Сувар

Сувар (Һыуар йәки Суар) — урта быуат (IX—XIV бб.) Волга буйы Болғары ҡалаһы, 948—975 йылдарҙа Суар кенәзлегенең баш ҡалаһы.

Ул Волганың һул ҡушылдығы Үтәк йылғаһының үрге ағымында урынлашҡан булған. X быуатта ул үҙ аҡсаһын һуҡҡан. Суар Волга буйы Болғарының сәйәси, иҡтисади һәм сауҙа үҙәге булған. 1236 йылда Волга Болғарына монгол ябырылыуынан һуң ҡала үҙ әһәмиәтен юғалтҡан. Хәҙерге Татарстандың Спас районы Кузнечиха ауылы урынында ҡаланың емереклектәре (нығытмалар, нигеҙҙәр, һарай емереклектәре) урынлашҡан тип иҫәпләнелә.

Дмитриев В.Д. иҫәпләүенсә, Болғар ҡалаһы Суар Волганың уң ярында, Зөйә йылғаһында урынлашҡан булған:

Уң яр сыуаштары тураһындағы икенсе риүәйәттә былай тиелә: "...Элек сыуаштар Волга менән Зөйә араһында йәшәгән. Улар ер өйҙәрҙә йәшәгән, шуға күрә ауылдары күренмәгән, тиҙәр. Хатта уларҙың үҙәк ҡалаһы ла ер өйҙәрҙән торған. Уларҙың ауылдары һәм ҡалалары Волга һәм Зөйә йылғалары араһындағы урмандар һәм далалар араһында урынлашҡан булған, тиҙәр. Ул саҡта уларҙы сыуаш тип түгел, ә ниндәйҙер суарҙар тип атағандар. Йылға араһында йәшәгәнгә уларҙы шулай атағандар..."

В. Д. Дмитриев иҫәпләүенсә, Суар ҡалаһы шулай аталған, сөнки ул ике йылға — Зөйә һәм Волга араһында урынлашҡан, ә Суар һүҙе үҙе Йылға араһы тигәнде аңлата, ул төрки Су йәки сыуаш диалекты Шу — Һыу, Йылға һәм Вар — уртала, үҙәктә һүҙҙәренән килеп сыҡҡан, һүҙмә-һүҙ «Шув варринче» — «Йылға араһында» тигәнде аңлата.

Мөхәммәт әл-Иҙриси картаһында Суар ҡалаһы Волганың уң ярында «Сауан» тип билдәләнгән.

Василий Димитриевич фекеренсә, был ҡала Ульяновск (Сембер) ҡалаһынан алыҫ түгел Иҫке Әләйкәй (Старое Алейкино) ауылында урынлашҡан булған, ул «Сембер губернаһының археологик картаһында» «Мошково ҡаласығы» тип билдәләнгән, һәм янында «Сендюково ҡаласығы» (сыуашса «Şĕn Çuk» һүҙенән) юлдаш-ҡалаһы булған, шулай уҡ яҡында Волга буйы Болғарының урта быуат ҡалаһы Ошель урынлашҡан, уның археологик ҡалдыҡтары Богдашкино ҡаласығында, хәҙер Татарстан Республикаһының Тәтеш районында, урынлашҡан.

Иҫке Әләйкәй (Старое Алейкино) ауылы янында 1648 йылғы Волынск ауылының Ҡазан яҙма китаптарында «Мошково ҡаласығы» исеме аҫтында билдәле булған бик боронғо ҡаласыҡтың ҡалдыҡтары һаҡланған. 1675 йылда был ҡаласыҡ, уның эргәһендәге буш ерҙәр менән бергә, Григорий һәм Маркел Васильевич Галкиндарға бирелгән, улар бында Рождественское (Әләйкәй, Мошково-ҡаласыҡ) ауылына нигеҙ һалған. Иҫке Әләйкәй ауылы янынан Городище һәм Растоки ауылдарынан Ҡоро Бирюч йылғаһындағы Пилюгино ауылы янында урынлашҡан Ҡоралау (Куралово) ҡаласығы йүнәлешендә Тәтеш сик һыҙығы (засека) үткән. Артабан сик һыҙығы (засека) Кезьмино ауылы янындағы ҡаласыҡҡа, ә унан һуң Промзино Городище ауылына (Алатырь өйәҙе) йүнәлгән.

Әхмәт ибн Фаҙландың яҙмаларында былай тиелә — Суар батшаһын Выраг тип атағандар:

22 Йәүшир йылғаһы аша күсеү.

Батша Хәлджә тип аталған һыу ятҡылығынан Йәүшир тип аталған йылғаға күсте,

унда ул ике ай торҙо.

Шунан ул [ҡабат] күсергә теләне һәм [бер илсе] ебәрҙе Суар тип аталған ҡәбиләгә,

уларҙы үҙе менән бергә сығыш яһарға саҡырып. Улар баш тартты

[буйһонорға] һәм ике төркөмгә бүленде.

[Был төркөмдәрҙең] береһен уның кейәүе етәкләне,

уның исеме Выраг ине, ул уларҙың хакимы булды.

[Болғар] батшаһы уларға [хәбәр] ебәрҙе:

– Ысынлап та, Бөйөк һәм Ҡөҙрәтле Аллаһ

миңә Ислам динен һәм

мөьминдәр әмиренең өҫтөнлөгөн бүләк итте. Мин — уның ҡоло. Был

кешеләр минең власты таныны, әгәр кемдер

миңә ҡаршы сыҡһа, мин уны ҡылыс менән ҡаршы алырмын!

Икенсе төркөмдө батша етәкләне,

ҡәбиләнең батшаһы, уны [ҡәбиләнең] Эскел батшаһы тип атағандар.

Ул [болғар батшаһының] өҫтөнлөгөн таныны,

ләкин [ул ваҡытҡа] әле Ислам диненә күсмәгән ине.

Суар шулай уҡ Шугар тип тә яҙыла, ләкин Сувар шулай уҡ Дағстан ҡалаһын да аңлата, уға VIII быуатҡа тиклем сабирҙар нигеҙ һалған.