреү менән туранан-тураЙәшерен-оператив идаралығы начальнигы Е. Г. Евдокимов етәкселегендәге махсус опреатив төркөм шөғөлләнә. Крәҫтиәндәрҙең стихиялы боларыштары урындарҙа бик тиҙ баҫтыралар, 1931 йылдың йәйендә генә Уралдағы һәм Көнбайыш Себерҙәге ҙур боларыштарҙы баҫтырыу өсөн ОГПУ ғәскәрҙәренә армия частарының ярҙамы кәрәк була.

1930—1931 йылдарҙа ОГПУ ГУЛАГының һөргөнсөләр буйынса справкаға ярашлы барыһы махсус поселениеғадөйөм һаны 1 803 392 тәшкил иткән 381 026 ғаилә ебәрелә. 1932—1940 йылдарҙа тағы ла 489 822 кулак килә. Башҡа мәғлүмәттәр буйынса, атап әйткәндә, тарихсы В. Н. Земсковтың һанауынса, 1930—1940 йылдарҙа кулак һөргөнөндә 2,5 млн кеше булып киткән, шул уҡ ваҡытта 1930—1933 йылдарҙа һөргөндә яҡынса 600 кеше үлгән. төрлө репрессиялар буйынса барыһы 4 миллион тирәһе крәҫтиән дусар ителә.

Иген менән бәйле репрессиялар

1932 йылдың октябрь башында илдең төп иген райондарының дөйөм икмәк әҙерләү планы 15 %-20 %.-ҡа ғына үтәлә. 1932 йылдың 22 октябрендә ВКП(б)-ының Үҙәк Комитеты Политбюроһы решило послать на Украинаға һәм Төньяҡ Кавказға «икмәк әҙерләүҙе тиҙләтеү» маҡсатында ике ғәҙәттән тыш комиссиялар ебәрергә була, береһе — Вячеслав Молотов, икенсеһе Лазарь Каганович еткәселегендә. Кагановичтың комиссияһы 2 ноябрҙә (ОГПУ башлығы Генрих Ягода комиссия ағзаһы) Дондағы Ростовҡа килә һәм унда Төньяҡ Кавказ партойошмаларының секретарҙарын йыйып, кәңәшмә үткәрә. Кәңәшмәлә киләһе резолюция ҡабул ителә: «Бөртөклө ашты әҙерләү буйынса пландың хурлыҡлы уңышһыҙлыҡҡа осрауы сәбәпле урында партойошмаларҙы мәжбүри рәүештә кулак контрреволюцион элементарының саботажын емерергә, ошо саботажды етәкләүсе ауыл коммунистарының һәм колхоз рәйестәренең ҡаршылашыуын баҫтырырға». Ҡара исемлеккә индерелгән ҡайһы бер округтар өсөн киләһе саралар ҡарала:: бөтә продукцияны магазиндарҙан кире алыу, тулыһынса сауҙаны туҡтатыу, бөтә булған кредиттарҙы ябыу, юғары һалымдар һалыу, бөтә саботажсыларҙы, «контрреволюцион элементтарҙы» ҡулға алыу һәм тиҙләтелгән процедура буйынса хөкөм итергә (ОГПУ тәьмин итә). Саботаж дауам иткән осраҡта халыҡты тулыһынса депортациялау күҙалланған.

1932 йылдың ноябрь айында ғына иген әҙерләү кампанияһының уңышһыҙлыҡҡа осрауында ғәйепләнгән Төньяҡ Кавказдың 5 000 ауыл коммунисты һәм 15 000 колхозсыһы ҡулға алына. Декабрҙә станицалар халҡын депортациялау башлана. 1932 йылдың ноябренән 1933 йылдың ғинуарына тиклем 15 станицаға ҡаршы операциялар үткәрелә.

Днепропетровск өлкәһенең Орехов районында колхоздарға сәсеү өсөн фонд ҡалдырырға рөхсәт итеү тураһында Сталинға үтенес килеп еткәс, ул бик ныҡ асыулана һәм 1932 йылдың 7 декабрендә уның ҡултамғаһы менән бөтә партия органдарына циркуляр ебәрелә. Циркулярҙа әлеге етәкселәр кулак сәйәсәтен алып барыусы «партияны алдаусылар һәм жуликтар» тип атала. Сталин уларҙы кисекмәҫтән ҡулға алырға һәм һәр береһен 5 йылдан 10 йылға тиклем сроктарға хөкөм итергә бойора. Һөҙөмтәлә район ер идаралығының дәүләт агрономы И. Анистрат атып үлтерелә, ә партия райкомы секретары В. Головин, райисполком рәйесе М. Паламарчук, һәм тағы ла өс кеше 10 йылға лагерға ебәрелә. 3 йылдан 8 йылға тиклем 14 кеше хөкөм ителә.

1920-се — 1930-сы йылдар башындағы башҡа репрессиялары

1929—1931 йылдарҙа тиҫтәләгән ғалимдар ҡулға алына һәм «Фәндәр академияһы эше» буйынса ҡулға ална һәм хөкөм ителә. Фән өлкәһендә репрессиялар «Геолком эше» буйынса дауам итәлә һәм, ниһайәт, 1930 йылда Геология комитетының бөтөрөлөүенә килтерә.

1932 йылда дүрт Себер яҙыусыһы «себер бригадаһы» эше буйынса һөргөнгә ебәрелә.

РККА-ла хеҙмәт иткән йөҙәрләгән элекке офицерҙар 1930—1931 йылдарҙа ҡулға алына һәм «Яҙ» эше буйынса хөкөм ителә.

Ошо уҡ осорҙа «национал-уклонистарға» ҡаршы репрессиялар үтә.

1928—1929 йылдарҙа «Солтанғәлиевтың контрреволюцион ойошмаһы» эше буйынса Татар АССР-ының Һәм Ҡырым АССР-ның ҡайһы бер етәкселәре ҡулға алына. Ойошманың лидеры итеп татар коммунисы М. Х. Солтанғәлиев иғлан ителә. 1930 йылда ОГПУ коллегияһы Солтанғәлиевты һәм тағы ла «контрреволюцион ойошмала ҡатнашҡан» 20 кешене атыуға хөкөм итә, һуңыңан атыу 10-йыллыҡ төрмә срогы менән алыштырыла.

1930—1931 йылдарҙа Белоруссияла республика компартияһының бер секретары, бер нисә наркомы һәм башҡа етәкселәр ҡулға алына. Уларҙы «Белоруссияны азат итеү союзын» булдырыуҙа ғәйепләйҙәр, был эш буйынса 86 кеше хөкөм ителә.

1930 йылдың яҙында Украинала «Украинаны азат итеү союзы» эше буйынса асыҡ процесс үтә. Бөтә Украина Фәндәр академияһы вице-президенты С. А. Ефремовтан башҡа 40-тан ашыу кеше хөкөмгә тарттырыла. Бөтә ғәйепләнеүселәр ҙә үҙҙәрен контрреволюцион эшмәкәрлектә ғәйепле итеп таныйҙар, шуға күрә төп ғәйепләнеүселәргә үлем язаһы 8—10 йылға иректән мәхрүм итеүгә алыштырыла, ҡалғандары — унан да кәмерәк сроктарға, 9 кеше шартлы рәүештә хөкөм ителә.

Харьковта «Украин хәрби ойошмаһы» эше буйынса 148 кеше ҡулға алына. В январе 1934 йылдың ғинуарында ошо менән бәйле Мәскәүҙә СССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитетының бюджет комиссияһы рәйесе урынбаҫары, 20-се йылдарҙа Мәскәүҙә УССР-ҙың илсеһе, Госплан рәйесе һәм УССР-ҙың финанстар наркомы булған М. Н. Полоз ҡулға алына. Ул 10 йыл лагерҙарға хөкөм ителә.

Украинаның XII компартия съезында (1934 йылдың ғинуары) Украинаны Советтар Союзынан айырырға тырышҡан милләтселек ойошмаларҙан тыш, Украина КП(б)-һы «Скрыпник етәкләгән милләтселек уклонын» ҡыйратыуы тураһында резолюция ҡабул итә. Скрыпник — ВКП(б)-ының Үҙәк Комитетының ағзаһы, Украина Совнаркомы рәйесе урынбаҫары, һөсләү арҡаһында 1933 йылдың 7 июлендә үҙен-үҙе атып үлтерә. ВКП(б)-ның XVII съезында, алдағы съездан алып 13 республика, край һәм өлкә ойошмаларында ғына «милләтселек тайпылыш» өсөн партиянан 799 кеше кеше сығарылыуы тураһында белдерелә.

1932—1933 йылдарҙа ОГПУ-ның даими вәкиллеге тарафынан Түбәнге Новгород крайы буйынса «Фин халыҡтарын азат итеү союзы» эше уйлап табыла.

1920-30-се йылдарҙа Финляндиянан Советтар Союзына яҡынса 30 000 мең кеше күсә. Бынан тыш, Советтар Союзына Американан 6000 фин күсеп килә. Уларҙың күпселеге фин коммунистары була, улар эшселәр өсөн яңы, ғәҙел йәннәт төҙөргә теләй. Шулай уҡ Советтар Союзына көсләп сығарылған финдар ҙа була, уларҙың күбеһе һуңынан шпионажда ғәйепләнеп, Сталин репрессияларынан һәләк була.

1933—1934 йылдарҙа репрессияларҙың йомшарыуы

1933-34 йылдарҙа, Рәсәй тикшеренеүсеһе О. В. Хлевнюк фекеренсә, репрессияларҙың кәмеүе күҙәтелә. Уның фараздары буйынса, ВКП(б)-ның Үҙәк Комитетының һәм СССР-ҙың Халыҡ комиссарҙары Советының ОГПУ, суд һәм прокуратура өсөн 1933 йылдың 8 майындағы инструкцияһы сәбәпсе булыуы мөмкин. Инструкция крәҫтиәндәрҙең массауи һөрөүен сикләй (шул уҡ ваҡытта әүҙем «контрреволюционерҙарға» лимит һаҡлана — ил буйынса 12 мең хужалыҡ), шулай уҡ Юстиция наркоматының, ОГПУ һәм милицияның баш идаралығында хөкөм ителеүселәрҙең аҡтыҡҡы һаны 800 мең кеше урынына 400 мең кеше менән сикләнә (лагерҙар һәм колонияларҙан тыш) . Азат ителеү, шулай уҡ ҡулға алыныуҙар кәмеүе тураһында факттар документтар менән раҫланмай.

Рәсми мәғлүмәттәр буйынса, РСФСР-ҙа 1934 йылда яҡынса 1,2 миллион кеше хөкөм ителгән — был 1933 йылға ҡарата 200 меңгә кәмерәк. ОГПУ (1934 йылдың июленән НКВД) эштәре буйынса хөкөм ителгәндәрҙең һаны 79 мең тәшкил итә (1933 йылда 240 мең). 1934 йылдың 27 майындағы СССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитетының ҡарарына ярашлы мәжбүри күскенсе крәҫтиәндәрҙе граждан хоҡуҡтарында тергеҙеү процедураһы бер аҙ ябайлаштырыла .

Шуға ҡарамаҫтан, 1933-34 йылдарҙа сәйәси репрессиялар дауам итә. Нәҡ ошо осорға «славистар эше» тура килә. 1934 йылда ОГПУ Коллегияһының ҡарары буйынса дворян сығышлы 10 йәш ленинградсы атып үлтерелә, тағы ла өсәүһе лагерҙарға төрлө сроктарға ебәрелә (С. Кировты үлтерергә әҙерләнеүҙә һәм шпионажда ғәйепләнәләр).

1934 йылдың башында уҙғарылған ВКП(б)-ның XVII съезы алдынан Г. Е. Зиновьевты, Л. Б. Каменевты, Е. А.|Преображенскийҙы партияла тергеҙеү буйынса ҡарарҙар сығарыла.

1934 йылдың 10 июлендә сираттағы совет махсус службаларын үҙгәртеп ҡороу һөҙөмтәһендә Берләшкән дәүләт сәйәси идаралығы (ОГПУ) бөтөрөлә һәм СССР-ҙың Эске эштәр халыҡ комиссариаты (НКВД) булдырыла. Уның составына ОГПУ-ның бөтә оператив подразделениеларын берләштергән Дәүләт именлеге баш идаралығы (ГУГБ) инә. ГУГБ-тан тыш НКВД составында тағы ла дүрт баш идаралыҡ була — Эшсе-крәҫтиән милицияһы идаралығы, Эске һәм сик буйы баш идаралығы, Лагерҙарҙың баш идаралығы (ГУЛАГ) һәм Яңғындан һаҡлау баш идаралығы^:312. СССР НКВД-һына етәксе итеп Генрих Ягода ҡуйыла.

НКВД составында судтан тыш орган булдырыла — Эске эштәр наркомы ҡарамағындағы төрмәгә ултыртыу, 5 йылға тиклем һөргөнгә ебәреү йәки «йәмғиәт өсөн хәүефле кешеләрҙе» СССР-ҙан ҡыуыу буйынса хөкөмдәр сығарыу өсөн вәкәләтле булған Махсус кәңәшмә (ОСО) булдырыла^:312. Махсус кәңәшмә үҙе менән ОГПУ-ның суд коллегияһын алыштыра, шул уҡ ваҡытта уның ҡайһы бер вәкәләттәре ҡыҫҡартыла.

Ленинград буйынса «Атыу исемлектәре» (ССР Союзы Юғары Суды Хәрби коллегияһы судына тәғәйенләнгән кешеләр исемлеге). Сталин, Ворошилов, Каганович, Жданов һәм Молотовтарҙың ҡултамғалары. 1937 йылдың апреле. АП РФ, оп. 24, 409-сы эш, 54 табаҡ

1932-33 йылдарҙа паспорт системаһы индерелеү менән ҙур ҡалаларҙан мәжбүри рәүештә «синфи йөҙөн юғалтҡан элемент» тип танылған эре ҡалалар граждандары мәжбүри рәүештә ҡыуып сығарылалар. Был кешеләрҙе алдан «кулактан юҡҡа сығарылған» өсөн булдырылған махсус поселениеларға ебәреләләр. Нарым төньяғына һәм Төньяҡ Ҡаҙағстанға 1933 йыл эсендә 2 миллион тирәһе кеше һөрөргә ниәт ителә — һәр төбәккә берешәр миллион. Шулай уҡ СССР-ҙың Халыҡ комиссарҙары Советының 1933 йылдың 11 мартындағы ҡарарына ярашлы ОГПУ органдарына һәм союз республикаларының юстиция наркомдарына енәйәт элементын махсус поселениеларға ебәреү өсөн төрмәләрҙә контингентты кәметеү бойорола. Украина, Төньяҡ Кавказ, Үҙәк Ҡара ер өлкәһе һәм Түбәнге Волга крайы буйынса яңы ойошторолған махсус ҡасабаларға өс йылға тиклемге срокка 80 меңдән ашыу кешене һөрөү талап ителә. СибЛАГ етәкселеге һәм Көнбайыш Себер партия-совет органдары ҡапыл килтерелгән күп һанлы эшелондарҙы ҡаршы алырға әҙер булмай

1934—1938 йылдарҙағы сәйәси репрессиялары

Партияны «таҙартыу»

1933 йылдан алып 1934 йылдың 31 декабренә тиклем ВКП(б)-ның «негераль таҙартыуы» үткәрелә. 1935 йылдың май айында ҡабаттан башланған «Таҙартыу» барышында партиянан 18,3 % коммунистар сығарыла (бөтәһе 1916, 5 мең була). «Таҙартыу» тамамланғандан һуң «партия документтарын тикшереү» башлана, тикшереү 1935 йылдың декабренә тиклем үткәрелә һәм тағы ла 10-20 мең кеше партиянан сығарыла. 1936 йылдың ғинуарынан сентябргә тиклем «партия документтарын алмаштырыу» үткәрелә. Ысынында был тикшереү 1933—1935 йылдарҙың «таҙартыуының» дауамы була һәм массауи ҡулға алыуҙар менән оҙатыла

Партиянан сығарылған ағзалар иң тәүге сиратта репрессияға эләгәләр. 1917 йылда һәм һуңғараҡ Совет хөкүмәтендә төп ролдәр уйнаған большевиктарҙың алдынғы шәхестәре язалана. 1917 йылғы Политбюроһының тәүге составынан берҙән-бер тере ҡалған ағзаһы үҙе Сталин була. Ҡалған бишәүһенән дүртеһе атып үлтерелә, ә бишенсеһе, Лев Троцкий, партиянан ҡыуылып, илдән дә ҡыуыла һәм 1940 йылда үлтерелә.

Кировты үлтереү, репрессияларҙың көсәйеүе

Ленинградта 1934 йылдың 1 декабрендә С. М. Кировтың үлтерелеүе яңы сәйәси репрессиялар тулҡынына этәргес көс була. Башлыса репрессиялар Мәскәү һәм Ленинградҡа ҡағылышлы була. Лениградтағы ваҡиғалар «Киров ағымы» исеме аҫтында билдәле, Мәскәүҙә «Кремль эше» — ул ваҡыттағы төп процесс.

Властарҙың ҡарарҙары

Үҙәк башҡарма комитетының һәм СССР-ҙың Халыҡ комиссарҙары Советының «Союздаш республикаларҙың ғәмәлдәге енәйәт-процессуаль кодекстарына үҙгәрештәр индереү тураһында» исемле ҡарары.

Кировты үлтергән көндә СССР-ҙың хөкүмәте рәсми рәүештә Кировтың үлтерелеүе тураһында белдерҙе. Белдереүҙә «эшселәр класының бөтә дошмандарын тулыһынса тамырынан юҡҡа сығарыуҙың» кәрәклеге тураһында әйтелә.

СССР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советының һәм Үҙәк Башҡарма Комитетының «Союз республикаларының ғәмәлдәге енәйәт-процессуаль кодекстарына үҙгәрештәр индереү тураһында» ҡарары:

Союз республикаларының ғәмәлдәге енәйәт-процессуаль кодекстарына террористик ойошмалар һәм Совет власы хеҙмәткәрҙәренә ҡаршы террористик акттар эштәрен тикшереү һәм ҡарау буйынса киләһе үҙгәрештәрҙе индерергә:

1. Бындай эштәр буйынса тикшереүҙе 10 көнгә тиклем тамамларға;
2. Ғәйепләү ҡарарын хөкөм ителеүселәргә эште ҡарау алдынан бер тәүлек алдан бирергә;
3. Эштәрҙе бер яҡлы ғына ҡарарға;
4. Суд ҡарарына кассацион ялыу биреүҙе, шулай уҡ ярлыҡау һорауҙы, рөхсәт итмәҫкә;
5. Үлем язаһы хөкөмөн кисекмәҫтән үтәргә.

— ССР Союзының Үҙәк Башҡарма Комитеты Рәйесе М. Калинин.
ССР Союзының Үҙәк Башҡарма Комитеты секретары А. Енукидзе.
Мәскәү, Кремль.
1 декабрь 1934 йыл

.

Олег Хлевнюк фекеренсә, Кировтың үлтерелеүе буйынса эште тикшереү ваҡытында Сталин НКВДның ҡаршылығына ҡарамаҫтан, Кировтың үлемендә Г. Е. Зиновьевты, Л. Б. Каменевты һәм уның яҡлыларҙы ғәйепләп, «Зиновьев эҙен» эҙләргә ҡуша. Бер нисә көндән Зиновьев оппозицияһының элекке яҡлылары ҡулға алына башлай, ә 16 декабрҙә Каменев һәм Зиновьев үҙҙәре ҡулға алына. 28-29 декабрҙә туранан-тура үлтереүҙе ойоштороуҙа ғәйепләнеүсе 14 кеше атып үлтереүгә хөкөм ителә. Приговорҙа улар бөтәһе лә «Ленинградтағы Зиновьев советтарға ҡаршы төркөмөнөң», ә һуңынан «Лениград үҙәге» тип исемләнгән «йәшерен террористик контрреволюцион төркөмөнөң әүҙем ҡатнашыусылары» булған тип раҫлана. 1935 йылдың 9 ғинуарҙа СССР-ҙың НКВД ҡарамағындағы Махсус кәңәшмәлә «Ленинград контрреволюцион Сафаров, Залуцкий һәм башҡаларҙың Зиновьев төркөмө» енәйәт эше буйынса 77 кеше хөкөм ителә. 16 ғинуарҙа Зиновьев һәм Каменев етәкселегендәге «Мәскәү үҙәге» эше буйынса 19 ғәйепләнеүселәр хөкөм ителә. Бөтә ошо процестар тупаҫ рәүештә уйлап сығарылған була.

О. Г. Шатуновская А. Н. Яковлевҡа яҙылған хатында Сталиндың шәхси архивында уның үҙ ҡулы менән уйлап сығарылған ике үҙәктең (Ленинград һәм Мәскәү) исемлектәре табылған тип раҫлана.

Артабанғы бер нисә йыл дауамында Сталин Кировтың үлемен элекке сәйәси ҡаршы тороусылар менән көрәшеү өсөн ҡуллана. Улар бөтәһе террористик эшмәкәрлек өсөн ғәйепләнеп юҡҡа сығарылалар.

1935 йылдың ғинуарында урындарға ебәрелгән ВКП(б)-ның Үҙәк комитетының «Киров иптәштең фәхшиҙәрсә үлтереүе менән бәйле ваҡиғалар һабаҡтары» исеме аҫтындағы ябыҡ хатында Каменев һәм Зиновьевҡа ҡабаттан «Ленинград» һәм «Мәскәү» үҙәктәре менән етәкселек итеүҙән тыш, Сталин ВКП(б) тарихында булған башҡа «партияға ҡаршы төркөмдәр» тураһында — «троцкистар», «демократик централистар», «эшселәр оппозицияһы», «уң уклонистар» һәм башҡалар — тураһында иҫкә төшөрә. Был хатты урындарҙа ғәмәлгә индереү өсөн туранан-тура күрһәтмә тип ҡабул итергә тейешю.

1935 йылдың 26 ғинуарында Сталин Ленинградтан Себер төньяғына һәм Якутияға Зиновьевҡа яҡын булған 663 кешене һөрөү тураһындағы Политбюроның ҡарарына ҡул ҡуя. Бер үк ваҡытта 325 элекке оппозиционер Ленинградтан партия эшенә башҡа райондарға күсерелә. Ошондай уҡ ғәмәлдәр бүтән ерҙәрҙә лә күҙәтелә. Мәҫәлән, 1935 йылдың 17 ғинуарында Украина Компартияһының Үҙәк комитеты Политбюроһы элекке әүҙем троцкистарҙы һәм зиновьевсыларҙы республиканың эре үҙәктәренән күсереү кәрәклеге һәм партиянан сығарылғандарға документтар әҙерләү тураһында һүҙ ҡуҙғата.

1935 йылдың март-апрелендә СССР-ҙың НКВД ҡарамағындағы Махсус кәңәшмә бер нисә билдәле партия эшмәкәрен хөкөмгә тарттыра (А. Г. Шляпников һәм башҡалар), улар 1921 йылда партияның X съезында «эшселәр оппозицияһы» платформаһын яҡлап дискуссияла ҡатнашҡан булған.

1935 йылдың ғинуар-апрелендә НКВД органдары «Кремль эшен» «табалар», уның сиктәрендә Кремлдәге дәүләт хеҙмәткәрҙәренең бер төркөмө ҡулға алына, уларҙы террористик ойошма булдырыуҙа ғәйепләйҙәр. Ошо эш менән бәйле 1935 йылдың 3 мартында СССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитеты секретары Авель Енукидзе вазифаһынан бушатыла. Уның урынына СССР-ҙың элекке прокуроры А. И. Акулов килә, Акуловҡа алмашҡа — уның урынбаҫары А. Я. Вышинский.

1935 йылдың 27 майында НКВД СССР-ҙың НКВД-һы бойороғона ярашлы республикаларҙа, крайҙарҙа һәм өлкәләрҙә НКВД «тройкалары» барлыҡҡа килә, уларҙың составына НКВД идаралығы начальнигы, милиция идаралығы начальнигы һәм өлкә прокуроры инә. «Тройкалар» һөрөү, ҡыуыу йәки 5 йылға тиклем лагерға ебәреү тураһында ҡарарҙар сығара.

Оло террор

1936 йылдың 26 сентябрендә эске эштәр наркомы итеп Ягода урынына Н. Ежов тәғәйенләнә.

1937—1938 йылдарға ҡулға алыуҙарҙың пигы тура килә. Ошо ике йыл эсендә НКВД 1 575 259 кешене ҡулға ала, шул иҫәптән 681 692 кеше атып үлтереүгә хөкөм ителә.

А. Медушевский «Оло террорҙы» «Сталиндың социаль инженерияһының төп ҡоралы» тип һанай. Уның һүҙҙәре буйынса, «Оло террорҙың» асылына бер нисә ҡараш бар, әммә бер генә нәмә икеләнеүһеҙ ҡабул ителә — Сталиндың үҙенең һәм илдең карателдәр ведомствоһы НКВД ГУГБ-ының массауи репрессиялар ойоштороуҙа төп роле.

Мәскәү процестары

1936—1938 йылдарҙа өс эре асыҡ процесс ойошторола: 1920—1930 йылдарҙа троцкист һәм уң оппозицияһы менән бәйләнештә булған ВКП(б)-ның элекке юғары вазифалы эшмәкәрҙәре хөкөм ителә. Был процестарҙы сит илдәрҙә «Мәскәү процестары» тип атайҙар (англ. Moscow Trials).

СССР-ҙың Юғары судының Хәрби коллегияһы хөкөм ителгәндәргә Сталинды һәм башҡа совет лидерҙарын ликвидациялау маҡсатында көнбайыш разведкалары менән бәйләнештәр булдырыу, СССР-ҙы тарҡатыу һәм капитализмды тергеҙеү, шул уҡ маҡсатта иҡтисадтың төрлө тармаҡтарында ҡортоҡослоҡто ойоштороу ғәйебе тағыла.

• «Троцкий-Зиновьев Террористик Үҙәге» төркөмөнөң 16 ағзаһына үткәрелгән Беренсе Мәскәү процесы 1936 йылдың авгусында була. төп ғәйепләнеүселәр — Зиновьев һәм Каменев. Башҡа төрлө ғәйепләүҙәрҙән тыш, уларҙы Кировты үлтереүҙә һәм Сталинды үлтереү өсөн заговор ойоштороуҙа ғәйепләйҙәр.
• 1937 йылдың ғинуарында Икенсе Мәскәү процесында («Параллельсоветтарға ҡаршы троцкистар үҙәге» эше) Радек, Пятаков һәм Сокольников кеүек (барыһы 17 кеше) етәкселәрҙең эше ҡарала, 13 кеше атып үлтерелә, ҡалғандары лагерҙарға оҙатыла, тиҙҙән унда бөтәһе лә вафат була.
• 1938 йылдың 2-13 мартында Өсөнсө Мәскәү процесында «уң троцкист блогы» ағзаһын (21 кеше) хөкөм итәләр. Төп ғәйепләнеүселәр — Николай Бухарин — Политбюроның элекке ағзаһы һәм Коминтерн лидеры, һәм Алексей Рыков — Политбюроның элекке ағзаһы һәм Халыҡ Комиссарҙары Советының рәйесе, улар 1928-29 йылдарҙа ВКП(б)-ла уң оппозицияның лидерҙары була. Ҡалғандары — Г. Г. Ягода, Х. Г. Раковский, Н. Н. Крестинский, М. А. Чернов һәм башҡалар. Уларҙы «Советтар Союзына дошмандарса ҡарашта булған сит ил дәүләттәренең разведкалары ҡушыуы буйынса сит ил дәүләттәре файҙаһына шпионаж, ҡоротҡосолоҡ, диверсиялар, террор, СССР-ҙың хәрби ҡеүәтен ҡаҡшатыу, ошо дәүләттәрҙең СССР-ға хәрби һөжүмен провокациялау, СССР-ҙы бүлгеләү һәм унан Украинаны, Белоруссияны, Урта Азия республикаларын, Грузияны, Әрмәнстанды, Әзербайжанды, Алыҫ Көнсығыштағы Приморьены — алда күрһәтелгән сит дәүләттәр файҙаһына, ниһайәт, СССР-ҙа ғәмәлдә булған социалистик йәмғиәт һәм дәүләт ҡоролошон юҡҡа сығарыу һәм капитализмды тергеҙеү, буржуазия власын тергеҙеү өсөн „уң троцкистар блогы“ исеме аҫтында үҙ маҡсаты итеп заговорсылыҡ төркөм булдырыуҙы ҡуйыуҙа» ғәйепләйҙәр. Бөтә хөкөм ителеүселәр ғәйепле тип табылалар һәм (өсә кешенән башҡа) атып үлтереләләр.

Судтың беренсе көнөндә ғәйепләнеүсе Крестинский тикшереү ваҡытындағы күрһәтмәләренән баш тарта, «үҙ ирке» менән бирелмәне тип белдерә. Әммә киләһе көндә ошо уҡ һүҙҙәренән баш тарта («…мин дөрөҫөн әйтерлек хәлдә түгел инем, ғәйеплемен тип әйтер хәлдә түгел инем. Шуға ла әйе, мин ғәйепле тип әйтер урынына, үҙем дә һиҙмәҫтән юҡ, ғәйепһеҙмен тип әйттем») һәм үҙ һүҙҙәрен «троцкист провокацияһы» тип исемләй.

1990-сы йылдар уртаһында В. П. Наумов, М. Геллер һәм А. Некричтың эштәрендә һорау алыу ваҡытында шантаж, язалау һәм ҡаҙаплау бик ныҡ ҡулланған, ғәйепте таныу күрһәтмәләре көс менән алынған, тип раҫлана.

Формаль рәүештә репрессиялар Ежов етәкселегендә үтһә лә, О. В. Хлевнюк фекеренсә, 1936—1938 йылдарҙа Ежовтың эшмәкәрлеген Сталин бик ныҡ тикшергәнен һәм йүнәлеш биргәнен дәлилләгән бик күп документтар бар.

РККА-ла репрессиялар

1937 йылдың июнендә РККА-ның бер төркөм юғары вазифалы офицерҙары, шул иҫәптән Михаил Тухачевский, хөкөм итеү буйынса суд үтә. ғәйепләнеүселәргә 1937 йылдың 15 майына тәғәйенләнгән хәрби түңкәрелеш әҙерләү ғәйебе тағыла. Һуңғараҡ совет етәкслеге РККА-ның командирҙар составына ҡарата масштаблы репрессиялар үткәрә. Ғәйепләнеүселәрҙе үлем язаһына тарттырған СССР-ҙың Юғары судының Махсус суд присутствиеһына ингән һигеҙ кешенән бишәүһе (Блюхер, Белов, Дыбенко, Алкснис һәм Каширин) үҙҙәре лә һуңынан атып үлтерелә.

Контрреволюцион енәйәттәре өсөн юғары, урта һәм кесе командирҙар һәм етәкселәр составы, шулай уҡ рядовойҙар составы репрессиялана: 1936 йыл — 925 кеше, 1937 йыл — 4079, 1938 йыл — 3132, 1939 йыл — 1099 һәм 1940 йыл — 1603 кеше. СССР-ҙың Юғары судының хәрби коллегияһы Архивы мәғлүмәттәренә ярашлы 1938 йылда үлем язаһына 52 хәрби, 1939 йылда — 112 һәм 1940 йылда — 528 хәрбиҙәр тарттырылған.

Репрессиялар арҡаһында ҡалған офицерҙар хеҙмәт баҫҡыстары буйлап бик тиҙ үрмәләүгә мөмкинлек ала. Мәҫәлән, 30-йәшлек хәрби осоусы өлкән лейтенант Иван Проскуров бер йыл эсендә комбриг булып китә,ә тағы ла бер йылдан генерал-лейтенант званиеһында ГРУ-ны етәкләй.

Дәүләт именлеге органдарында репрессиялар

СССР НКВД -һында, РСФСР-ҙың ВЧК—ОГПУ—НКВД органдарында 1937 йылға тиклем уҡ репрессиялар үткәрелә. 1920-сы йылдарҙың башында уҡ «органдарҙан» бер нисә «артыҡ әүҙем» ҡыҙыл террор эшмәкәрҙәре алып ташлана.һул оппозиция менән көрәш барышында ҡайһы бер чекистар репрессиялана (мәҫәлән, зРадекка Троцкийҙың хатын бирергә маташҡан Яков Блюмкин атып үлтерелә). Ягода ведомство етәкләгәндән һуң эре «таҙартыу» үткәрелә.

1936 йылдың 6 сентябрендә эске эштәр министры итеп Ягода урынына Ежов тәғәйенләнә, уның етәкселегендә Икенсе һәм Өсөнсө процестар үткәрелә һәм «хәрбиҙәр эше» тикшерелә. 1937—1938 йылдарҙағы «таҙартыу» үҙе, тәүге сиратта, Ежов исеме менән бәйле («ежовщина», «ежовы рукавицы»). Ягода элемтә наркомы посына күсерелә, 1937 йылда ҡулға алына. 1938 йылдың февралендә ул Өсөнсө Мәскәү процесында ғәйепләнеүселәр араһында булып сыға, сит ил разведкалары менән бәйләнештәрҙә һәм Максим Горькийҙы үлтереүҙә ғәйепләнә.

Дәүләт именлеге хеҙмәткәрҙәренән 1936 йылдың 1 октябренән 1938 йылдың 15 авгусына тиклем 2273 кеше ҡулға алына, шул иҫәптән «контрреволюцион енәйәттәр» өсөн — 1862 кеше. Берия власҡа килгәндән һуң 1939 йылда уларҙа тағы ла 937 кеше өҫтәлә. Улар араһынан ҡайһы берҙәре азат ителә һәм органдарҙа тергеҙелә.

Мәғлүм булыуынса, дәүәлт именлеге хеҙмәткәрҙәренән яҡынса 20 мең кеше репрессияға дусар ителгән, улар араһында ВЧК-ның элекке етәкселәре, «соратников Дзержинскийҙың көрәштәштәре» : А. X. Артузов, Г. И. Бокий, М. Я. Лацис, М. С. Кедров, В. Н. Манцев, Г. С. Мороз, И. П. Павлуновский, Я. X. Петерс, М. А. Трилиссер, И. С. Уншлихт, В. В. Фомин.

00447-се һанлы бойороҡ буйынса массауи репрессиялар

Тотҡондар Беломорканал төҙөлөшөндә

1937 йылдың 30 июлендә НКВД-ның «Элекке кулактарҙы, енәйәтселәрҙе һәм башҡа советтарға ҡаршы элементтарҙы репрессиялау буйынса операция тураһында» исемле 00447-се һанлы бойороғо ҡабул ителә.

Бойороҡҡа ярашлы, репрессияларға дусар булған категориялар билдәләнә. Приказ НКВД № 00447:

1. Хөкөм итеү урындарынан ҡайтҡан һәм әүҙем советтарға ҡаршы ҡоротҡос эшмәкәрлек алып барған элекке кулактар;
2. Лагерҙарҙан һәм махсус ауылдарҙан ҡасҡан һәм раскулачиваниенан йәшеренгән элекке кулактар һәм раскулачиваниенан йәшеренгән, советтарға ҡаршы эшмәкәрлек алып барған кулактар :
3. Ихтилалсы, фашистик, террористик һәм бандитлыҡ берләшмәләрҙә торған, репрессияларҙан йәки төрмәләрҙән ҡасҡан һәм советтарға ҡаршы енәйәтсел эшмәкәрлеген яңыртҡан элекке кулактар һәм социаль яҡтан хәүефле элементтар;
4. Советтарға ҡаршы партиялар ағзалары (эсерҙар, грузмектар, муссаватистар, иттихадистар һәм дашнактар), элекке аҡтар, жандармдар, чиновниктар, карателдәр, бандиттар, бандиттарҙың ярҙамсылары, переправщиктар, реэмигранттар, репрессияларҙан ҡасҡандартөрмәнән ҡасҡандар һәм әүҙем советтарға ҡаршы эшмәкәрлекте дауам итеүселәр;
5. Тикшереү һәм тикшерелгән агентура материалдары менән хәҙер юҡҡа сығарылған иң дошмандарса һәм әүҙем казак-аҡгвардиясы ихтилалсы ойошмаларҙың, фашистик, террористик һәм шпион-диверсион формированиеларҙың фашланған ҡатнашыусылары; әлеге ваҡытта һаҡ аҫтында тотолған, тикшереү тамамланһа ла, суд органдары тарафынан әле ҡаралмаған ошо категорияға ҡараған элементтар шулай уҡ репрессияға тартыла.
6. Элекке кулактар, карателдәр, бандиттар, аҡтар, секта активистары, диндарҙар һәм хәҙерге көндә төрмәләрҙә, лагерҙарҙа, хеҙмәт ауылдарында һәм колонияларҙа тотолған һәм унда ҡоротҡос советтарға ҡаршы эш алып барыусы башҡа элементтар;
7. Енәйәтсел эшмәкәрлек алып барыусы һәм енәйәтсел мөхит менән бәйле енәйәтселәр (бандиттар, талаусылар, бурҙар-рецидивистар, контрабандист-профессионалдар, аферист-рецидивистар, мал-ат урлаусылар), ; шулай уҡ эштәре буйынса тикшереү тамамланһа ла, әммә суд органдары тарафынан уларҙың эштәре ҡаралмаған һәм әле һаҡ аҫтында тотолған ошо категорияға ҡараған элементтар.
8. Лагерҙарҙа һәм хеҙмәт поселениеларында булған һәм унда енәйәтсел эшмәкәрлек алып барған енәйәтсел элементтар.

Бөтә репрессияларға дусар булғандар ике категорияға бүленә:

1. «иң дошмандарса элементтар» кисекмәҫтән ҡулға алынырға һәм, тройкаларға эштәре ҡаралғандан һуң — атып үлтерелергә тейеш.
2. «улай уҡ әүҙем булмаған, әммә шулай ҙа дошмандарса элементтар» ҡулға алынырға тейеш һәм лагерҙарға йәки төрмәләргә 8 йылдан 10 йылға тиклемге срокка ултыртылырға тейеш.

НКВД-ның бойороғо буйынса меңдәрсә эштәрҙе тиҙ арала ҡарау өсөн республикалар һәм өлкәләр кимәлендә «оператив тройкалар» булдырыла. Тройка составына ғәҙәттә рәйес — урындағы НКВД-ның начальнигы, ағзалары — урындағы прокурор һәм ВКП(б) -ның өлкә, край йәки республика комитетының беренсе секретары ингән.

Советтар Союзының һәр регионы өсөн ике категория буйынса ла лимиттар (сиктәр) булдырыла (см.).

Репрессияларҙың бер өлөшө хөкөм ителгән һәм лагерҙарҙа булған кешеләргә ҡарата үткәрелә. Улар өсөн «беренсе категория» лимиттары билдәләнә (10 мең кеше.) һәм шулай уҡ тройкалар булдырыла.

Бойороҡ буйынса хөкөм ителгәндәрҙең ғаиләләре ағзаларына репрессиялар билдәләнә:

1. «Ағзалары әүҙем советтарға ҡаршы ғәмәлдәргә һәләтле булған» ғаиләләр лагерҙарға йәки хеҙмәт ҡасабаларына сығарылырға тейеш.
2. Сик буйында йәшәүсе атып үлтерелгәндәрҙең ғаиләләре республикалар, крайҙар һәм өлкәләрҙең эске өлөшөнә күсерелергә тейеш.
3. Мәскәүҙә, Ленинградта, Киевта, Тбилисиҙа, Баҡыла, Дондағы Ростовта, Таганрогта һәм Сочи, Гагры һәм Сухуми райондарында йәшәгән атып үлтерелгәндәрҙең ғаиләләре сик буйынан тыш башҡа өлкәләргә, уларҙың һайлауы буйынса, күсереләләр.
4. Репрессияланғандарҙың бөтә ғаиләләре учетҡа һәм даими күҙәтеү аҫтына ҡуйылырға тейеш.

«Кулак операцияһының» сроктары бер нисә тапҡыр оҙайтыла, ә лимиттар ҡабаттан ҡарала. Шулай, 1938 йылдың 31 ғинуарында Политбюроның ҡарары менән 22 регион өсөн 57 200 кешелек өҫтәмә лимит бүленә, шул иҫәптән «беренсе категория» буйынса — 48 мең, 1 февралдә Политбюро Алыҫ Көнсығыш лагерҙары өсөн 12 мең кешелек «беренсе категория» буйынса өҫтәмә лимит, 17 февралдә — дополнительный лимит для Украины өсөн ике категория буйынса 30 мең өҫтәмә лимит, 31 июлдә — Алыҫ Көнсығыш өсөн (15 мең — «беренсе категория», 5 мең икенсе категория буйынса), 29 августта Чита өлкәһе өсөн — 3 мең.

1937 йылдың авгусынан 1938 йылдың ноябренә тиклем тройкаларҙың хөкөмдәре буйынса 390 мең кеше үлтерелә, 380 мең ГУЛаг лагерҙарына оҙатыла.

Киров обкомының секретары М. Н. Родиндың «беренсе категория» лимитын — 300 кешегә һәм «икенсе категория» лимитын 1000 кешегә арттырыу буйынса запросы, ҡыҙыл ҡәләм менән Сталиндың күрһәтмәһе — беренсе категория буйынса 300-гә түгел, 500 кешегә, һәм икенсе категория буйынса 1000 кешегә түгел, ә 800 кешегә арттырыу. 1937 йылдың 22 октябре

1938 йылдың 21 майында НКВД-ның бойороғо менән «милиция тройкалары» ойошторола, уларҙың «социаль яҡтан хәүефле элементтарҙы» судһыҙ һөргөнгә йәки 3—5 йылға төрмәгә хөкөм итеү хоҡуҡтары булған. Әлеге тройкалар 400 мең кешегә төрлө приговорҙар сығара. Ҡаралған кешеләр исемлегенә шулай уҡ енәйәтсе рецивистар һәм алыпһатарҙар ҙа эләккән.

Репрессиялар көсәйгән саҡта атып үлтерелгәндәрҙең туғандарына ғәйепләнеүселәр «яҙышыу хоҡуҡһыҙ 10 йыл лагерҙарға» хөкөм ителгән тип хәбәр итеү практикаға ингән.шул уҡ ваҡытта суд эштәрендә ысынбарлыҡ приговор — атып үлтереү — күрһәтелгән. Әлеге практика юридик яҡтан СССР НКВД-һының 1939 йылдың 11 майындағы «Ҡулға алынғандарҙың һәм хөкөм ителгәндәрҙең тотолған урыны тураһында белешмәләр биреү тураһында» исемле 00515-се һанлы указы менән нығытылған.

Сит ил кешеләренә һәм этник аҙсылыҡтарға ҡарата репрессиялар

• 1936 йылдың 9 мартында Политбюро ЦК ВКП(б-ның Үҙәк Комитеты Политбюроһы «СССР-ҙы шпион, террористик һәм диверсион элементтар килеп инеүҙән сикләгән саралар тураһында» тигән ҡарары сыға. Уға ярашлы илгә сәйәси эмигранттарҙың күсеп килеүе ҡатмарлаштырыла һәм СССР территорияһында халыҡ-ара ойошмаларҙы «таҙартыу» өсөн комиссия булдырыла.
• 1937 йылдың 25 июлендә Ежов 00439-се һанлы бойороҡҡа ҡул ҡуя һәм уны ғәмәлгә индерә, НКВД-ның урындағы органдарына 5-көнлөк срок эсендә бөтә герман подданныйҙарын, шул иҫәптән оборона цехтары булған хәрби заводтарҙа, шулай уҡ тимер юлдары транспортында элек эшләгән йәки хәҙер эшләп йөрөгән сәйәси эмигранттарҙы ла, ҡулға алырға ҡушыла. Уларҙың эштәре буйынса алып барылған тикшереү ваҡытында "әлегә тиклем фашланмаған герман разведкаһы агентураһын бөтә мөмкинлектәрҙе файҙаланып асыҡларға " (). Был эштәр буйынса 30 608 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән атып үлтереүгә 24 858 кеше тарттырыла.
• 1937 йылдың 11 авгусында Ежов 00485-се һанлы бойороҡҡа ҡул ҡуя, был бойороҡ буйынса 20 августан "Поляк ғәскәри ойошмаһы"ның урындағы ойошмаларыны тулыһынса ҡыйратыу буйынса киң күләмле операция башлана, уны 3-айлыҡ срокта тамамларға бойорола(). Был эштәр буйынса 103 489 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 84 471 кеше атып үлтерелә. [5] 2007 йыл 22 март архивланған.
• 1937 йылдың 17 авгусында Румыниянан Молдавияға һәм Украинаға ҡасып килгәнгә ҡарата «румын операцияһы» үткәреү тураһында бойороҡ сыға. 8292 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 5439 кеше атып үлтерелә.
• 1937 йылдың 30 ноябрендә — директива НКВД-ның Латвиянан касып килеүселәргә, латын клубтары һәм йәмғиәттәре активистарына ҡарата директиваһы сыға. 21 300 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 16 575 кеше атып үлтерелә.
• 1937 йылдың 11 декабрендә НКВД-ның гректарға ҡарата операция тураһында директиваһы сыға. 12 557 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 10 545 кеше атып үлтерелә.
• 1937 йылдың 14 декабрендә НКВД -ның «латыш линияһы» буйынса эстондарға, литваларға, финдар, шулай уҡ болҡарҙар репрессияларҙың йәйелдереүе тураһында директива сыға. «Эстон линияһы» буйынса 9 735 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән атып үлтереүгә 7998 кеше хөкөм ителә, «фин линияһы» буйынса 11 066 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 9078 кеше атып үлтерелгән.
• 1938 йылдың 29 ғинуарында НКВД-ның «иран операцияһы» тураһында директива сыға. 13 297 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 2 046 кеше атып үлтереүгә хөкөм ителә.
• 1938 йылдың 1 февралендә НКВД-ның болгарҙарға һәм македонецтарға ҡарата «милли операция» тураһында директива сыға.
• 1938 йылдың 16 февралендә НКВД-ның «афган линияһы» буйынса ҡулға алыуҙар тураһында директива сыға. 1 557 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 366 атып үлтереүгә хөкөм ителә.
• 1938 йылдың 23 мартында Политбюроның оборона сәнәғәтен репрессиялар ҡағылған милләт кешеләренән таҙартыу тураһында ҡарары сыға.
• 1938 йылдың 24 июнендә Оборона Наркоматаның СССР территорияһында сағылдырылмаған милләтле хәрбиҙәрҙе об увольнении РККА-нан сығарыу тураһында директива сыға.

Юғары судтың Хәрби коллегияһын хөкөм итеү

1937—1938 йылдарҙа Юғары Советтың хәрби коллегияһы (ВКВС) атып үлтереүгә яҡынса 30 000 кешене хөкөм ителә. Оло террор осоронда Политбюро ағзалары 43 768 кешенән торған 383 исемлеккә ҡул ҡуйғандар. Исемлектәрҙә алдан уҡ язалау саралары яҙыла.

Репрессияланған ғаиләләр ағзалары

«Атаһы улы өсөн яуап бирмәй» тигән билдәле һүҙҙәр Сталин тарафынан 1935 йылдың декабрендә Мәскәүҙә үткән алдынғы комбайнсылар кәңәшмәһендә, башҡорт колхозсыһы Гильбаның («Кулактың улы булһам да, мин эшселәр һәм крәҫтиәндәр эше һәм социализмды төҙөү өсөн көрәшәсәкмен») һүҙҙәренә яуап итеп әйтелә. Әммә йыл ярым үтер-үтмәҫ ВКП-ның Үҙәк Комитеты Политбюроһы 1937 йылдың 5 июлендәге П51/144-се һанлы Ҡарары ҡабул итә:

Әлеге бойороҡҡа 1937 йылдың 15 авгусында бер нисә аныҡлыҡ индергән НКВД-ның тейешле директиваһы сыға:

• тоталь репрессиялар ҡатындарына һәм балаларына ғына ҡарата регламентлана (Политбюро бойороғондағы һымаҡ бөтә туғандар түгел);
• ҡатындары ирҙәре менән бергә ҡулға алынырға тейеш;
• элекке ҡатындар, улар «контрреволюцион эшмәкәрлектә» ҡатнашҡан осраҡта ғына, ҡулға алына;
• 15 йәштән өлкәнерәк балаларҙы «социаль яҡтан хәүефле» тип табылған осраҡта ғына ҡулға алырға була;
• ауырлы, имсәк балалары ҡулдарында булған, ауыр сирле ҡатындарҙың ҡулға алыуҙы ваҡытлыса кисектереп торорға;
• әсәһе ҡулға алынғандан һуң ҡарауһыҙ ҡалған балалар балалар йорттаарына урынлаштырылалар, әгәр «ҡалған етемдәрҙе башҡа туғандары (репрессияға дусар ителмәгән) үҙ ҡарамағына алырға теләүселәргә ҡаршы килмәҫкә»;
• Директиваның үтәлеше НКВД-ның Махсус кәңәшмәһенә йөкмәтелә.

Артабан бындай практика бер нисә тапҡыр үҙгәртелә.

1937 йылдың октябрендә директивой НКВД-ның директиваһы менән репрессияланғандар ғаиләләре ағзаларына ҡарата «уң троцкист блогынан» ҡайһы бер хөкөм ителгәндәрҙең «милли линиялар» буйынса репрессиялары киңәйтелә («поляк линияһы», «немец», «румын», «харбин»). Әммә ноябрҙә үк бындай ҡулға алыныуҙар туҡтатыла.

1938 йылдың октябренән НКВД хөкөм ителгәндәрҙең ҡатындарын «ирҙәренең контрреволюцион эшенә ярҙам иткән осраҡта» йәки уларҙың советтарға ҡаршы ҡараштары тураһында мәғлүмәттәр булған саҡта ғына ҡулға алына.

Күпселек хөкөм ителгәндәрҙең ҡатындарының сроктары 1940-сы йылдар башында тамамлана. Әммә, һуғыш башланыу сәбәпле, 1941 йылдың 22 июнендә үк енәйәтселәрҙе һәм «контрреволюцион элементтарҙы» азат итеүҙе тыйыу тураһында директива сыға. шул уҡ ваҡытта бер йылдан хөкөм ителгәндәрҙең ғаиләләрен азат итеү тураһында яңы директива сыға. Бөтә азат ителгәндәр лагерҙарҙа ирекле ялланыусылар хәлендә ҡалырға тейеш була. тулыһынса улар һуғыштан һуң ғына азат ителә, шул уҡ ваҡытта уларға эре ҡалаларҙа йәшәү тыйыла.

1950-се йылдарҙа, после КПСС-тың XX съезынан һуң, хөкөм ителәгнәдәрҙең ғаиләләренең төа массаһы реабилитациялана.

НКВД-ның 00386-сы һанлы бойороғона ярашлы 18 мең хөкөм ителгәндәрҙең ҡатындары ҡулға алынһа һәм 25 мең бала тартып алынһа, башҡа эштәр буйынса хөкөм ителгәндәрҙең йәки «элекке кешеләрҙең»(элкке диндарҙар, батша чиновниктары, дворяндар һәм башҡалар) ғаилә ағзалары лагерҙарға ултыртылмай. Шулай булыуға ҡарамаҫтан улар төрлө сикләүҙәргә дусар булалар — мәҫәлән, юғары уҡыу йорттарына инеү, эшкә төшөү, Ҡыҙыл Армияға саҡырыу, йыш ҡына һайлау хоҡуғынан мәхрүм ителәләр («лишенецтар»).

Бындай дискриминация күп кенә кешеләрҙе биография элементтарын йәшерергә мәжбүр итә, шулай итеп, «Үҙ аталарыбыҙҙан баш тартабыҙ» кампанияһы башлана.

1930 йылдың 30 мартында Үҙәк башҡарма комитеты үҙенең ҡарары менән "лишенецтарҙың " балаларын һайлау зоҡуҡтарында тергеҙә, 1933 йылдың мартында һайлау хоҡуҡтарында кулактарҙың балалары ла тергеҙелә.

1935 йылда казактарҙың балаларын РККА -ға алырға рөхсәт ителә.

1938 йылдың 27 авгусында хөкөм ителгән менән никахты бер яҡлап өҙөү мөмкинлеге тураһында НКВД-ның циркуляры сыға.

1939 йылда Ҡыҙыл Армияһына алыуҙа синфи ҡараш бөтөрөлә, шул уҡ ваҡытта «элеккеләрҙең» балаларына хәрби училищеларына инеү рөхсәт ителмәй.

Оло террорҙың тамамланыуы

1938 йылдың 22 авгусында СССР НКВД-ның башлығының 1-се урынбаҫары вазифаһына Л. П. Берия тәғәйенләнә, ул 1938 йылдың сентябренән алып 1939 йылдың ғинуарына тиклем НКВД-ла, прокуратурала, милицияла киң күләле ҡулға алыуҙар башҡара. Ежов ысынында НКВД-лағы эшенән ситләштерелә. 1938 йылдың 17 ноябрендә НКВД-ның судтан тыш тройкалары тарҡатыла. 1938 йылдың 25 ноябрендә Л. П. Берия НКВД башлығы вазифаһында Ежовты алыштыра.

1939 йылдың 10 апрелендә Ежов сит ил разведкалары менән хеҙмәттәшлек итеүҙә һәм террористик эшмәкәрлектә ғәйепләнеп ҡулға алына, 1940 йылдың 3 февралендә хөкөм ителә һәм иртәгеһенә атып үлтерелә.

1939—1941 йылдарҙағы сәйәси репрессиялар

1941 йылдың 7 июлендәге С. И. Кузнецовтың приговоры. 1955 йылда реабилитация тураһында справкағаСССР-ҙың Юғары Советының Хәрби коллегияһын етәкләгән А. Чепцов ҡул ҡуйған (см. ниже)

СССР-ға Польшаның көнсығыш райондарын — Көнбайыш Белоруссияны һәм Көнбайыш Украинаны ҡушыу буйынса хәрби операциянан һуң әлеге территорияларҙа ҡулға алыныу кампанияһы башлана. НКВД-ның дәүләт именлеге баш идаралығының статистик мәғлүмәттәренә ярашлы контрреволюцион ғәйепләү буйынса 1939 йылдың сентябренән алып 1941 йылдың июненә тиклем унда 108 063 кеше ҡулға алына.

Бынан тыш, 1940 йылда Көнбайыш Белорусиянан һәм Көнбайыш Украинанан халыҡтың өс массауи депортацияһы үткәрелә:

1. 1940 йылдың февралендә 140 мең тирәһе поляк осадниктары һәм урмансылары ғаиләләре менән СССР-ҙың төньяҡ һәм көнсығыш райондарына НКВД-ның махсус поселениеларына алып кителә;
2. 1940 йылдың апрелендә йәшерен ойошмаларҙың, поляк армияһы офицерҙарының, полицейскийҙарҙың, төрмәселәрҙең, жандармдарҙың, алпауыттарҙың, фабриканттарҙың һәм поляк дәүләт аппараты чиновниктарының 61 меңгә яҡын ғаилә ағзалары Ҡаҙағстанға административ һөрөлөүгә дусар була. Был ғаиләләрҙең башлыҡтары башлыса атып үлтерелгән була (Катынь атып үлетереүе);
3. 1940 йылдың июль аҙағында нацистик Германияһы оккупациялаған Польша территорияһынансовет гражданлығынан баш тартҡан яҡынса 78 мең ҡасҡын были депортацияла. Улар араһында бик күп йәһүдтәр була

1941 йылдың май-июнендә 1939—1940 йылдарҙа бөтә СССР-ға ҡушылған территорияларҙа (Көнбайыш Украина һәм Көнбайыш Белоруссия, Прибалтика, Молдавия, УССР-ҙың Черновцы һәм Измаил өлкәләре) НКВД тарафынан «социаль яҡтан ят» элементтарҙы ҡулға алыу буйынса массауи операциялар һәм депортациялар үткәрелә. «Контрреволюцион партияларҙың һәм советтарҡға ҡаршы милли ойошмаларҙың» ҡатнашыусылары, элекке алпауыттар, эре сауҙасылар, фабриканттар һәм чиновниктар, элекке жандармдар, һаҡсылар, полицияның һәм төрмәләрҙең етәксе составы. Улар СССР-ҙың НКВД ҡарамағындағы Махсус кәңәшмәһе ҡарарҙары буйынса 5—8 йылға лагерҙарға ебәрелә, артабан улар алыҫ ерҙәргә 20 йылға һөрөлөргә тейеш. Уларҙың ғаиләләренең ағзалары, «контрреволюцион милли ойошмаларҙың» ҡатнашыусыларының ғаилә ағзалары, шулай уҡ совет гражданлығынан баш тартҡан поляк ҡасҡындары, 20 йылға Ҡаҙағстанға, Коми АССР-ға, Алтай һәм Красноярск крайҙарына, Киров, Омск һәм Новосибирск өлкәләренә һөрөләләр

Ошо операциялар һөҙөмтәһендә лагерҙарға 19 мең кеше оҙатыла, тағы ла 87 мең поселениеға ебәрелә

Репрессияланғандарҙың һаны төрлө территориялар буйынса:

• Эстония — 10 016
• Литва — 17 501
• Латвия — 16 900
• Молдавия, Черновцы һәм Измаил өлкәләре
• УССР — 30 389
• Көнбайыш Украина — 11 093
• Көнбайыш Белоруссия —яҡынса 21 000.

.

Совет-фин һуғышы ваҡытында әсирлеккә эләккән совет хәрбиҙәре 1940 йылда һуғыш тамамланыуы менән тыуған яҡҡа ҡайтҡандан һуң шулай уҡ репрессияларға дусар булалар. Л.Берия Сталинға, судҡа бирер өсөн етерлек мәғлүмәт булмаған 4354 элекке хәрби әсирҙәр СССР НКВД-ның Махсус кәңәшмәһе ҡарары менән холоҡто төҙәтеү-хеҙмәт лагерҙарына 5 йылдан 8 йылға тиклем срокка хөкөм итеү планлаштырыуы тураһында, хәбәр итә, әсирлеккә эләккәндә яраланған, ауырыу йәки туңған булған 450 кеше генә азат ителә ала.

Молотов-Риббентроп пакты менән бәйле СССР-ҙа ҡайһы бер ҡулға алынған немец һәм австриялы эмигранттар (мәҫәлән, М. Бубер-Нейман, Ф. Г. Хоутерманс) 1940 йылда нацист Германияға бирелә, улар унда нацист төрмәләренә һәм концентрацион лагерҙарына ултыртыла.

Бөйөк Ватан һуғышы осорондағы сәйәси репрессиялар

Һуғыштың башында, немец ғәскәрҙәре яҡынлашҡан саҡта, «контрреволюцион эшмәкәрлектә» шикле күренгән йәки ғәйепләнгәндәр йыш ҡына судтан тыш тәртиптә атып үлтереләләр. Айырыуса йыш был практика УССР-ҙың көнбайыш өлкәләрендә, әҙерәк кимәлдә БССР-ҙа һәм һирәкләп Прибалтика совет республикаларында ҡулланыла. Ошо уҡ практика РСФСР-ҙа һәм Карел-Фин ССР-нда немец ғәскәрҙәре үтеп ингән саҡта ҡулланыла. НКВД-ның рәсми документтарында был ғәмәлдәр «төрмәләрҙе бушатыу» йәки «1-се категория буйынса сығып китеү» тип атала. Атып үлтереүҙәр башлыса төрмәләрҙә үтә, шулай уҡ «контрреволюцион» статьялар буйынса ҡулға алынғандар йәки шиклеләр конвой аҫтында булғанда атып үлтерелгән осраҡтар билдәле.

1941 йылдың май-июнендә оборона сәнғәтенең ҡайһы бер юғары вазифалы хәрбиҙәре һәм етәкселәре ҡулға алына — элек Генераль штабтың начальнигы вазифаһын биләгән маршал К. Мерецков, илдең ПВО-һының начальнигы Г. Штерн, генерал-полковник А. Локтионов (ҡулға алынғанға тиклем Прибалтика хәрби округы командующийы вазифаһынан бушатылған), помощник начальника Генштаб начальнигы урынбаҫары генерал-лейтенант Я. Смушкевич, РККА ВВС-ның командующийы П. Рычагов, ВВС штабы начальнигы П. Володин, 7 армияһы ВВС-ының начальнигы И. Проскуров, ВВС-тың Хәрби академияһы начальнигы Ф. Арженухин, генералдар М. Каюков һәм П. Юсупов, РККА -ның Баш артиллерния идаралығының артиллерия комитеты рәйесенең урынбаҫары И. Засосов,ә шулай уҡ ҡоралдар наркомы Б.Ванников, уның урынбаҫарҙары Барсуков һәм Мирзаханов, патрон главкыһының начальнигы Ветошкин, ҡорал заводтарының бер нисә директоры һәм баш инженерҙары, РККА-ны ҡораллау буйынса етәксе хеҙмәткәрҙәр — Баш артиллерия идаралығы (ГАУ) начальнигының урынбаҫары Г. Савченко, ВВС-ты ҡоралдары начальнигы И. Сакриер, Баш артиллерия идаралығының (ГАУ) уҡсы ҡоралы идаралығы начальнигы С. Склизков.

Әммә тиҙҙән Ванников һәм ҡорадар наркомытының башҡа хеҙмәткәрҙәре, ә шулай уҡ ҡайһы бер хәрбиҙәр, шул иҫәптән Мерецков, азат ителә, 1941 йылдың 17 октябрендә эске эштәр наркомы Л.Берия бер ниндәй судһыҙ йәки хатта судтан тыш органдаың ҡарарһыҙ Штернды, Локтионовты, Смушкевичты, Савченконы, Рычаговты, Сакриерҙы, Засосовты, Володинды, Проскуровты, Склизковты, Арженухинды һәм Каюковты, ҡоралдар наркоматының тәжрибә бүлеге начальнигы М. Соборновты, ҡоралдар наркоматының махсус конструкторлыҡ бюроһы начальнигы Я. Таубинды, СССР-ҙың сауҙа наркомы урынбаҫары Д. Розовты, СССР-ҙың баш арбитры Ф. Голощёкинды, Омск партия обкомы беренсе секретары Д. Булатовты, СССР-ҙың балыҡ сәнәғәте наркомы урынбаҫары С. Вайнштейнды, косметика һәм гигиена институты директоры И. Белаховты, әҙип Е. Дунаевскийҙы, Хәрби-санитар институтының элекке директоры М. Кедровты, шулай уҡ Савченко, Рычагов һәм Розовтың ҡатындарын атып үлтерергә бойора.

1942 йылдың 29 ғинуарындағы генералдар П. Клёнов, И. Селиванов, Е. Птухин исемдәре һәм Сталиндың «Расстрелять всех поименованных в записке. И. Ст.» шәхсән резолюцияһы менән «Атып үлтереү» исемлегенең беренсе бите:

Һуғыш ваҡытында контрреволюцион енәйәттәрҙә ғәйепләүҙәр буйынса 21 генерал ҡулға алына.

1941-42 йылдарҙа Ленинград блокадаһы ваҡытында «советтарға ҡаршы, контрреволюционхыянатсыл эшмәкәрлек» алып барыуҙа ғәйепленеүҙәр буйынса НКВД-ның урындағы идаралығы тарафынан Ленинград юғары уҡыу йорттарының 200-ҙән 300-гә тиклем хеҙмәткәрҙәре һәм уларҙың ғаилә ағзалары ҡулға алына. Бер нисә суд процестары һөҙөмтәһендә Ленинград фронты ғәскәрҙәренең Хәрби трибуналы һәмЛенинград округының НКВД ғәскәрҙәре тарафынан 32 юғары квалификациялы белгес үлем язаһына хөкөм ителә (дүртеһе атып үлтерелә, ҡалғандарына язалау сараһы холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерҙарының төрлө сроктарына алыштырыла), ҡулға алынған күп кенә ғалимдар тикшереү ваҡытында төрмәлә һәм лагерҙарҙа вафат була.

Плендан ҡасҡан һәм совет ғәскәрҙәре азат иткән совет хәрби әсирҙәр, ҡағиҙә булараҡ, тикшереү өсөн бының өсөн махсус рәү булдырылған тикшереү-фильтрацион лагерҙарына оҙатыла, унда улар хөкөм ителгән енәйәтселәр көн иткән шарттарҙа тотолалар. бындай лагерҙар Дәүләт оборона комитетының 1941 йылдың 27 декабрендәге ҡарарына ярашлы төҙөлә Фильтрацион лагерҙарында тотоу сроктары бер нисек тә сикләнмәй. Һуғыштан һуң плендан азат ителгәндәр һәм репатриацияланған совет хәрбиҙәре эшселәр батальондарына күмер һәм урман сәнәғәте предприятиеларына эшләү өсөн ебәрелә, был предприятиелар илдең алыҫ райондарында урынлаша. Улар араһынан бик күп меңдәр хыянатсыллыҡта ғәйепләнеп, ҡулға алыналар һәм ГУЛАГ лагерҙарына хөкөм ителәләр .

1944 йылдың йәйендә совет ғәскәрҙәре Польша территорияһына аяҡ баҫа. Быға тиклем Көнбайыш Украина һәм кнбайыш Белоруссия территорияларында, шулай уҡ Литвала, совет ғәскәрҙәре һөргөндә булған поляк хөкүмәтенә буйһонған Крайова Армияһының поляк партизан формированиелары менән осраша. Был формированиеларға совет ғәскәрҙәре ингәнгә тиклем азат ителгән территорияларҙа тәртип тоторға бурыс ҡуйыла. Башта совет ғәскәрҙәре Крайова армияһы менән немецтарға ҡаршы берлектәге операциялар үткәрәләр, һуңынан поляк офицерҙары ҡулға алына, яугирҙар ҡоралһыҙландырыла һәм советтар яҡлы Поляк Ғәскәренә мобилизациялана. Азат ителгән территорияларҙа, йәғни Ҡыҙыл Армия тылында, подпольға киткән Крайова Армияһының отрядтарын ҡоралһыҙландырыу дауам итә. Былар барыһы ла Полшала 1944 йылдың июленән алып була. 1944 йылдың 23 авгусында Люблиндан Рязань тирәһендәге лагерға Крайова Армияһы яугирҙарының беренсе этабы ебәрелә. Оҙатыу алдынан уларҙы элекке нацистик Майданек концлагерында тоталар. 1945 йылдың 19 ғинуарында Крайова Армияһының һуңғы командующийы Леопольд Окулицкий армияны тарҡатыу тураһында бойороҡҡа ҡул ҡуя. 1945 йылдың февралендә Польшалағы эмигрант поляк хөкүмәте вәкилдәрен, Милли берҙәмлек Советы делегаттарының (ваҡытлы подполье парламентының) күпселеген һәм Армия етәкселәрен НКГБ генералы И. А. Серов конференцияға йыя. Конференцияла һүҙ коммунистик булмаған төркөмдәр вәкилдәренең Советтар Союзы яҡлауы аҫтында булған Ваҡытлы хөкүмәткә инеү ихтималлығы ҡарала. Поляктарға хәүефһеҙлек гарантиялары вәғәҙә ителә, әммә уларҙа Прушкувала 27 мартта ҡулға алалар һәм Мәскәүгә алып киләләр, бында суд үткәрелә. Совет дәүләт именлеге органдары һәм ғәскәрҙәре Поляк Халыҡ Республикаһы органдарына антикоммунистик ихтилалсыларына ҡаршы көрәштә булышлыҡ итәләр. Белосток воеводлығында 1945 йылдың июлендә совет ғәскәре ҡулға алған 592 поляк гражданы судтан тыш тәртиптә атып үлтерелгән тип фаразлап була.

1945 йылдың ғинуарында билдәһеҙ сәбәптәр буйынса Совет ғәскәрҙәре менән оккупацияланған Венгрия территорияһында СМЕРШ органдары тарафынан швед дипломаты Рауль Валленберг ҡулға алына, ул, рәсми рәүештәге мәғлүмәттәр буйынса, 1947 йылда төрмәлә вафат булған.

1945 йылда СМЕРШ органдары Үҙәк Европала беренсе тулҡын урыҫ эмигранттарын ҡулға ала. Шулай итеп, Чехословакияла 400 тирәһе эмигрант ҡулға алына. 1о йылға төрмәгә ултыртыу сәбәптәре араһында башлыса «Граждандар һуғышында ҡатнашыу», «советтарға ҡаршы ойошма ағзаһы булыу», «публиковал свои статьи в чешской газете „Народни листы“» гәзитендә үҙенең мәҡәләләрен баҫтырған", «советтарға ҡаршы агитация» формулировкалары була. 1945 йылдың авгусында совет ғәскәрҙәре Манчжурияға ингәндән унда йәшәгән урыҫ эмигранттары шулай уҡ ҡулға алыналар. 1945 йылда эмигранттарҙың бер төркөмөн Финляндия СССР-ға тапшыра (Лейно тотҡондары).

Һуғыштан һуңғы сәйәси репрессиялар

1945 йылдың декабрендә — 12-се һауа армияһы командующийы авиация маршалы С. А. Худяков, 1946 йылдың апрелендә ВВС-тың баш командующийы, авиацияның баш маршалы авиации А. А. Новиков ҡулға алыналар. Шулай уҡ авиация сәнәғәте наркомы А. И. Шахурин, Хәрби-Һауа Көстәренең (ВВС-тың) баш инженеры А. К. Репин, ВВС-тың хәрби советы ағзаһы Н. С. Шиманов, ВВС-тың баш заказдар идаралығы начальнигы Н. П. Селезнев һәм ВКП(б)-ның Үҙәк комитеты кадрҙар идаралығы бүлектәре начальниктары А. В. Будников и Г. М. Григорьян («Авиация эше»). 1946 йылдың 10 — 11 майында СССР-ҙың Юғары Судының хәрби коллегияһы Новиковды, Шахуринды, Репинды, Шимановды, Селезневды, Будниковды һәм Григорьянды ғәйепле тип таный, улар «үҙ-ара һөйләшеп, яраҡһыҙ самолеттарҙы һәм моторҙарҙы эре партиялар менән алып индереү һәм ВВС-тың строевой частарында ҙур һанлы аварияларға һәм катастрофаларға, осоусыларҙың һәләк булыуына килтереү өсөн» ғәйепләнеп, 128-а статьяһы буйынса (яраҡһыҙ продукция сығарыу) һәм 193-17 (властан артыҡ файҙаланыу, ғәмһеҙлек, шулай уҡ РККА-ның етәкселек иткән составы яғынан эшкә һалҡын мөнәсәбәте) 2 йылдан 7 йылға тиклем сроктарға ултыртылалар. С.Худяков 1950 йылда Хыянатсыллыҡта ғәйепләнә һәм атып үлтерелә.

1947 йылдың ғинуарында генерал-полковник Волга буйы хәрби округы ғәскәрҙәренең командующийы В. Н. Гордов, уның урынбаҫары маршал, 1942 йылда генерал-майор дәрәжәһенә тиклем түбәнәйтелгән Г. И. Кулик һәм шул уҡ округтың штаб начльнигы, генерал-майор Ф. Т. Рыбальченко. Улар телефондан һөйләшеүҙәре һөҙөмтәһендә ғәйепләнәләр.

1948 йылдың апрелендә СССР-ҙың диңгеҙ флоты министры А. А. Афанасьевтың эше уйлап табыла, МГБ хеҙмәткәрҙәре «АҠШ разведкаһы» хеҙмәткәрҙәре исеменән уны урлайҙар һәм шулай итеп ғәйеп тағыла. Махсус кәңәшмәһе ҡарары буйынса Афанасьевты 1949 йылдың 14 майында 20 йылға төрмәгә хөкөм итәләр

1948 йылда маршал Г. Жуковҡа яҡын булған генерал-лейтенант В. В. Крюков һәм генерал-лейтенант К. Ф. Телегин («Трофей эше») ҡулға алыналар. 1951 йылда улар контрреволюцион агитация һәм уғлыҡ өсөн ғәйепләне, һәр береһе 25-әр йылға төрмәгә хөкөм ителә.

1948 йылдың февралендә СССР-ҙың Юғары судының Хәрби коллегияһы признала виновными адмиралдар Н. Г. Кузнецов, Л. М. Галлер, В. А. Алафузов һәм Г. А. Степановтарҙы ғәйепле тип таный. Улар 1942—1944 гйылдарҙа СССР хөкүмәтенең рөхсәтенән тыш Бөйөк Британияға һәм АҠШ-ға секретлы һыҙмаларҙы һәм бейек парашют торпедоһының , дистанцион гранатаның, бер нисә корабль артиллерия системалары тасуирламаларын, атыу менән идара итеү схемаларын, шулай уҡ бик күп һанлы йәшерен диңгеҙ карталарын биреүҙә ғәйепләнәләр.

1952 йылдың мартынан алып августҡа тиклем СССР-ҙың Юғары судының Хәрби коллегияһы ҡарары менән оҙайлы сроктарға 35 генерал хөкөм ителә, шул иҫәптән 21 генерал һуғыш ваҡытында ҡулға алына, ҡалған 14 генерал һуғыштан һуңғы осорҙа (шул иҫәптән авиация маршалы Г. А. Ворожейкин). Уларҙың күбеһе советтарға ҡаршы агитация алып барыуҙа, ҡайһы берҙәре Ватанға хыянат итеүҙә ғәйепләнә.

Германияның совет оккупация зонаһында немец граждандарын НКВД-ның (МВД) махсус лагерҙарына ултыртыу өсөн оппозицион сәйәси төркөмдәр булдырыуҙа, көнбайыш оккупацион зоналарҙа урынлашҡан ойошмалар менән бәйләнештәр булдырыуҙа шик булыуы ла етә. Был осраҡтарҙа совет енәйәт законының 58-се статьяһы (шпионаж һәм агентура эшмәкәрлеге) ҡулланыла. Ҡайһы берҙә Үҙәк Европа илдәре активистары (Бела Ковач (инг.)баш. (инг.)баш., Шара Кариг, Бельтер төркөмө, Арно Эш) СССР-ға килтерәләләр һәм улар совет судтары һәм Махсу Кәңәшмә хөкөм сығара. Совет хәрби трибуналы ҡарары буйынса Германияла 1952 фальсификацияланған ғәйеп буйынса ССС төрмәһенә коммунист Лео Бауэр һәм Германияның Либераль-демократик партияһының генераль секретары Гюнтер Штемпель оҙатыла.

1947 йылда «Көнбайыш алдында ялағайлыҡҡа» ҡаршы пропагандистик кампания башлана. Уны башлау өсөн СССР-ҙың медицина фәндәре академияһының корреспондент-ағзаһы Н. Г. Клюева һәм профессор Г. И. Роскин сәбәпсе булалар. Клюева һәм Роскин рак ауырыуынан, уларҙың фекеренсә, бик мөһим препарат уйлап табалар — «КР» (круцин). Юыл асыш менән (ул тейешле кимәлдә тикшерелмәгән була) американдар ҡыҙыҡһыналар һәм китапты сығарыу өсөн берлектәге тикшереүҙәр үткәреү буйынса программа тәҡдим итәләр. Алдан килешеү буйынса (властарҙың рөхсәтенән) 1946 йылдың ноябрендә АҠШ-ҡа командировкаға ебәрелгән СССР-ҙың медицина фәндәре академияһының академик-секретары В. В. Парин һауылҡ һаҡлау минстры күрһәтмәһе буйынса китаптың ҡулъяҙмаһын һәм препарат менән ампулаларҙы американ ғалимдарына тапшыра. Әммә Сталинға был бик ныҡ оҡшамай.Ҡайтыу менән Парин ҡулға алына һәм «Ватанға хыянат иткән өсөн» 25 йылға хөкөм ителә.

…7. Тикшереү талаптарына ҡаршылыҡ күрһәткән, үҙҙәрен провокацион тотҡан һәм төрлө ысулдар менән тикшереүҙе оҙайтырға йәки дөрөҫ юлдан тайпылдырырға тырышҡан ҡулға алыныусыларға ҡарата ҡаты һаҡ аҫтында тотоу саралары ҡулланыла.

Атап әйткәндә:

а) йоҡо сәғәттәре кәметелгән һәм туҡланыу һәм башҡа көнкүреш хәжәттәре буйынса насарыраҡ булған ҡатыраҡ режимлы төрмәгә күсереү;

б)бер кешелек камераларға урынлаштырыу;

в) саф һауала йөрөүҙән, аҙыҡ-түлек тапшырмаларҙан һәм китап уҡыу хоҡуғынан мәхрүм итеү;

г) карцерға 20 тәлеккә тиклем ултыртыу. иҫкәрмә: карцерҙа, иҙәнгә беркетелгән бүкәндән һәм түшәк кәрәк-яраҡтарһыҙ карауаттан тыш, башҡа йыһаз булмай; йоҡлау өсөн карауат тәүлегенә алты сәғәткә бирелә; карцерҙа тотолған хөкөм ителгәндәргә тәүлегенә 300 грамм икмәк һәм ҡайнар һыу һәм көнөнә бер таҡыр эҫе аш биреләр; карцерҙа тартыу тыйыла.

8. Тикшереү ваҡытында фашланған һәм оятһыҙ рәүештә үҙҙәренең енәйәттәштәрен фаш итеүҙән баш тартҡан һәм үҙенең енәйәтсел эшмәкәрлеге тураһында мәғлүмәттәр бирмәгән шпиондарға, диверсанттарға, террористарға һәм совет халҡының башҡа әүҙем дошмандарына ҡарата ВКП(б)-ның Үҙәк комитетының 1939 йылдың 10 ғинуарындағы күрһәтмәһе буйынса МГБ органдары тарафынан физик тәьҫир саралары ҡулланыла

1948 йылдың 21 февралендә СССР-ҙың Юғары Советы Президиумының «Айырыуса хәтәр енәйәтселәрҙе хөкөм срогы үткәндән һуң һөргөнгә СССР-ҙың алыҫ райондарына ебәреү тураһында» исемле указы сыға. Ошо указға һәм 1948 йылдың 21 февралендәге СССР-ҙың Министрҙар Советының «Айырыуса хәтәр енәйәтселәрҙе тотоу өсөн лагерҙар һәм ҡаты режимлы төрмәләр ойоштороу тураһында» исемле ҡарарына ярашлы СССР МГБ-һы Махсус Кәңәшмә ҡарары буйынса хөкөм язаһын үтәгәндән ителгәндән һуң иреккә сығарылған шпиондар, диверсанттар, террористар, троцкистар, уңдар, меньшевиктар, эсерҙар, анархистар, милләтселәр, аҡ эмигранттар һәм башҡа советтарға ҡаршы ойошмаларҙа һәм төркөмдәрҙә ҡатнашыусылар, шулай уҡ «үҙҙәренең советтарға ҡаршы бәйләнештәре һәм дошманлыҡ эшмәкәре буйынса хәүеф тыуҙырған» кешеләр ебәрелә. Бынан тыш, указ буйынса СССР МВД-һы махсус төрмәләрҙән һәм лагерҙарҙан яза сроктары үткәндән һуң һөргөнгә шул уҡ категорияларҙы ебәрергә. Барыһы ошондай тәртип буйынса 52 468 кеше ебәрелә..

Һуғыштан һуңғы осорҙа Прибалтикала һәм көнбайыш Украинала ҡораллы отрядтар барлыҡҡа килә («лесные братья», Украин баш күтәреүселәр армияһы), улар властар менән партизан-террористик көрәш алып баралар. Белоруссияла ошо уҡ ваҡытта һаны буйынса аҙыраҡ Белоруссия азатлыҡ армияһы эш итә. Репрессияларға ошо отрядтарҙың ҡатнашыусылары һәм уларға ярҙам итеүселәре генә түгел, ә уларҙың туғандары ла дусар булалар.

1949 йылдың 29 ғинуарындағы СССР-ҙың Министрҙар Советының 390—138сс-һанлы ҡарарына ярашлы Прибалтиканан 94 779 кеше депортациялана. Кулактар, бандиттар һәм милләтселәр ғаиләләре менән, ҡораллы бәрелештәрҙә үлтерелгәндәрҙең һәм хөкөм ителгәндәрҙең ғаиләләре, ҡоротҡослоҡ эшен алып барған легалләшкән бандиттар һәм уларҙың ғаиләләре, шулай уҡ бандиттарҙың репрессияланған ярҙамсыларының ғаиләләре һөргөнгә оҙатыла (Оло март депортацияһы).

1949 йылдың 8 февралендәге СССР-ҙың Министрҙар Советы ҡарары буйынса Молдавиянан депортацияға «элекке алпауыттар, эре сауҙагәрҙәр, немец оккупанттарының әүҙем ярҙамсылары, немец полиция органдары менән хеҙмәттәшлек иткән кешеләр, фашистик партиялар һәм ойошмалар ҡатнашыусылары, аҡгвардиясылар, шулай уҡ ошо категорияларҙың ғаиләләре» дусар ителә. Барыһы 35 050 кеше депортациялана («Көньяҡ» операцияһы).

1951 йылда СССР-ҙың көнбайыш республикаларынан 8 576 «Иегова шаһиттары» депортациялана («Төньяҡ» операцияһы).

Һуғыштан һуңғы осорҙа СССР-ҙың ҡайһы бер ҡалаларында йәшерен йәштәр Сталинға ҡаршы төркөмдәр барлыҡҡа килә («Йәштәр Коммунистик партияһы», «Демократик партия», «Революция эше өсөн көрәш союзы», был төркөмдәр «Ленин принциптарына ҡайтыу» өсөн сығыш яһайҙар. Бындай төркөмдәр дәүләт именлеге органдары тарафынан бик тиҙ арла асыҡла һәм уларҙың ҡатнашыусылары ҡулға алына.

1949 йылда МГБ органдары тарафынан ғалим-геологтарының ҙур төркөмө ҡулға алына, улар Красноярск крайындағы бик бай файҙалы ҡаҙылмалар, төҫлө һәм һирәк металдар (иң беренсе сиратта, уран) ятҡылыҡтарын ҡоротҡосолоҡ маҡсатында йәшереүҙә ғәйепләнелә. Барыһы ла оҙайлы сроктарға хөкөм ителә.

1949 йылдың 13 авгусында ВКП(б)-ның Үҙәк комитетының элекке секретары А. А. Кузнецов, Ленинград өлкә комитетының һәм ҡала комитетының беренсе секретары П. С. Попков, РСФСР-ҙың Министрҙар Советы рәйесе М. И. Родионов, Ленинград ҡала Советының башҡарма комитеты рәйесе П. Г. Лазутин Ленинград өлкә башҡарма комитетының элкке рәйесе Н. В. Соловьев ҡулға алыналар. 1949 йылдың 27 октябрендә СССР Госпланының элекке рәйесе Н. А. Вознесенский ҡулға алына. Уларҙы «Ленинград партия ойошмаһының Үҙәк Комитетҡа ҡапма-ҡаршы ҡуйыуға һәм айырылыуға, уны партия һәм ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты менән көрәш терәгенә әүерелдереүгә йүнәлтелгән ҡоротҡослоҡ -емереү эше» алып барған өсөн ғәйепләйҙәр. «Ленинград эше» буйынса ғәйепләнеүселәр 1950 йылдың 30 сентябрендә үлем язаһына хөкөм ителәләр һәм атып үлтереләләр. Барыһы был эш буйынса 214 кеше хөкөм ителә, шулар араһынан 69 кеше төп ғәйепләнеүселәрҙән һәм 145 кеше яҡын һәм алыҫ туғандарынан. 23 кеше атып үлтереүгә хөкөм ителә. Бынан тыш, ике кеше төрмәлә судҡа тиклем вафат була.

1948 йылдың 12 сентябрендә Йәһүд фашистарға ҡаршы комитеты рәйесе, актёр Соломон Михоэлс Сталин бойороғо буйынса Белоруссия МГБ-һы башлығы Л. Цанаваның дачаһында (Минск тирәһендә) үлтерелә, һуңынан автомобиль фажиғәһе инсценировкаһы үткәрелә. 1948 йылдың аҙағында — 1949 йылдың башында ошо ойошманың башҡа ағзалары ла ҡулға алына, улар буржуаз милләтселегендә һәм йәһүд республикаһын Ҡырымда булдырыуҙы планлаштырыу буйынса ғәйепләнәләр.

1949 йылдың февралендә матбуғат йәһүдтәргә ҡаршы «космополиттар» менән көрәш буйынса кампания башлай. 1949 йылдың тәүге айҙарында Мәскәүҙә һәм Лениградта интеллигенция рәтенән йөҙҙәрсә йәһүд ҡулға алына.

Сталино ҡалаһындағы металлургия заводында «инженер-ҡортоҡостар» төркөмө, күпселегендә йәһүдтәр, ҡулға алына һәм 1952 йылдың 12 авгусында атып үлтерелә. «Мөһим дәүләт серҙәре булған документтарҙы юғалтыу өсөн», 1949 йылдың 21 ғинуарында В. Молотовтың туҡыма сәнәғәте өлкәһендә яуаплы вазифа биләүсе ҡатыны П. Жемчужина, милләте буйынса йәһүд, ҡулға алына һәм холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерына 5 йылға хөкөм ителә.

1952 йылдың 8 майынан 18 июленә тиклем Йәһүд фашистарға ҡаршы комитеты ағзаларына ябыҡ процесс үткәрелә. Ун өс ғәйепләнеүсе үлем язаһына хөкөм иетә һәм 1952 йылдың 12 авгусында атып үлтерелә, улар менән бергә Сталин исемендәге автомобиль заводынан «иженер-ҡоротҡостар» язалана. Дөйөм алғанда, был эш буйынса 125 приговор сығарыла, улар эсенән 23 кеше үлем язаһына тарттырыла.

1951 йылдың октябрендә дәүләт именлеге хеҙмәткәрҙәренең йәһүд милләтле бер нисәүһе ҡулға алына (генералдар Н. И. Эйтингон һәм Л. Ф. Райхман, полковник Л. Л. Шварцман һәм башҡалар). Улар бөтәһе лә ҙур «милләтсе йәһүд заговорын» ойоштороуҙа ғәйепләнәләр. Ул ваҡытта дәүләт именлеге органдарын министр В. С. Абакумов етәкләй, ул 1951 йылдың 12 июлендә тикшереү ваҡытында йәһүд табибы Я. Этигерҙың үлеменә булышлыҡ иткән һәм шуның менән йәһүд милләтселәренең енәйәтсел төркөмөн фашлауға ҡамасауларға маташҡаны өсөн ҡулға алына.

1951—1952 йылдырҙа МГБ-ның яңы еткәселәре Грузия компартияһының ойошма етәкселәренә ҡаршы йүнәлтелгән «мингрель эшен» уйлап сығаралар. Әлеге акция сығышы менән мингрел булған Л. Берияға ҡаршы үткәрелгән, тигән фараз бар.

1951 йылдың июленән алып 1952 йылдың ноябренә тиклем юғары партия етәкселеген дауалаған 9 табип ҡуға алына, уларҙың алтыһы йәһүд милләтле. 1953 йылдың 13 ғинуарында СССР-ҙа бөтә гәзиттәрҙә уларҙың ҡулға алыныуы тураһында баҫылып сыға. Улар «фахшиҙәрсә ауырыуҙарҙың һаулығын ҡаҡшатыуҙа», яңылыш диагноздар ҡуйыуҙа, яңылыш дауалау арҡаһында пациенттарҙы һәләк итеүҙә ғәйепләнәләр. Бынан һуң бөтә илдә, башлыса медицина учреждениелыарында, йәһүдтәрҙе массауи эштән сығарыуҙар башлана. Әммә суд процесына әҙерләк 1953 йылдың мартынла , Сталин үлгәндән һуң, туҡтатыла һәм 1953 йылдың 4 апрелендә СССР МВД-һы «тикшереү һөҙөмтәһендә табиптар ғәҙелһеҙ һәм бер ниндәй нигеҙһеҙ ҡулға алынған, ә күрһәтмәләре ярамаған тикшереү ысулы ярҙамында бирелгән» тип иғлан итә.

«Табиптарҙың эше» Сталин дәүеренең һуңғы репрессив акцияһы була Сталиндың вафатынан һуң репрессиялар башҡаса бер ҡасан да бындай күләмгә етмәй.

Язалауҙар

Ғәйепләнеүселәрҙән һорау алған ваҡытта ҡулға алынғандарға күрһәтмәләр алыу маҡсатында физик тәьҫир ҡулланыуы асыҡлана. Хрущёв «оттепеле» осоронда совет прокуратурһы бер нисә сәйәси процестарҙың һәм төркөм суд эштәренең тикшереүен үткәрә. Бөтә осраҡтарҙа ла тикшереү бик тупаҫ фальсификация булыуын асыҡлай: «таныу күрһәтмәләре» язалау аҫтында алынған. Үҙәк Комитеттың секретары П. Н. Поспелов етәкселегендәге КПСС-тың Үҙәк Комитетының Махсус комиссияһы «законһыҙ репрессиялар факттары, тикшереү эштәренең фальсификациялары булыуы, ҡулға алынғандарға ҡарата язалауҙар һәм ғазаплауҙар ҡулланыуы» тураһында иғлан итә. Мәҫәлән, Политбюро ағзаларына кандидат булған Р. Эйхенан һорау алған ваҡытта уның умыртҡа һөйәге һындырыла, ә маршал В. Блюхер Лефортов төрмәһендә бер туҡтауһыҙ туҡмау һөҙөмтәләренән вафат була.

КПСС-тың Үҙәк Комитеты Президиумы комиссияһының (Н. М. Шверник комиссияһы) КПСС-тың Үҙәк Комитетына репрессиялар сәбәптәрен тикшереү буйынса эш һөҙөмтәләре тураһындағы ҡулхатына ярашлы үҙәнең ғәйепһеҙлеген иҫбат итергә тырышҡан ҡулға алыныусылар, ҡәғиҙә булараҡ, интектергес язалауҙарға һәм ғазаплауҙарға дусар булғандар.

Дәүләт именлеге министры Игнатьевтың Сталин исеменә бирелгән аңлатма ҡулхаты:: Докладываю Вам, товарищ Сталин, что во исполнение Ваших указаний от 5 и 13 ноября с.г. сделано следующее: …2. К Егорову, Виноградову и Василенко применены меры физического воздействия и усилены допросы их, особенно о связях с иностранными разведками«. 1952 йылдың 15 ноябре.

Уларға ҡарата „стойка“ тип исемләнгән „конвейер һорау алыуҙары“, карцерға ултыртыу, махсус рәүештә әҙерләнгән еүеш, һыуыҡ йәки бик эҫе бүлмәләрҙә тотоу, йоҡонан, ашауҙан, һыуҙан яҙҙырыу, туҡмауҙар һәм башҡа төрлө язалауҙар ҡулланылған. Ҡулхатта шулай уҡ Байкал аръяғы хәрби округы командующийының урынбаҫары комкор Лисковскийҙың хатынан өҙөк килтерелә: „…Бик ҡаты, асыу менән, туҡманылар, Ун тәүлек буйы, ғазаплауҙарҙы туҡтамайынса, бер минут та йоҡо бирмәнеләр. Бынан һуң карцерға индерҙеләр… 7-8 -шәр сәғәт тубыҡтарҙа өҫкә күтәрелгән ҡулдар менән тоттолар йәки эйелдереп башты өҫтәл аҫтына тыҡтылар һәм ошо хәлдә мин шулай уҡ 7-8 сәғәт торҙом. Тубыҡтарҙағы тире һыҙырылып сыҡты һәм мин тере иттә торҙом. Был язалауҙарға башҡа, арҡаға һуғыуҙар өҫтәлде“.

Шверник комиссияһының ҡулхатында сәйәси тотҡондарҙы язалау һәм ғазаплау СССР-ҙың юғары етәкселеге һәм шәхсән И. В. Сталиндың санкцияһынан ҡулланыуын дәлилләүсе документтар килтерелә. 1939 йылдың 10 ғинуарында, Оло террор тамамланғандан һуң, Үҙәк Комитет исеменән урындарға телеграмма ебәрелә, телеграммаларҙа „НКВД практикаһында физик көсләүҙе ҡулланыу 1937 йылдан алып ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты рөхсәте менән үткәрелеүе“ һәм „артабан практикала физик көсләү ысулы Заковский, Литвин, Успенский һәм башҡалар кеүек ҡәбәхәттәр менән бысратылған булыуына ҡарамаҫтан“, ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты „физик көсләү ысулы артабан да … асыҡтан-асыҡ һәм ҡоралһыҙланмаған халыҡ дошмандарына ҡарата дөп-дөрөҫ һәм маҡсатҡа тура килгән ысул булараҡ мотлаҡ рәүештә ҡулланырға тейеш“, тип яҙыла..

Ҡайһы бер осраҡтарҙа конкрет тотҡондарға ҡарата язалауҙар Сталиндың тура күрһәтмәһе буйынса башҡарыла. Мәҫәлән, 1937 йылдың 13 сентябрендә Ежовҡа ҡулдан яҙылған инструкцияһында Сталин „Уншлихтты Польша агенттарын өлкәләр буйынса (Ырымбур, Новосибирск һәм башҡалар) һатмағаны өсөн туҡмарға кәрәк“ тип талап итә.

4 апреля 1953 г., через месяц после смерти Сталина, вновь назначенный главой министерства внутренних дел Берия подписал приказ № 0068 „О запрещении применения к арестованным каких-либо мер принуждения и физического воздействия“. В нём говорилось:

Министерством внутренних дел СССР установлено, что в следственной работе органов МГБ имели место грубейшие извращения советских законов, аресты невинных советских граждан, разнузданная фальсификация следственных материалов, широкое применение различных способов пыток — жестокие избиения арестованных, круглосуточное применение наручников на вывернутые за спину руки, продолжавшееся в отдельных случаях в течение нескольких месяцев, длительное лишение сна, заключение арестованных в раздетом виде в холодный карцер и др.

…Такие изуверские „методы допроса“ приводили к тому, что многие из невинно арестованных доводились следователями до состояния упадка физических сил, моральной депрессии, а отдельные из них до потери человеческого облика.

Пользуясь таким состоянием арестованных, следователи-фальсификаторы подсовывали им заблаговременно сфабрикованные „признания“ об антисоветской и шпионско-террористической работе.

…Приказываю: 1. Категорически запретить в органах МВД применение к арестованным каких-либо мер принуждения и физического воздействия; в производстве следствия строго соблюдать нормы уголовно-процессуального кодекса.

— Приказ министра внутренних дел Союза ССР № 0068 за 1953 год

СССР Генераль прокурорының элекке ярҙамсыһы Виктор Илюхин Берияның ҡул аҫтында эшләүселәрҙеңтотҡондарҙан законһыҙ күрһәтмәләр алыу өсөн 25 ысулы булған тип белдергән.

Халыҡтарҙы депортациялау

И. В. Сталин хакимлығы осоронда СССР-ҙа этник принцибы буйынса бер нисә депортация үткәрелгән. Ҡайһы бер көнбайыш тикшеренеүселәре депортацияларҙа расизм сәйәсәтенең сағылышын йәки/һәм этник таҙартыуҙарҙы күрәләр

1930-сы йылдар аҙағындағы депортациялар

1930-сы йылдарҙа СССР-ҙың сик буйы зоналарынан ҡайһы бер милләттәр кешеләре йәшәгән урынынан ҡыуыла, башлыса — СССР өсөн ул ваҡытта сит ил кешеләре булғандар (румындар, кореялылар, латыштар һәм башҡалар).

• 28 апрель 1936 йыл — Украина сик буйы зонаһынан Ҡаҙағстанға 70 мең поляк һәм немецты күсереү тураһында Совнарком ҡарары;
• 17 декабрь 1936 йыл — ҡайһы бер кешеләрҙе Әзербайжандан Иран ҡыуыу тураһында Совнарком ҡарары;
• 9 ғинуар 1937 йыл — Баҡынан һәм Әзербайжан сик буйынан 2500 Иран подданныйҙарын, 700 «контрреволюцион элементтарын» сығарыу буйынса директива НКВД-ның директиваһы.һәм 1936 йылдың 17 декабрендәге Совнарком ҡарары;
• 21 август 1937 йыл — кореялы халҡын Алыҫ көнсығыш сик буйы райондарынан сығарыу тураһында ВКП(б)-ның Үҙәк Комитеты һәм СССР-ҙың Халыҡ комиссарҙар Советы ҡарарҙары;
• 28 сентябрь 1937 йыл — Алыҫ Көнсығыштағы кореялылар (яҡынса 170 мең кеше) Урта Азияға депортациялау тураһында Сталиндың бойороғо Корея уҡыу йорттары ябыла, ә кореялылар үҙҙәре хоҡуҡтарында етди сикләүҙәргә дусар булалар. Шулай итеп, тәүге тапҡыр совет тарихында ниндәйҙер билдәле этник төркөмөнә ҡарағанлыҡ үҙенән-үҙе яза биреү өсөн етәрлек нигеҙ була . Беренес ҡышты уларға ашығыс рәүештә төҙөлгән ер өйҙәрендә үткәрергә тура килә, бында күп балалар һәм ҡарттар үлә (имсәк балаларҙың өстән бер өлөшө беренсе ҡышты сыға алмай);
• 11 октябрь 1937 йыл — курдтарҙы Әзербайжан сик буйынан Ҡаҙғстанға депортациялау тураһында НКВД директиваһы;
• 10 июнь 1938 йыл — ҡытайҙарҙы Алыҫ Көнсығыштан Синьцзянға депортациялау;
• 23 апрель 1939 йыл — курдтар, әрмәндәр һәм төрөктәр Әзербайжандан Ҡаҙағстаға күсерелә

Депортациялар күләме Икенсе донъя һуғышы башланғандан Польшаның бер нисә өлкәһен (Көнбайыш Украина, Көнбайыш Белоруссия), Бессарабиягы, шулай уҡ Прибалтика дәүләттәре — Латвия, Литва һәм Эстония СССР-ға ҡушылғандан һуң арта. Был депортациялар милли критерийы буйынса түгел, ә социаль критерийы буйынса үткәрелә һәм, иң тәүге нәүбәттә, иҫке администрацияларҙың чиновниктарына, хәрбиҙәргә, диндарҙарға, шулай уҡ социаль яҡтан әүҙем төркөмдәр (мәҫәлән, студенттар) йүнәлдерелә.

1941—1944 йылдарҙағы халыҡтар депортацияһы

Ҡалмыҡ халҡынан Томскиҙа ҡуйылған «Сталин репрессиялары ҡорбандарына» мемориалы.

1941 йылдың 28 авгусында Волга буйы немецтарының милли автономияһы бөтөрөлә, ә улар үҙҙәре Ҡаҙаҡ ССР-ы территорияһына оҙатыла. 1942—1944 гйылдарҙа бер нисә башҡа халыҡтарҙың депортациялары үткәрелә. Мәҫәлән: ингерманланд финдары, ҡалмыктар, чечендар, ингуштар, ҡарасәйҙәр, балҡарҙар, Ҡырым татарҙары, нуғайҙар, төрөк-месхетинецтар, понтий гректары. Депортацияның рәсми сәбәптәре массауи дезертирлыҡ, коллаборационизм һәм ошо халыҡтарҙың байтаҡ өлөшөнөң советтарға ҡаршы ҡораллы көрәше тип күрһәтелә.

1944 йылда ГОКО-ның 5984сс-һанлы ҡарары буйынса Ҡырым АССР-ы территорияһынан болгарҙар, гректар һәм әрмәндәр депортациялана Был халыҡтарҙың вәкилдәре Бөйөк Ватан һуғышында һәм партизан хәрәкәтендә ҡатнашыуына ҡарамаҫтан халыҡтар депортацияға дусар ителә.

1940—1950 йылдарҙағы депортациялар

Прибалтика республикаһынан һәм Молдавиянан иң күләмле депортациялар 1949 йылда үткәрелә. 25 марттан башлап бер нисә көн дауамында Эстониянан — 20 000-дән ашыу кеше, Латвиянан — 42 000-ҙән ашыу кеше, Литванан — яҡынса 32 000 кеше депортациялана. 1949 йылдың 6 — 7 июлендә Молдавиянан 11 293 ғаилә, йәғни 35 050 кеше һөрөлә.

Әрмән ССР-ының әзербайжан халҡының депортацияһы 1947—1950 йылдарҙа 1947 йылдың 23 декабрендәге СССР-ҙың Министрҙар Советы Президиумының «Колхозсыларҙы һәм башҡа әзербайжан халҡын Әрмән ССР-ынан Әзербайжан ССР-ының Кура-Араксы уйһыулығына күсереү» исемле 4083-сө һанлы ҡарарына ярашлы үткәрелә Өс этапта барыһы 100 мең кеше күсерелә: 10 000 кеше — 1948 йылда, 40 000—1949 йылда, 50 000—1950 йылда

1948—1949 йылдарҙа тиҫтәләрсә репатриант әрмәндәр, шулай уҡ Совет Әрмәнстанының ерле халҡы депортациялана.

1949 йылда Алтай крайына СССР-ҙың көньяҡ төбәктәренән әрмән халҡы күсерелә.

Репрессиялар һәм антисемитизм

Йәһүд энциклопедияһы фекеренсә, 1930 йылдларҙың уртаһынан башлап (хатта иртәрәк тә) репрессияларҙың маҡсаты йылдан-йыл антисемитлыҡ яғынан көсәйә һәм Сталиндың һуңғы йылдарында үҙенең апофеозына етә.

1948—1953 йылдарҙа сәйәси репрессиялар ҡайһы бер осраҡтарҙа, күп кенә сығанаҡтар баһалауынса, антисемит характерҙа була. Улар араһында — Соломон Михоэлсты үлтереү, космополитизм менән көрәш кампанияһы,Йәһүд фашистарға ҡаршы комитеттың эше, табиптар эше һәм башҡалар.

Фәнгә баҫым яһау

Сталин осоронда бөтә ғилми тармаҡтарға баҫым яһала һәм тыйыла, ә күп кенә күренекле ғалимдарға, инженерҙарға һәм табиптарға ҡаршы һөсләү ойошторола,. Ҡайһы бер кампанияларҙа антисемитизм элементтары күҙәтелә. теге йәки был кимәлдә идеологик ҡыҫылыш физика, химия, астрономия, тел ғилеме (лингвистика), статистика, әҙәбиәт ғилеме, философия, социология, демография, иҡтисад, генетика, педология,тарих һәм кибернетика кеүек дисциплиналарға ҡағыла. ЦУНХУ-ның алдынғы демографтары ҡулға алыналар һәм Сталинға 1937 йылғы халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре оҡшамағандан һуң атып үлтереләләр, .

Сталин репрессиялары масштабының баһалары

Репрессиялар масштабтары буйынса баһалар башлыса «репрессиялар» һәм «репрессиялар ҡорбандары» билдәмәләрен төрлөсә аңлау һәм тикшеренеүселәрҙең ҡулына эләккән документтарҙа ҡапма-ҡаршылыҡтар осрауы менән бәйле. Төрлө тикшеренеүселәр репрессиялар ҡорбандарын ошондай категорияларға бүләләр:

• «контрреволюцион енәйәттәр» өсөн хөкөм ителгәндәр генә (башлыса 58-й статья буйынса) (Земсков, Воронцов);
• өҫтәп бөтә хөкөм ителгәндәр, шулай уҡ махсус поселениеларға һөрөлгән крәҫтиәндәр, репрессияланған халыҡтар индерелә (Охотин, Рогинский);
• өҫтәп ҡайһы бер енәйәт статьялары буйынса үтә ныҡ ҡаты хөкөмдәр ҡорбандары («башаҡтар тураһында закон», прогулдар буйынса һәм башҡалар);
• лагерҙарҙағы, колонияларҙағы һәм махсус поселениеларҙағы, шулай уҡ һөргөн ауылдарына ебәрелгәндәрҙең, һөргөнгә ебәрелгән кешеләрҙең һәм һөрөлгәндәрҙең дөйөм һаны иҫәпләнә (Вишневский) йәки судтар тарафынан хөкөм ителгән дөйөм һаны; Попов, Цаплин) һәм килеп сыҡҡан үтә ҙур һандар дәүләттең репрессив сәйәсәтенең масштабын билдәләйҙәр.

Теге йәки был граждандарҙы репрессияланғандарҙың дөйөм һанына индереү өсөн төп критерийы булып ҡулланылған репрессияларҙың нигеҙһеҙлелеге тора. Суммарные оценки А. Вишневскийҙың дөйөм һандары буйынса бөтә категориялар буйынса 25—30 млн оҙайлы сроктарға хөкөм ителгән репрессияланғандар тәшкил итә .

Барыһы совет осоронда, халыҡ-ара «Мемориал» ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, репрессияланғандарҙың һаны 11—12 миллиондан 38—39 миллион кешегә тиклем тәшкил итә. Уларҙан:

• 4,5 — 4,8 млн кеше сәйәси мотивтар буйынса хөкөм ителгән, шул иҫәптән яҡынса 1,1 млн кеше атып үлтерелгән, ҡалғандары ГУЛАГ-ҡа эләккән;
• 6,5 миллион дә кәм түгел кеше 1920 йылдан алып (ул ваҡытта 5 казак станицаһынан 9 мең ғаилә депортациялана (45 мең кеше) 1951—1952 йылдарҙағы депортацияға тиклем дусар булған);
• яҡынса 4 миллион кеше 1918 йылғы Конституция буйынса һайлау хоҡуҡтарҙан мәхрүм ителгәндәр (миллиондан ашыу) һәм 1925 йылғы ҡарары буйынса (был категорияға ғаилә ағзалары инә);
• яҡынса 400—500 мең кеше төрлө указдар һәм ҡарарҙар нигеҙендә репрессияланған;
• 6—7 миллион 1932—1933 йылдарҙағы аслыҡтан һәләк булғандар;
• 17 961 мең кеше хеҙмәт указдары ҡорбандары (1940 йылдың 26 июнендә сығарылған, 1956 йылда юҡҡа сығарылған).

Контрреволюцион енәйәттәрҙә ғәйепләнеүсе хөкөм ителгәндәрҙең һаны

1954 йылдың февралендә КПСС-тың Үҙәк Комитетының Беренсе секретары Н. С. Хрущёвтың исеменә СССР-ҙың Генераль прокуроры Р. Руденко, СССР-ҙың эске эштәр министры С. Круглов һәм СССР-ҙың юстиция министры К.Горшенин ҡул ҡуйған белешмә әҙерләнә, белешмәлә1921 йылдан алып 1954 йылдың 1 февраленә тиклем контрреволюцион енәйәттәрҙә ғәйепләнеүсе хөкөм ителгәндәрҙең һаны бирелә. белешмәгә ярашлы, ошо соср эсендә НКВД Коллегияһы, НКВД «тройкалары», Махсус кәңәшмә, Хәрби Коллегияһы, судтар һәм хәрби трибуналдар тарафынан 3 777 380 кеше хөкөм ителгән, шул иҫәптән үлем язаһына 642 980 кеше хөкөм ителгән, лагерҙарға һәм төрмәләргә 25 йылға һәм унан кәмерәк срокка ултыртыу — 2 369 220 кеше хөкөм ителә, һөргөнгә һәм ҡыуыуға — 765 180 кеше хөкөм ителгән.

СССР МВД-һының махсус бүлегенең 1921—1953 йылдарҙағы осорҙа ҡулға алынғандарҙың һәм хөкөм ителгәндәрҙең һаны тураһында (1953 йылдың 11 декабрендә МВД-ның архив бүлеге начальнигы Павлов ҡул ҡуйған) белешмәгә ярашлы 1921—1938 йылдарҙа ВЧК-ГПУ-ОГПУ-НКВД эштәре буйынса һәм 1939 йылдан 1953 йылдың уртаһына тиклем контрреволюцион енәйәттәр өсөн суд һәм судтан тыш органдары тарафынан 4 060 306 кеше хөкөм ителгән, шул иҫәптән үлем язаһына — 799 455 кеше, лагерҙарҙа һәм төрмәләрҙә тотолоуға — 2 631 397 кеше, һәргәнгә һәм ҡыуыуға — 413 512 кеше һәм «башҡа сараларға» — 215 942 кеше. Был документҡа ярашлы, бөтәһе 1921—1938 йылдарҙа 4 835 937 кеше ҡулға алынған (к/р — 3 341 989,башҡа енәйәттәр — 1 493 948) шул иҫәптән хөкөм ителгән 2 944 879, шул иҫәптән үлем язаһына 745 220. 1939—1953 йылдарҙа к/р өсөн хөкөм ителгән — 1 115 247, шул иҫптән үлем язаһына 54 235 (шул иҫәптән 23 278 1942 йылда).

Төрлө тикшеренеүселәр мәғлүмәттәре буйынса 1930 йылдан 1953 йылға тиклем сәйәси ғәйепләүҙәр буйынса 3,6 миллиондан 3,8 миллионға тиклем кеше хөкөм ителгән, уларҙан атып үлтерелгән 748 меңдән 786 меңгә тиклем. Атып үлтереүҙәр пигы «оло террор» йылдарына тура килә: 682—684 мең кеше атып үлтерелә.

Барыһы 1918—1953 йылдарҙа, СССР-ҙың КГБ өлкә идаралыҡтары мәғлүмәттәре буйынса (1988 йылда үткәрелгән), ВЧК-ГПУ-ОГПУ-НКВД-НКГБ-МГБ органдары тарафынан 4 308 487 кеше ҡулға алынған, шул иҫәптән 835 194 атып үлтерелгән.

Сәйәси репрессияларға дусар булғандарҙың дөйөм һанын баһалауҙа «контрреволюцион енәйәттәр» өсөн хөкөм ителгәндәрҙе генә иҫәпкә алырға ярамай, тигәнярайһы уҡ нигеҙле фекер бар. Репрессияларғадусар ителгән ғаилә ағзалары документтар буйынса "социаль яҡтан хәүефле"йәки «социаль яҡтан зыянлы элементтар» хәкәм ителгәндәр булыуы мөмкин («контрреволюцион енәйәт» өсөн түгел). был категорияларға сәйәси мотивтар буйынса репрессияланған башҡа кешеләр ҙә индерелгән. Бынан тыш, бындай репрессияларҙың рәсми статистикаһы бер нисек тә тулы була алмай. сөнки бер ниндәй ҙә статистикаға индерелмәгән массауи язалауҙар булған, мәҫәлән, Катынь атып үлтереүе (21 857 кеше).

Депортацияланғандар

Иң яңы историография мәғлүмәттәренә ярашлы, 1930—1950-е йылдарҙа барыһы 6 миллион кешенән 6,4 миллион кешегә тиклем депортацияланған; юлда һәм һөргөндә яҡынса 1,2 миллион кеше һәләк булған, йәғни яҡынса һәр бишенсе кеше

Демограф Анатолий Вишневскийҙың архив документтарына нигеҙләнгән мәғлүмәттәре буйынса, 1930—1953 йылдарҙа депортацияланған халыҡтың һаны 6,4 миллиондан да кәм булмаған (шул иҫәптән раскулачиваниеға эләккән крәҫтиәндәр, милли депортациялар һәм башҡалар).

Совет репрессив сәйәсәтенең масштабтары тураһында статистика мәғлүмәттәре

Юғары судтың 1958 йылғы йыйынтығында хәрби осор указдары буйынса 17,96 млн хөкөм ителеүселәр тураһында әйтелә, улар эсенән 22,9 %, йәки 4113 мең, иректән мәхрүм ителеүгә хөкөм ителгән, ә ҡалғандары — штрафтарға йәки холок төҙәтеү-хеҙмәт эштәренә. Улар араһынан сәйәси репрессиялар ҡорбандарына 1941 йылдың 6 июлендәге Юғары Советы Президиумы Указына ярашлы һуғыш ваҡытында халыҡ араһында шомланыу тыуҙырыусы ялған хәбәрҙәр таратыу өсөн хөкөм ителгәндәрҙе индереп була. Әлеге указдар буйынса 15,75 млн кеше рөхсәттһеҙ эштән китеү өсөн (рөхсәтһеҙ эш урынын алмаштырыу күп кенә эшләүселәр категорияларына һуғыштан һуң да).

Бынан тыш, байтаҡ кеше аслыҡ шарттарында ваҡ урлауҙар өсөн төрмәгә ҙур срокка ултыртыуға һәм хатта атып үлтереүгә хөкөм («Башаҡ тураһында Закон»).

«Мемориал» ойошмаһы башлығы Арсений Рогинский баһаһы буйынса, всего за период 1918—1987 осоро эсендә 7 млн 100 мең кеше, шул иҫәптән сәйәси мотивтар буйынса, ҡулға алына.

Тарихсы В. П. Попов баһаһы буйынса, 1923—1953 йылдарҙағы сәйәси ауыр енәйәтсел эштәр өсөн хөкөм ителгәндәрҙең дөйөм һаны 40 миллиондан да кәм булырға тейеш түгел. Уның фекеренсә, әлеге баһа «бик яҡынса һәм ныҡ ҡына кәметелгән, әммә репрессив дәүләт сәйәсәтенең масштабтарын ярайһы уҡ сағылдыра… Әгәр халыҡтың дөйөм һанынан енәйәт эштәренә аҙ һәләтле булған 14 йәшкә тиклемгеләрҙе һәм 60 йәштән олораҡтарҙы алып ташлаһаң, бер быуын йәшәү сиктәрендә — 1923 йылдан 1953 йылға тиклем— йәмғиәттең һәр өсөнсө эшкә яраҡлы ағзаһы хөкөм ителгәне асыҡлана». РСФСР-ҙа ғына дөйөм судтар тарафынан 39, 1 млн кешегә ҡарта хөкөм сығарылған, шул уҡ ваҡытта төрлө йылдарҙа реаль сроктарға 37-нән 65 % -ҡа тиклем хөкөм ителгән (НКВД яғынан репрессияға дусар булғандарҙы, приговорһыҙ, лагерҙарҙа Юғары, край һәм өлкә судтарының һәм даими сессияларының суд коллегиялары енәйәт эштәре буйынса, хәрби трибуналдарҙың приговорһыҙ, һөрөүгә ебәрелгәндәрһеҙ, һөрөлгән халыҡтарһыҙ һәм башҡаларҙы индәрмәйенсә).

Анатолий Вишневскийҙың мәғлүмәттәре буйынса, «СССР граждандарының иректән мәхрүм ителгән йәки аҙмы-күпме оҙайлы сроктарға иректән сикләүгә дусар ителгәндәрҙең дөйөм һаны» (лагерҙарҙа, махсус поселениеларҙа һәм башҡалар) 1920-сы йылдарҙың аҙағынан 1953 йылға тиклем « 25-30 миллион кешенән дә кәм түгел тәшкил итә»(йәғни, СССР-ҙың Енәйәт Кодексының бөтә статьялары буйынса, шул иҫәптән махсус поселениеларға һөрөлгәндәр). Уның мәғлүмәттәре буйынса, Земсковҡа һылтанған «1934—1947 йылдарҙа ғына лагерҙарға (ҡасҡындарҙы һанамағанда) 10,2 млн кеше килтерелә». Әммә Земсков үҙе яңы килгән контингент тураһында яҙмай, ә ГУЛАГ лагерының дөйөм халҡы тураһында яҙа, йәғни, был һанға яңы килгәндәр ҙә, сроктарын тултырғандар ҙа инә.

Репрессиялар һөҙөмтәһендә үлеүселәрҙең һаны буйынса атып үлтерелгәндәрҙе лә, төрмәләрҙә йәки лагерҙарҙа үлгәндәрҙе лә индерергә кәрәк. Тарихсы В. Н. Земсковтың һанауҙарынса, 1934 йылдың 1 ғинуарынан алып 1947 йылдың 31 декабренә тиклемге арауыҡта ГУЛАГ холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерҙарында 963 766 хөкөм ителгәндәр үлгән, әммә был һан эсендә енәйәт эштәре өсөн хөкөм ителгәндәр ҙә. Әммә демограф һәм социолог А. Г. Вишневский һәм тағы ла бер нисә тикшеренеүсе был мәғлүмәттәр менән риза түгел.

Архив мәғлүмәттәренә ярашлы, 1930—1953 йылдарҙа бөтә төрмәләрҙә 1,76 млн кеше үлгән. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр статистикала лагерҙарҙа үлем буйынса ҡапма-ҡаршылыҡтар булыуын билдәләйҙәр. А. Г. Вишневский иҫәпләүенсә, төрмөлөрҙә һөм һөргөндә генә үлгәндәрҙең һәм үлтерелгәндәрҙең һаны 4-6 млн тәшкил итә.

Үрҙә күрһәтелгән һандарҙы килтереүселәр йыш ҡына архив мәғлүмәттәрен шик аҫтына ҡуя. Мәҫәлән, ГУЛАГ халҡы һанының үҙгәреше таблицаһында бер сәйер графа бар -«прочая убыль». С. Максудов фаразлауынса, «башҡа төрлө кәмеү» аҫтында хөкөм ителгәндәрҙе лагерҙарҙа юҡҡа сығарыуҙы аңлата. Икенсе яҡтан, В. Н. Земсков раҫлауынса, лагерҙарҙа һәм ҡасырға маташҡандар «ҡан әйләнеше ауырыуҙарынан үлгәндәр» тип иҫәпләнгәндәр, ә графа үҙе лагерь начальствоһы эшләгән ялған яҙмаларҙы. Әммә был графа буйынса һан ҙур булмаған — йылына бер нисә мең, ҡайһы берҙә күберәк.

Репрессияларҙың традицион масштабтары буйынса шулай уҡ тарихсылар Юрий Жуков һәм Юрий Емельянов дәғүә белдерәләр.

Революцияға тиклемге Рәсәй менән сағыштырыу

«Коммунизмдың ҡара китабы» авторҙары М. Н. Гернето һәм Н. С. Таганцев мәғлүмәттәренә, ә шулай уҡ К. Либкнех һөйләгән мәғлүмәттәргә таянып, үҙенең эшендә ошондай мәғлүмәттәр килтерә: батша Рәсәйендә 1825 −1905 йылдарында сәйәси мотивтар буйынса 625 үлем хөкөмө, шул иҫптән тик 191 генә үтәлә, ә революция йылдарында — 1905 йылдан 1910 йылға тиклем — сәйәси мотивтар буйынса 5735 үлем хөкөмө сығарыла (шул иҫәптән хәрби-ялан судтары хөкөмдәре) һәм уларҙың 3741 үтәлә.

Репрессияларҙа дәүләттең юғары даирәләрендәге етәкселәренең роле

1934 йылдың 1 декабрендәге СССР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советының һәм Үҙәк башҡарма комитетының ҡарары на ярашлы репрессияларҙы һәм террорҙы ойоштороуҙа ҡатнашҡан ВКП(б)-ның күпселек ағзалары СССР-ҙың Юғары судының Хәрби коллегияһы тарафынан ябайлыштарған суд эштәрен башҡарыу процедураһы буйынса хөкөм ителәләр. Террор ойоштороусылар һәм террористик ойошмаларҙа ҡатнашыусылар ғәйепләү материалдарҙы һәм хөкөм итеүсенең күрһәтмәләрен ҡарау нигеҙендә, яҡлаусыһыҙ Хәрби коллегияһының ябыҡ ултырышында үткәрелә.

Ябайлыштарған суд эштәрен башҡарыу өсөн ВКП(б -ның Үҙәк комитеты Политбюроһының махсус ҡарарҙарына махсус шарттары булған, уларҙың күбеһендә Сталиндың шәхсән ҡултамғаһы тора.

Ҡайһы бер тарихсылар, репрессияларҙың ойоштороуында һәм дәртләндереүендә Сталиндың шәхси ролен һыҙыҡ өҫтөнә алалар. Шулай, Олег Хлевнюк яҙыуынса, Сталиндың 1934 йылдың ғинуар аҙағында прокуратураға күмәк кеше алдында өс «йәмәғәт милкен урлаусыһын» судһыҙ үлтергән Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһендәге Шемонаих районының ике етәксеһен енәйәт яуаплылыҡҡа тарттырыуҙан тыя. Сталин шәхсән үҙе тәфтишселәрҙән ҡулға алынғандарға язалау ысулдарын ҡулланыуҙы талап итә, закон проекттарына СССР-ҙан ҡасып киткән хәрбиҙәрҙең ғаиләләре ағзаларына ҡарата яза акцияларын индереү буйынса тура күрһәтмәләр бирә, шәхсән үҙе атып үлтереүҙәргә рөхсәт бирә.

Репрессиялар ойоштороусыларҙың яҙмышы

Өҫтә күрһәтелеүенсә, Сталин репрессиялары осоронда дәүләт именлеге органдары үҙҙәре системалы рәүештә «таҙартыҙарға» дусар булалар. Һөҙөмтәлә күп кенә репрессияларҙы ойошторыусылар башҡарыусылар, шул иҫәптән, НКВД-ның етәкселәре Г. Г. Ягода һәм Н. И. Ежов, үҙҙәре лә ҡорбанға әйләнәләр.

Сталиндың вафатынан һуң дәүләт именлеге органдары хеҙмәкәрҙәре, шул иҫәптән туранан-тура үлтереү язаларын башҡарған бер нисәүһе, хөкөм ителә: Л. П. Берия, В. Г. Деканозов, Б. З. Кобулов, А. З. Кобулов, В. Н. Меркулов, Л. Е. Влодзимирский, С. А. Гоглидзе, П. Я. Мешик, Л. Л. Шварцман, М. Д. Рюмин, А. Г. Леонов, В. И. Комаров, М. Т. Лихачёв, И. А. Чернов, Я. М. Броверман, С. Ф. Мильштейн, П. А. Шария, С. С. Мамулов, Б. В. Родос, С. Ф. Реденс, П. В. Володзько. Дәүләт именлеге министры В. С. Абакумов (1946—1951) Сталин тере саҡта уҡ ҡулға алына, әммә уның вафатынан һуң ғына атып үлтерелә. Үҙенең үлеме алдында Сталин Берия ҡулға алынған Абакумовты яҡлай тип уйлай.

Амнистиялар и реабилитация

Тарихсы Н. В. Петров мәғлүмәттәренә ярашлы, 1939—1940 йылдарҙа төрмәләрҙән 100-ҙән 150 меңгә тиклем кеше аза ителгән, башлыса 1938 йылдың 17 ноябренә тиклем ҡулҡв алынған, әммә хөкөм ителмәгәндәр азат.

Бөйөк Ватан һуығышының тәүге айҙарында 1941 йылдың 12 июлендәге һәм 24 июлендәге СССР-ҙың Юғары советы Президимиумы ҡарарҙарына ярашлы төрмәләрҙән 600 меңгә якын кеше азат ителә.

1953 йылдың башында СССР-ҙың берләшкән МВД-һының башлығы Л. П. Берияның иң тәүге указдары буйынса МВД-ла производствола торған эштәрҙе яңынан ҡарау өсөн комиссиялар һәм тикшереү төркөмдәре булдырыла. Әлеге төркөмдәр шулай уҡ «Ҡоротҡос табиптар», «Осоусылар эше» буйынса ҡулға алынғандарҙың эштәре менән шөғөлләнәләр. Һөҙөмтәлә Л. П. Берия инциативаһы менән башланған тикшеренеүҙәрҙән һуң 1953 йылдың апрелендә яңынан ҡаралған эштәр буйынса күп кенә хөкөм ителгәндәр һәм тикшереү аҫтында булғандар азат ителә.

1953 йылдың 26 мартында Л. П. Берия КПСС-тың Үҙәк комитеты Президиумына амнистия буйынса ҡулхат ебәрә. Ҡулхатта 5 йылға тиклем хөкөм ителгәндәрҙе, хужалыҡ, вазифа һәм айырым хәрби енәйәттәр өсөн сроктарына ҡарамайынса азат итергә төҡдим ителә. Азат ителәсәк категориялар исемлегендә 10 йәшкә тиклем балалары булған ҡатындар, ауырлы ҡатындар, бәлиғ булмағандар, ҡаты ауырыуҙар һәм ололар була. Шулай уҡ 5 йылдан ашыу срокка хөкөм ителгәндәрҙең сроктарын ике тапҡырға кәметергә тәҡдим ителә. 1953 йылдың 27 мартында СССР-ҙың Юғары советы Президиумының «Амнистия тураһында» исемле указына ярашлы СССР-ҙа хөкөм ителгәндәрҙең өстән бер өлөшө азат ителергә тейеш була. Ысынында иреккә 1 миллиондан ашыу кеше сығарыла һәм 400 мең енәйәт эштәре буйынса тикшереү туҡтатыла.

1954—1955 йылдарҙа лагерҙарҙан һәм колонияларҙан ваҡытынан алда 88 278 сәйәси тотҡон азаит ителә, улар араһынан 32 798 — яңынан эште ҡарау һөҙөмтәһендә һәм 55 480—1955 йылдың 17 сентябрендәге СССР-ҙың Юғары Советы Президиумының «1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы осоронда оккупанттар менән хеҙмәттәшлек иткән совет гржадндарын амнистияһы тураһында» исемле Указы буйынса. Если 1 января 1955 йылдың 1 ғинуарына лагерҙарҙарҙа һәм колонияларҙа контрреволюцион енәйәттәре 309 088 хөкөм ителгәндәр тотолһа, 1956 йылдың 1 ғинуарына — 113 735, ә 1959 йылдың 1 апреленә — тик 11 027 кеше була.

Массауи рәүештә юридик реабилитация П. Н. Поспелов комиссияһының эш һөҙөмтәләрендә башлана. 1954—1961 йылдарҙа енәйәт составы булмауы арҡаһында 737 182 кеше реабилитациялана, 208 448 хөкөм ителгән кеше реабилитацияланмай; 1962—1983 йылдарҙа 157 055 кеше реабилитациялана, 22 754 кешенең реабилитацияһы кире ҡағыла.

Реабилитация процесы 1980 йылдарҙың аҙағында, М. С. Горбачев һәм А. И. Яковлев башланғысы менән, яңынан башлана. ВКП(б)-ның бөтә репрессияланған эшмәкәрҙәре тиерлек аҡлана, шулай уҡ күп кенә «синфи дошмандар». 1988—1989 йылдарҙа 856 582 кешенең эштәре яңынан ҡарала, улар буйынса 844 740 кеше реабилитациялана.

Хәтер

Хәҙерге Рәсәй властары органдары Сталин репрессиялары ҡорбандарын реабилитацияу мәсьәләһенә ҙур иғтибар бирә. РСФСР-ҙағы һәм СССР-ҙағы сәйәси репрессияларға ҡарата 2007 йылда иғлан ителгән Рәсәй Федерацияһы Президенты В. В. Путиндың белдереүе бар.

1991 йылдың 18 октябрендәге 1761-1 — һанлы «Сәйәси репрессиялар ҡорбандарын реабилитациялау тураһында» исемле РСФСР-ҙың Законы үҙ көсөнә ингәндән һуң 2004 йылға тиклем 630 меңдән ашыу кеше реабилитациялана. Ҡайһы бер репрессияланғандар (мәҫәлән, НКВД-ның күп кенә етәкселәре, террорға ҡағылышы булғандар һәм сәйәси булмаған енәйәттәр башҡарғандар) реабилитацияланмай тип табылды — бөтәһе 970-тән ашыу ғариза ҡаралды.

Йыл һайын 30 октябрҙә Рәсәйҙә һәм СССР-ҙың элекке республикаларында Сәйәси репрессиялар ҡорбаны көнө билдәләнә. Был көндә ойошторолған митингыларҙа һәм башҡа мәҙәни сараларҙа сәйәси репрессиялар ҡорбандарын иҫкә алалар; мәктәптәрҙә «тере» тарих дәрестәре үткәрәләр, уларға шул ваҡыттағы ваҡиғалар шаһиттарын саҡыралар.

Мәскәүҙә төп саралар — Лубянка майҙанында һәм Бутово полигонында, Санкт-Петербургта Троицк майҙанындағы Соловцы ташы янында һәм Левашов ташландыҡ ерендә үткәрелә.

Ҡорбандар тураһында иҫтәлектәрҙе һаҡлап ҡалыр өсөн һәм кешеләргә ғаиләләренең тарихын тергеҙергә ярҙам итеү йәһәтенән «Мемориал» йәмғиәте 1998 йылда мәғлүмәттәрҙең берҙәм базаһын булдырыуҙы башланы, унда төбәктәрҙге Хәтер китаптарынан мәғлүмәттәр туплана. Тикшеренеүселәр әлеге көнгә тиклем совет репрессияларына ҡағылышлы архивтар менән эш итеүҙә ҡыйынлыҡтар кисерә. «Мемориал» Рәсәй ойошмаһы етәксеһе Арсений Рогинский илдә бик ҙур күләмдәге документтар йәшеренгә әйләндерелгән, тип һанай.

Йыл һайын 29 октябрҙә Мәскәүҙә Соловцы ташы эргәһендә һәм Рәсәйҙең башҡа ҡалаларында «Мемориал» йәмғиәте ойоштоған «Исемдәрҙе ҡайтарыу» акцияһы үткәрелә — кешеләр сиратлап репрессиялар йылдарныда һәләк булғандарҙың исемдерен уҡыйҙар. Акцияла һәр кем ҡатнаша ала. Репрессиянғандың исем-шәрифе, йәше, эшләгән урыны, атып үлтереү датаһы әйтеп ишеттерелә, майшәм ҡабыҙыла һәм сәсәкәләр һалына. Тәүге акция 2007 йылда үткәрелде.

2014 йылдан Рәсәйҙә «Һуңғы адрес» гражданлыҡ инициативаһы үткәрелә. Совет власы йылдарындағы сәйәси репрессиялар ҡорбандарына ус аяһындай ғына мемориаль таҡтасыҡ ҡуйыла (айырым кешегә) Проект принцибы — «Бер исем, бер ғүмер, бер билдә». Хәрәкәттең лидерҙарының береһе Сергей Пархоменко билдәләүенсә, 2007 йылдың йәйенә Рәсәйҙә 600 ошондай таҡтасыҡ ҡуйылған, төрлө төбәктәрҙән 2 меңдән ашыу заявкалар. Рәсәй проекты үрнәгендә үҙаллы проекттар барлыҡҡа килде — «Остання адреса — Україна» һәм Чехияла «Poslední adresa».

2015 йылда «Үлемһеҙ барак» интернет-проекты старт алды, сайт биттәрендә һәр кем үҙҙәренең репрессияланған туғандары тураһында хәтирәләр яҙа ала. Шулай уҡ проект социаль селтәрҙәрҙә совет осорондағы аслыҡ, халыҡтар депортацияһы һәм исемлектәр буйынса массауи атып үлтереүҙәр тураһында һөйләй. Сайтта 45 000 уникаль ғаилә тарихы теркәлгән, шулай уҡ проект «Репрессиялар ҡорбандарының берҙәм базаһы» бүлегендә хәтер китаптарынан мәғлүмәттәр баҫтырып сығара.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

— Кулактарҙы эҙәрлекләү

Әҙәбиәт

• 1928 год. Поездка И. В. Сталина в Сибирь. Документы и материалы // Известия ЦК КПСС. — М., 1991. — № 5. — С. 193, 196—199. ISSN: 0235-7097
• Араловец Н. А. Потери населения советского общества в 1930-е годы: проблемы, источники, методы изучения в отечественной историографии // Отечественная история. 1995. № 1. С. 135—146
• «Возникло соревнование — кто больше арестует» // Газета.ру,02.07.2017 (Интервью с учёным Л. А. Лягушкиной, МГУ)
• Гинзбург Е. Крутой маршрут 2019 йыл 18 декабрь архивланған.
• Гойченко Д. Д. Сквозь раскулачивание и Голодомор. Свидетельства очевидца. — М.: Русский путь, 2006. ISBN 5-85887-244-1
• Грэхэм Л. «Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе / Пер. с англ. — М.: Политиздат, 1991. — 480 с. Глава IV. Генетика» — подробное описание ситуации вокруг репрессий учёных-генетиков
• Данилов В. П. Куда идёт Россия?. Формальные институты и реальные практики : Материалы девятого международного симпозиума / Под общ. ред. Т. И. Заславской. — М.: МВШСЭН, 2002. — С. 309—323.
• Зальцман М. Меня реабилитировали… Из записок еврейского портного сталинских времён. — М.: Русский путь, 2006. ISBN 5-85887-232-8
• Земсков В. Н. Спецпоселенцы (по документации НКВД-МВД СССР) // Социологические исследования. 1990. № 11
• Земсков В. Н. К вопросу о репатриации советских граждан. 1944—1951 годы // История СССР. 1990. № 4
• Земсков В. Н. ГУЛАГ: Историко-социологический аспект // Социологические исследования. 1991. № 6
• Земсков В. Н. Массовое освобождение спецпоселенцев и ссыльных (1954—1960 гг.) // Социологические исследования. 1991. № 1
• Земсков В. Н. Судьба «кулацкой ссылки» (1930—1954) // Отечественная история. 1994. № 1.
• Земсков В. Н. К вопросу о масштабах репрессий в СССР // Социологические исследования. 1995. № 9.
• Костырченко Г. В. Сталин против «космополитов». Власть и еврейская интеллигенция в СССР. — М.: Российская политическая энциклопедия, 2010. — 432 с. — ISBN 978-5-8243-1103-7.
• Лопатин Л. Н., Лопатина Н. Л. Коллективизация как национальная катастрофа. 2007 йыл 17 октябрь архивланған.
• Массовые репрессии 1920-х – начала 1950-х гг. в СССР / В. Н. Хаустов // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Медведев Ж.А. Сталин и еврейская проблема: Новый анализ. — М.: //«Права человека», 2003. — С. 288. — ISBN 5-7712-0251-7. (монография) — подробное исследование о деле врачей и репрессиях против евреев
• Мозжухин А. «Осужденным к расстрелу рубили головы топором» [интервью] // Лента.ру. 05.08.2017. (интервью с К. М. Александровы)
• Наша малая Родина: Хрестоматия по истории Новосибирской области, 1921—1991 // Сост. В. И. Баяндин, В. А. Ильиных, С. А. Красильников, И. С. Кузнецов и др. / Материалы Государственного архива Новосибирской области. — Новосибирск: ЭКОР, 1997. — 768 с. — ISBN 5-85618-093-3 (в том числе материалы по тайному визиту И. В. Сталина в Сибирь в 1928 и начале искусственного первого голодомора 1928—1929 гг., о начале ликвидации в СССР крестьянства как класса).
• Поживши в ГУЛАГе. Сборник воспоминаний. — М.: Русский путь, 2001. ISBN 5-85887-024-4
• Сойфер В. Н. Власть и наука. История разгрома коммунистами генетики в СССР. — М., Изд. ЧеРо. 2002
• Сталинские депортации. 1928—1953. — М.: Материк, 2005, серия «Россия. XX век. Документы» Международного фонда «Демократия»
• Тепляков А. Машина террора (монография)
• Петкевич Т.В. Жизнь — сапожок непарный
• Солоневич И. Л. Россия в концлагере
• Хлевнюк О. В. Политбюро. Механизмы политической власти в 1930-е годы. — М.: РОССПЭН, 1996. — 304 с. — 3000 экз. — ISBN 5-86004-050-4.
• Черушев Н. С. 1937 год: элита Красной Армии на Голгофе. — М., «Вече», 2003. ISBN 5-94538-305-8.
• Шаламов В. Т. «Колымские рассказы» 2012 йыл 4 октябрь архивланған.
• Шишкин В. И. Кольцовская трагедия: из истории репрессий и реабилитации эстонского населения Сибири (1937—1959 гг.) // Власть и общество в Сибири в XX веке. Сборник научных статей. Вып. 3 / Науч. ред. В. И. Шишкин. Новосибирск: Параллель, 2012. С. 163—191.
• Яхот, Иегошуа. «Подавление философии в СССР (20-е — 30-е годы)» (монография)
• Wolfgang Leonhard: Die Revolution entläßt ihre Kinder. Kiepenheuer & Witsch, Köln u. a. 1955, (16. Auflage: ebda. 1996, ISBN 3-462-01463-3, (KiWi 119)).
• Heinz-Dietrich Löwe: Stalin. Der entfesselte Revolutionär. 2 Bände. Muster-Schmidt, Göttingen u. a. 2002, ISBN 3-7881-0153-9, (Persönlichkeit und Geschichte 162).
• Reinhard Müller: «Wir kommen alle dran». «Säuberungen» unter den deutschen Politemigranten in der Sowjetunion (1934—1938). In: Hermann Weber, Ulrich Mählert (Hrsg.): Terror. Innerkommunistische «Säuberungen» vor und nach dem 2. Weltkrieg. Paderborn 1998, ISBN 3-506-75336-3, S. 121—166.
• Reinhard Müller: Der Fall des Antikomintern-Blocks- ein vierter Moskauer Schauprozeß? in: Jahrbuch für Historische Kommunismusforschung, Jg. 4, 1996, S. 187—214.
• Norman M. Naimark: Stalin und der Genozid. Suhrkamp Verlag, Berlin 2010, ISBN 3-518-74441-0.
• Theo Pirker (Hrsg.): Die Moskauer Schauprozesse 1936—1938. Deutscher Taschenbuch Verlag, München 1963.
• Wadim S. Rogowin: Die Partei der Hingerichteten. Arbeiterpresse Verlag, Essen 1999, ISBN 3-88634-072-4, (Gab es eine Alternative? 5).
• Wadim S. Rogowin: 1937. Jahr des Terrors. Arbeiterpresse, Essen 1998, ISBN 3-88634-071-6.
• Rudolph J. Rummel: «Demozid» — Der befohlene Tod. Massenmorde im 20. Jahrhundert. Mit einem Vorw. von Yehuda Bauer. Lit Verlag, Münster [u. a.] 2003, ISBN 3-8258-3469-7, (Wissenschaftliche Paperbacks 12).
• Hans Schafranek: Kontingentierte «Volksfeinde» und «Agenturarbeit». Verfolgungsmechanismen der stalinistischen Geheimpolizei NKWD am Beispiel der fiktiven «Hitler-Jugend» in Moskau (1938) und der «antisowjetischen Gruppe von Kindern repressierter Eltern» (1940). In: Internationale wissenschaftliche Korrespondenz zur Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung 1, 2001, Ҡалып:ZDB, S. 1-76.
• Schauprozesse unter Stalin. 1932—1952. Zustandekommen, Hintergründe, Opfer. Mit einem Vorwort von Horst Schützler. Dietz Verlag, Berlin 1990, ISBN 3-320-01600-8.
• Hermann Weber: «Weiße Flecken» in der Geschichte. Die KPD-Opfer der Stalinschen Säuberungen und ihre Rehabilitierung. 2. überarbeitete und erweiterte Auflage. isp-Verlag, Frankfurt am Main 1990, ISBN 3-88332-176-1.

Һылтанмалар

• Виртуальный музей Гулага 2010 йыл 4 март архивланған.
• Виртуальный памятник, сайт памяти жертв репрессий: разделы «Документы» и «Люди и судьбы»
• Законодательная база советской репрессивной политики 2009 йыл 4 июнь архивланған.
• Сайт общества «Мемориал»: разделы «История террора» и «Памяти жертв»
• Программа «Память о бесправии» музея и общественного центра имени Андрея Сахарова
• Архив Фонда А. Н. Яковлева
  • СТАЛИНСКИЙ ПЛАН ПО УНИЧТОЖЕНИЮ НАРОДА: Подготовка и реализация приказа НКВД № 00447 «Об операции по репрессированию бывших кулаков, уголовников и других антисоветских элементов»
• Записка Комиссии Политбюро ЦК КПСС по дополнительному изучению материалов, связанных с репрессиями, имевшими место в период 30-40-х — начала 50-х годов от 25 декабря 1988 года
• Доклад «комиссии Шверника» (1963 г.) и другие документы о репрессиях
• «Мемориал» (Красноярск). Документы о репрессиях 2016 йыл 22 апрель архивланған.
• Репрессии и пенитенциарная система в СССР 2009 йыл 12 март архивланған.
• Чёрная книга коммунизма 2009 йыл 14 апрель архивланған.
• Статьи о сталинских репрессиях в электронной версии бюллетения «Населения и общество» Института демографии ГУ ВШЭ // Демоскоп Weekly, 2007, № 313—314
• Пропущенная запятая — о специфике антисталинисткого восприятия истории(недоступная ссылка с 01-04-2016 (2930

 дня))

• Сборник Репрессивная политика Советской власти в Беларуси 2014 йыл 8 июль архивланған.
• «Сталинская государственная репрессивная политика» Интервью с историком Николаем Вертом на радио «Эхо Москвы»
• Интернет-галерея. Фотографии лагерей ГУЛАГа
• Топография террора — Москва
• Статья в КЕЭ о борьбе с космополитизмом
• Статья в КЕЭ о деле врачей
• Сессия ВАСХНИЛ 1948 года. О положении в биологической науке (стенографический отчёт)
• Вдовин А. «Низкопоклонники» и «космополиты» 2018 йыл 9 март архивланған.
• Дойков Юрий «Архангельские тени. (По архивам ФСБ).» Архангельск, 2008
• Ежегодные отчёты ГПУ-ОГПУ-НКВД-НКГБ-МГБ 2007 йыл 18 декабрь архивланған.
• Иванов Д. Сталинские репрессии
• Копосов Н. Е. «К оценке масштаба сталинских репрессий» 2018 йыл 12 ноябрь архивланған.
• Краснов П. «Здравые рассуждения о массовых репрессиях» 2006 йыл 4 ноябрь архивланған.
• Кривицкий В. Г. «Я был агентом Сталина» — мемуарная работа бывшего советского разведчика
• Лопатников Л. К дискуссиям о статистике «Большого террора»
• Мазохин О. Б. «Вредительство в народном хозяйстве»
• Мозохин О. Б. «СТАТИСТИКА РЕПРЕССИВНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ОРГАНОВ БЕЗОПАСНОСТИ СССР НА ПЕРИОД С 1941 ПО 1953 ГГ.» 2007 йыл 18 декабрь архивланған.
• Мозохин О. Б. «Правовое регулирование внесудебных полномочий ВЧК»
• Максудов С. О публикациях в журнале «Социс» (критика работ В. Н. Земскова и разбор архивных данных)
• Петров Н. В. Преступный характер сталинского режима: юридические основания 2009 йыл 22 ноябрь архивланған. Публичные лекции «Полит.ру»
• Попов В. П. Государственный террор в советской России. 1923—1953 гг.: Источники и их интерпретации // Отечественные архивы. 1992. № 2
• Соуса М. «Гулаг — архивы против лжи»
• «Дело Джалал-Абадских Школьников». К истории молодёжных антисталинских организаций
• Российские социалисты и анархисты после октября 1917 г.
• Цаплин В. «Архивные материалы о числе заключённых в конце 30-х годов»

Халыҡтар депортациялары

• Бугай Н. Ф. Правда о депортации чеченского и ингушского народов // Вопросы истории. 1990. № 7
• Бугай Н. Ф. 20-40-e годы: депортация населения с территории Европейской России // Отечественная история. 1992. № 4
• Бугай Н. Ф. 20-50-е годы: Переселения и депортация еврейского населения СССР // Отечественная история. 1993. № 4
• Бугай Н. Ф. «Депортация народов» — подробный обзор вопроса, ссылки на архивные материалы
• Веремеев Ю. Г. Чечня 1920-41, Чечня 1941-44.
• Гаджиев А. А. Ахалцихские турки. История. Этнография. Фольклор.
• Земсков В. Н. Принудительные миграции из Прибалтики в 1940—1950-х годах // Отечественные архивы. 1993. № 1
• Кара-Мурза С. Г. Советская цивилизация (том I). Депортации народов
• Полян П. Не по своей воле — история и география принудительных миграций в СССР (монография)

Репрессия ҡорбандары исемлектәре

• Единая база данных жертв репрессий в СССР
• Списки жертв политических репрессий (около 2 700 000 имён)
• Расстрелы в Москве — списки расстрелянных жителей Москвы
• Сталинские расстрельные списки — перечни людей, осуждённых по личной санкции И. В. Сталина и его ближайших соратников по Политбюро ЦК ВКП(б) к разным мерам наказания
• Расстрельные списки по категориям, датам и местам расстрелов с документальными подтверждениями
• РЕПРЕССИИ УЧЁНЫХ. Биографические материалы

Репрессияланғандарҙың хәтирәләрәе

• Сайт памяти жертв репрессий содержит уникальные воспоминания и фотографии о тысячах людей, написанные родственниками. Проект Бессмертный барак
• Коновалов В. П.«ГУЛАГ»
• Самутин Л. А. Воспоминания. 2010 йыл 16 июль архивланған. — Военно-исторический журнал № 9-12, 1990.
• Воспоминания о ГУЛАГе 2008 йыл 16 декабрь архивланған.
• Программа «Память о бесправии» на сайте Музея А. Д. Сахарова (Москва)
• Д/ф «Путь к верховьям Колымы» 2010 йыл 19 июнь архивланған. на сайте новосибирской студии МАСТЕРСКАЯ КИНО (видео)