Табиптар эше

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Табиптар эше
Дәүләт  СССР
Башланыу датаһы 1948
Тамамланыу датаһы 1953
 Табиптар эше Викимилектә

Табиптар эше (ҡоротҡос табиптар[1] йәки ағыулаусы табиптар эше), тикшереү материалдарында МГБ-лағы сионистик заговоры тураһында, шулай уҡ Абакумов эше — бер нисә совет етәкселерен үлтереүҙә йәки заговор ойоштороуҙа ғәйепләнгән күренекле совет табиптары төркөмөнә ҡаршы енәйәт эше. Кампанияның башы 1948 йылға ҡарай: табип Лидия Тимашук электрокардиограмма һөҙөмтәләре буйынса Ждановҡа миокард инфаркты диагнозын ҡуя, әммә Дауалау-санитар идаралығы етәкселеге уны башҡа диагноҙ яҙырға күндерә һәм Ждановҡа икенсе төрлө дауалау яҙа, һөҙөмтәлә Жданов вафат була[1].

1953 йылдың ғинуарында ҡулға алыныу буйынса белдереүҙә « „террористик төркөмө“ ҡатнашыусыларының күпселеге (Вовся М. С., Коган Б. Б., Фельдман А. И., Гринштейн А. М., Этингер Я. Г. һәм башҡалар) американ разведкаһы тарафынан башҡа илдәрҙә йәһүдтәргә матди ярҙам күрһәтеү өсөн булдырылған „Джойнт“ халыҡ-ара йәһүд буржуаз-милләтсел ойошмаһы менән бәйле булған». Ошо төркөм менән бәйләнештәрҙә элегерәк Йәһүд фашистарға ҡаршы комитеты эше буйынса ҡулға алынғандар ҙа ғәйепләнә. Әлеге эш урыны-урыны менән йәһүдтәргә ҡаршы характер ала[2] һәм СССР-ҙа 1947—1953 йылдарҙа «тамырһыҙ космополитизм менән көрәш» буйынса дөйөм кампания менән берләшә[3][4][5][6][7].

Табиптар төркөмө ҡулға алынғандан һуң кампания бөтә Советтар Союзына тарала, әммә Сталиндың вафатынан һуң, шул уҡ йылдың март айында, туҡтатыла. 3 апрелдә «табиптар эше» буйынса ҡулға алынғандар иреккә сығарылалар, эштә тергеҙеләләр һәм тулыһынса аҡланалар.

Тарих башы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Табиптар эше СССР-ҙа алдағы йылдарҙа үткәрелгән сәйәсәттең кульминацияһы булып тора[8].

1948 йылдан башлап СССР-ҙа космполитизм менән көрәш буйынса кампанияһы үткәрелә, ул антисемит формаларын ала, сөнки «тамырһыҙ космополиттар» ролендә йыш ҡына йәһүд фамилиялы кешеләр булып сыға. Яуаплы вазифаларға йәһүдтәрҙе ҡуймаҫҡа тигән иғлан ителмәгән күрһәтмәләр барлыҡҡа килә[9].

1952 йылда Йәһүд фашистарға ҡаршы комитеты эше тамамлана, уның һөҙөмтәһендә 13 билдәле йәһүд эшмәкәре атып үлтерелә, 100-ҙән ашыу кеше репрессиялана. Ҡорбандар араһында Боткин исемендәге хәстәхананың баш табибы Б. А. Шимелиович була. СССР-ҙа бынан алда ла табиптар аңлы рәүештә ауырыуҙарҙы үлтереүҙә ғәйепләнгән суд процестары үтә, мәҫәлән, Өсөнсө Мәскәү процесы (1938), хөкөм ителеүселәр араһыда Горькийҙы һәм башҡаларҙы үлтереүҙә ғәйепләнгән өс табип була (И. Н. Казаков, Л. Г. Левин һәм Д. Д. Плетнев)[10].

Бынан тыш, Көнсығыш Европа илдәрендә бер нисә сәйәси суд процестары үтә, уларҙа «хыянатсылыҡ» һәм «капитализмды тергеҙеү» ғәҙәти ғәйепләүҙәрҙән тыш яңыһы өҫтәлә — «сионизм». 1952 йылдың ноябрендә Чехословакиялағы процеста республика президентын һәм бер үк ваҡытта Чехословакия компартияһы Рәйесе К. Готвальдты «дошман лагеры табиптары яярҙамында үлтерергә маташыуҙа ғәйепләнеү иғлан ителә, был процеста 13 кеше хөкөм ителә, шул иҫәптән 11 йәһүд (улар араһында ЧКП-ның Үҙәк Комитеты Генераль секретары Рудольф Сланский)»[10].

Эш тураһында иғлан итеү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Үлтереүсе табиптарҙы фашлаған өсөн» Л. Тимашукты Ленин ордены менән бүләкләү тураһында 1953 йылдың 20 ғинуарындағы Указ

«Ҡоротҡос табиптар» төркөмөнөң ҡулға алыныуы тураһында ТАСС белдереүе һәм киң мәғлүмәт саралары материалдары (атап әйткәндә, «Правда» гәзите) проекты 1953 йылдың 9 ғинуарында КПСС-тың Үҙәк Комитеты Президиумы Бюроһы ултырышында раҫлана. И. В. Сталин секретариаты етәксеһе А. Н. Поскребышев тарафынан КПСС-тың Үҙәк Комитеты пропаганда һәм агитация бүлеге етәксеһе Н. А. Михайловҡа рәсми яҙыу йүнәлтелә[11]

« «Михайлов иптәшкә. Гәзиттәрҙә 4-се полосала урынлаштырыу өсөн ҡоротҡос табиптарҙың ҡулға алыу "хроникаһы" 1 экз. ебәрәм [11]» »

Табиптарҙың ҡулға алыныуы һәм «заговорҙың» деталдәре тураһында белдереү «Профессор-табиптар битлеге аҫтында ҡәбәхәт шпиондар һәм ҡатилдар» мәҡәләһендә сыға, мәҡәлә «Правда» гәзитендә 1953 йылдың 13 ғинуарында ҡултамғаһыҙ баҫтырыла. Мәҡәлә эштең сионистик характерына баҫым яһай: «террористик төркөмөндә ҡатнашыусыларҙың күпселеге — Вовся, Б. Коган, Фельдман, Гринштейн, Этингер һәм башҡалар — американ разведкаһы тарафынан һатып алынған. Уларҙы американ разведкаһының филиалы — „Джойнт“ халыҡ-ара йәһүд буржуаз-милләтсел ойошмаһы аша эшкә яллай. Үҙенең әшәке эшмәкәрлеген мәрхәмәт битлеге аҫтында шпион сионистик ойошманың бысраҡ йөҙө тулыһынса фашланды». Артабан ҡулға алыныусыларҙың ғәмәлдәре сионизм идеологияһы менән тиңләшә һәм ул ваҡытта уҡ Йәһүд фашистарға ҡаршы комитеты эшендә күренгән 1948 йылда йәшерен рәүештә СССР МГБ-ының хеҙмәткәрҙәре тарафынан үлтерелгән Соломон Михоэлсҡа барып тоташтырыла.

Эш буйынса тикшереү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Записка министра внутренних дел Игнатьева Сталину по «Делу врачей»

«Табиптар эше» 1952 йылдан алып 1951 йылда Сталинға дәүләт именлеге органдарындағы «сионистик заговор» тураһында ялыу яҙған подполковник М. Д. Рюмин етәкселегендәге МГБ органдары тарафынан башлана.

1952 йылдың 29 октябрендә Игнатьев Сталинға табип-белгестәр Кремль етәкселәрен енәйәтсел дауалауҙың факты раҫланды, тип хәбәр итә. Сталин кисекмәҫтән төп «заговорсыларҙы» ҡулға алыуға санкция бирә[12].

Сталин көн һайын допростар протоколдарын уҡый. Ул МГБ-нан заговорҙың сионистик характеры тураһында версияны һәм заговорсыларҙың «Джойнт» (американ йәһүд хәйриә ойошмаһы) аша Англия һәм Америка разведкалары менән бәйләнештәрен мөмкин тиклем тулыраҡ асыҡларға ҡуша[13]. Ул дәүләт именлегенең яңы министры С. Игнатьевҡа, әгәр ул «табиптар араһындағы террористарҙы, американ агенттарын фашламаһа», уны Абакумов кеүек аласаҡтар тип янай: "Беҙ һеҙҙе, һарыҡтарҙы кеүек, ҡыуып таратасаҡбыҙ[14]. 1952 йылдың октябрендә Сталин ҡулға алынғандарға ҡарата физик тәьҫир сараларын ҡулланыу буйынса күрһәтмәләр бирә (йәғни, язалау).[15][16]

1952 йылдың 1 декабрендә Сталин (Үҙәк Комитеты Президиумы ағзаһы В. А. Малышев яҙып алыуында) «Ниндәй ҙә булһа йәһүд-милләтсе — ул Америка разведкаһы агенты. Милләтсе йәһүдтәр уларҙың милләтен АҠШ ҡотҡарҙы, тип һанай…Табиптар араһында милләтсе йәһүдтәр күп»[17], тип белдерә. 1952 йылдың 6 ноябренән Рюминдың ҡушыуы буйынса Лубянкала тәүлек әйләнәһендә тотҡондарҙы тимер ҡул бығауҙарында тотоу индерелә. Көндөҙ ҡулдар арҡа яғынан бығаулана, ә төндә — алдан. Әммә тотҡондар ныҡ торалар. Уларҙы Лефортов төрмәһенә алып киләләр һәм резина таяҡтары менән туҡмайҙар (ул ваҡытта Лубянканлағы эске төрмәлә язалау өсөн махсус яраҡлаштырылған бүлмә булмай). 1952 йылдың 15 ноябрендә Игнатьев Сталинға «Егоровҡа, Василенкоға һәм Виноградовҡа ҡарата физик тәьҫир саралары ҡулланыуы өсөн… махсус заданиеларҙы үтәй алған (физик язалауҙары ҡулланыу)… ике хеҙмәткәр һайлап алынды» тип хәбәр итә. Артабан тотҡондарҙы Лефортовоға ташымаҫ өсөн 1952 йылдың декабрендә Эске төрмә начальнигы А. Н. Миронов үҙенең кабинетында язалау урынын булдыра[12].

1952 йылдың 24 ноябрендә дәүләт именлеге министрының беренсе урынбаҫары С. А. Гоглидзе Сталинға хәбәр итә: Табылған документаль дәлилдәргә һәм ҡулға алынғандарҙың күрһәтмәләренә ярашлы ЛСУК-та (Лечсанупр Кремля) табиптар террористик төркөмө булған — Егоров, Виноградов, Василенко, Майоров, Федоров, Ланг һәм дауалау ваҡытында партия һәм хөкүмәт етәкселеренең ғүмерен ҡыҫҡартырға тырышҡан йәһүд милләтселәре — Этингер, Коган, Карпай. Шуға ҡарамаҫтан, Сталин, эш буйынса «оператив-тикшереү әүҙемлекте» арттырыуҙы талап итеп, МГБ-ға баҫым яһауын дауам итә. Һөҙөмтәлә ғинуарҙа табиптарҙың яңы ҡулға алыныуҙары башлана[18].

Ғәйепләнеүселәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

13 ғинуарҙағы ТАСС белдереүендә[19] «террористик төркөмдә ҡатнашыусы» 9 заговорсы тураһында хәбәр ителә:

  1. Вовся М. С. — профессор, табип-терапевт;
  2. Виноградов В. Н. — профессор, табип-терапевт;
  3. Коган М. Б. — профессор, табип-терапевт;
  4. Коган Б. Б. — профессор, табип-терапевт;
  5. Егоров П. И. — профессор, Медицина фәндәр академияһы ағза-корреспонденты, табип-терапевт, Сталинды ҡараған төп табип[20],
  6. Фельдман А. И. — профессор, табип-отоларинголог;
  7. Этингер Я. Г. — профессор, табип-терапевт;
  8. Гринштейн А. М. — профессор, Медицина фәндәр академияһы академигы, табип-невропатолог;
  9. Майоров Г. И. — табип-терапевт.

Улар 1951 йылдың июленән 1952 йылдың ноябре араһындағы осорҙа ҡулға алыналар. Уларҙан тыш, «табиптар эше» буйынса тағы ла күп кеше ҡулға алына, шул иҫәптән Лениндың кәүҙәһен бальзамлаған һәм уны һаҡлаған Б. И. Збарский (декабрь 1952 йыл), яҙыусы Лев Шейнин (февраль 1953 йыл).

Ғәйепләнеүселәрҙең күпселеге йәһүдтәр була, шул иҫәптән һуңғараҡ ҡулға алынған табиптар ҙа:

  • Н. А. Шерешевский (табип-эндокринолоы, профессор),
  • M. Я Серейский (психиатр, профессор),
  • Я С. Темкин (отоларинголог, профессор),
  • Э. М. Гельштейн (терапевт, профессор),
  • И. И. Фейгель (гинеколог, профессор),
  • С. Ер Незлин (фтизиатрҙар, профессор),
  • В. Ер Незлин (терапевт, профессор),
  • С. Е. Карпай (терапевт, Кремль хәстәханаһында функциональ диагностика кабинеты мөдире),
  • Н. Л. Вильк (доцент),
  • Е. Ф. Лифшиц (педиатр),
  • Б И. Збарский (биохимик, профессор);
  • Я. Л. Рапопорт (патологоанатом, профессор),
  • Л. Х. Кечкер (терапевт, профессор) һәм башҡалар.

Шулай уҡ эш те тикшереү барышында башҡа милләтле совет табиптары зыян күрә:

  • А. А. Бусалов (хирург, профессор);[21]
  • В. В. Закусов (фармаколог, профессор);
  • В. Ф. Зеленин (терапевт, СССР-ҙың Медицина фәндәр академияһы академигы);
  • Б С. Преображенский (отоларинголог, СССР-ҙың Медицина фәндәр академияһы академигы);
  • В. Х. Василенко (терапевт, профессор);
  • А. Н. Федоров (патологоанатом);[22]
  • Н. А. Попова (невропатолог, профессор).[23]

Эш буйынса тикшереүҙәргә тиклем вафат булған М. Б. Коган, М. И. Певзнер һәм Б А. Шимелиович йәлеп ителә[24]. Заговорҙа Сталин бойороғо буйынса үлтерелгән билдәле актер С. М. Михоэлс та ҡатнашыусы сифатында телгә алына, ул Совет армияһы баш терапевты медицина хеҙмәте генерал-майоры баш М. С. Вовсяның ике туған ағаһы була.

Резонанс[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Табип эше» буйынса ҡулға алынғандарҙың туғандары һәм хеҙмәттәштәре лә эҙәрлекләүгә дусар ителә, шулай уҡ илдә антисемит кәйефтәре көсәйә[25]. «Космолиттарға» ҡаршы кампаниянан айырмалы рәүештә был юлы пропаганда туранан-тура йәһүдтәргә күрһәтә. «Правда» гәзитендә 8 февралдә йүнәлеш биреүсе «Хәйләһеҙҙәр һәм йүнһеҙҙәр» мәҡәләһе баҫтырыла, мәҡәләлә йәһүдтәр алдаҡсы итеп һүрәтләнә. Бынан һуң совет матбуғатында йәһүд фамилия-исемле булған һәм уйлап сығарылған ҡара эштәрҙе фашлауға бағышланған фельетондар күбәйә[26]. Улар араһында иң билдәлелеһе Василий Ардаматскийҙың «Жмеринканан Пиня» исемле фельетоны, ул 1953 йылдың 20 мартында «Крокодил» журналында[17] (Сталиндың вафатынан һуң) баҫтырылып сыға.

Тарих фәндәре докторы Борис Клейн билдәләүенсә, 1953 йылдың 13 ғинуарында 9 табипты ҡулға алыу тураһындағы ТАСС белдереүенән һуң «американ юғары ҡатламдарында… был СССР-ҙа 1930-сы йылдарҙағы таҙартыуға оҡшаған радикаль таҙартыуҙың башы булыуы мөмкин, тигән фекер тыуа… Бәлки, Сталин үҙ эргәһендәге йәшерәк һәм власты яратыусы сәйәсмәндәрҙе, мәҫәлән, Л. П. Берияны,аҫтыртын рәүештә юҡ итергә ниәтләйҙер, мәҫәлән Л. П. Берияны»[5].

Күп йылдар үткәс, Константин Симонов яҙып ҡалдырған: «„Үлтереүсе табиптар“ — ҡурҡынысыраҡты уйлап табып булмай. Бөтәһе лә бик ҙур яңғырашҡа ҡоролған. Дөйөм алғанда, быларҙың бөтәһенең эҙемтәләре ысын мәғәнәһендә аҡылға һыймаслык булыуы мөмкин тигән һиҙеү бар ине»[27].

Эште туҡтатыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СССР МВД-һы белдереүе
Л. Тимашукты Ленин орденынан мәхрүм итеү тураһында Указы

СССР МГБ-ның айырыуса мөһим эштәре буйынса элекке тәфтишсеһе Николай Месяцев табиптар эше менән шөғөлләнергә Сталин ҡушыуы буйынса тәғәйенләнгән, тип белдерә:[28]

«Табиптар эшенең» яһалма рәүештә эшләнгәнлеген еңел генә күреп була. Алдаҡсылар хатта етди япма ла эҙләп ҡарамағандар. Оятһыҙ рәүештә юғары вазифалы ауырыуҙың ауырыу тарихынан тыумыштан булған йәки йылдар буйы йыйылған сирҙәрен алғандар ҙа, уларҙың килеп сығышын йәки үҫешен дауалаусы табиптарға япһарғандар. Бына һиңә "халыҡ дошмандары"»

Уның раҫлауынса, эш буйынса тикшереү киң матбуғат мәғлүмәттәрендә иғлан ителгәндән һуң алты көн үткәс, йәғни 19 ғинуарҙа, башланған. Был версияға ярашлы, февралдең уртаһына ҡарата эште ябыу буйынса һығымта әҙер булған. Месяцев һүҙҙәренсә, Сталиндың вафаты менән бәйләргә маташыуҙар — ҡоро спекуляция[28]. Әммә шул уҡ ваҡытта табиптарға һәм йәһүдтәргә ҡаршы публикациялар февраль уртаһынан арта бара һәм Сталин вафатынан һуң тамамлана[29].

Тарих фәндәре доктор Геннадий Костырченко, киреһенсә, Сталин эште контролдә ғына тотоп ҡалмаған, хатта шәхси контроле аҫтында тотҡан, ҡоротҡос дауалауҙы ғына түгел, шпионаж менән террорҙы «асыуҙы» талап иткән, тип һанай[30]. Сланский эше буйынса 11 чехословак етәксеһе үлтерелгәндән һуң (унда ла «ҡоротҡос дауалау мотивтары ҡулланыла») 4 декабрҙә Сталин Үҙәк Комитеты Президиумының ҡарамағына «МГБ-лағы хәлдәр һәм дауалау эшендәге ҡортоҡослоҡ тураһында» мәсьәләһен сығара[31]. Костырченко фекеренсә, күмәк кеше алдында пропагандистик кампанияны асып, Сталин сәйәси процесҡа әҙерлек алып бара[32]. Эште 13 мартта (йәғни, Сталиндың вафатынан һуң бер аҙна үткәс) Лаврентий Берия туҡтата, тип яҙа ул[33].

2 мартта уҡ антисемит кампанияһы матбуғатта кәметелә, тигән фекер бар[13][34]. Әммә 15 мартта ла «Правда» гәзитендә (74-12642-се һанлы) Я. Калнберзиндың мәҡәләһе көн күрә. Мәҡәлә АҠШ-тың СССР-ға ҡаршы киң шпион эшмәкәрлеге менән бәйле һиҙгерлек күрһәтеүгә бағышланған. дәлилдәр сифатында СССР-ҙа эш иткән «АҠШ һәм Англия ҡол биләүсе-кеше ашаусылары» табип-ҡоротҡостарҙың яуызлыҡтары килтерелә. Ҡайһы бер йәһүд публицистары фекере буйынса[17][35] В. Ардаматскийҙың « Жмеринканан Пиня» фельетоны ла йәһүдтәргә ҡаршы йүнәлтелгән. мәҡәлә Сталиндың вафатынан һуң, 20 мартта, донъя күрә.

«Табиптар эше» буйынса ҡулға алынғандар 3 апрелдә азат ителә һәм эштәрендә тергеҙелә. Рәсми рәүештә (4 апрелдә), ғәйепләнеүселәрҙең үҙ ғәйебен таныу «ярамаған тикшереү ысулдары» ярҙамында алынған тип иғлан ителә. «Табиптар эшен» уйлап сығарған подполковник Рюмин (ул ваҡытта именлек органдарынан ҡыуылған була) Берия бойороғона ярашлы кисекмәҫтән ҡулға алына; һуңынан, Хрущев процестары осоронда ул атып үлтерелә (1954 йылдың 7 июлендә).

Депортация мәсьәләһе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп ғәйепләнеүселәрҙе күмәк кеше алдында ҡыҙыл майҙанда язаларға уйлағандар, тигән имеш-мимештәр йөрөй[36]. Яков Яковлевич Этингер — профессор Я. Г. Этингерҙың улы ла Булганин һүҙҙәрен һылтанып, табиптарҙың суды 1953 йылдың март уртаһында күҙалланыуын, хөкөм ителеүселәрҙе СССР-ҙың эре ҡалалары майҙарында күмәк кеше алдында аҫып ҡуйырға тейеш булғандар, тип дәлилләй[37]. 1952 йылдың декабрь башында Чехословакияла «Сланский эше» шулай тамамлана.

Табиптар өҫтөнән яңғырауыҡлы суд процесы массауи антисемит кампаниялар һәм бөтә йәһүдтәрҙе Себергә һәм Алыҫ Көнсығышҡа депортациялау өсөн сигнал булып яңғырарға тейеш ине (шундай версия була)</ref>[38]. Совет пропагандаһы хөсләткән халыҡ араһындағы антисемит ҡараштар фонында депортация «мәрхәт акты» — йәһүдтәрҙе «халыҡ нәфрәтенән», погром ойоштороуҙан һәм судһыҙ язалауҙан ҡотҡарыу юлы булып күренергә тейеш була. Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, совет мәҙәниәтенең күренекле эшмәкәрҙәре ҡул ҡуйған хат әҙерләнгән, уның эстәлеге түбәндәге ҡайтып ҡала: «Беҙ, күренекле мәҙәниәт эшмәкәрҙәре, совет етәкселеген хыянатсыларҙы һәм йәһүд сығышлы ырыуһыҙ космополиттарҙы ғәҙел халыҡ ҡурсалау өсөн уларҙы Себерҙә йәшәүгә ебәреүҙе һорайбыҙ». Башҡа мәғлүмәттәргә һәм хәтирәләргә ярашлы, әлеге хатҡа билдәле совет йәһүдтәре, шул иҫәптән Кагановичтың, исеменән ҡул ҡуйырға тейеш була. Сарнов Бенедикт СарновЭринбургтың Сталинға ебәргән хатын миҫал итеп килтерә. Хатта Эринбург, йәнәһе, бындай аҙымдың кәрәклеге-кәрәкмәгәнлеген аныҡлай[39].

Доктор Костырченко миңә әйтте: «Әлбиттә, ул [И. В. Сталин] тағы ла бер нисә йыл йәшәһә, был хәлгә [совет йәһүдтәренең депортациялауына] һис шикһеҙ барып етеп булыр ине»

Самсон Мадиевский[40]

Күп кенә тикшеренеүселәр, «табиптар эшенең» антисемит асылын инҡар итмәйенсә, йәһүдтәрҙең депортацияһы буйынса пландар булыуында шикләнәләр. Мәсьәләне бик ентекле рәүештә Геннадий Костырченоко тикшерә[41]. Тарихсы Жорес Медведев үҙенең «Сталин һәм йәһүд проблемаһы» китабында йәһүдтәр депортацияһы планы архив документтары менән раҫланмай, тип яҙа[42].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. 1,0 1,1 Сообщение ТАСС об аресте врачей-вредителей
  2. «Антиеврейский характер кампании остался официально не выявленным, тем не менее, бытовой антисемитизм имел место…» Кимерлинг 2000, с. 18 2012 йыл 21 октябрь архивланған..
  3. «Дело врачей»: начало и конец 2003 йыл 11 октябрь архивланған.
  4. Еврейский антифашистский комитет — Статьи & Интервью — Еврейские тексты и темы… 2011 йыл 16 октябрь архивланған.
  5. 5,0 5,1 «ДЕЛО ВРАЧЕЙ»: ВЗГЛЯД С ЗАПАДА
  6. ГОСУДАРСТВЕННЫЙ АНТИСЕМИТИЗМ СССР
  7. Антисемитизм 2013 йыл 20 февраль архивланған.
  8. Кимерлинг, 2011, с. 11
  9. Смиловицкий Л. Л. «Дело врачей» в Белоруссии: политика властей и отношение населения (январь-апрель 1953) // Репрессивная политика Советской власти в Беларуси : Сборник научных работ. — Мемориал, 2007. — В. 2. — С. 270.
  10. 10,0 10,1 Раппопорт Я. Л. Предисловие автора // На рубеже двух эпох. Дело врачей 1953 года. — М.: Издательство Пушкинского Фонда, 2003. — 280 с. — (Время и судьбы). — 2000 экз. — ISBN 5-89803-107-3. Архивировано 2 декабрь 2010 года.
  11. 11,0 11,1 Образ врага в советской пропаганде, 1945—1954 гг. / А. В. Фатеев ; Рос. акад. наук, Ин-т рос. истории, 261 с. 20 см, М. ИРИ 1999
  12. 12,0 12,1 Костырченко Г. Сталин против «космополитов». Власть и еврейская интеллигенция в СССР. М., РОССПЭН, 2009. С. 254.
  13. 13,0 13,1 Советский Союз. Евреи в Советском Союзе в 1941-53 гг. — Ҡыҫҡа йәһүд энциклопедияһынан (рус.)
  14. Костырченко Г. Дело врачей // Родина. — 1994. — № 7. — С. 67.
  15. Пытки от Сталина: «Бить смертным боем» 2008 йыл 20 октябрь архивланған.
  16. Сталин: двор красного монарха
  17. 17,0 17,1 17,2 Золотоносов М. Пиня из Жмеринки // Московские новости : газета. — М., 11 ноября 2003 выпуск=44. Архивировано из первоисточника 15 октябрь 2014.
  18. Костырченко Г. Сталин против «космополитов». Власть и еврейская интеллигенция в СССР. М., РОССПЭН, 2009. С. 259—260.
  19. Хроника: Арест группы врачей-вредителей // Правда. № 13 (12581). 1953. 13 января
  20. Евгенья һуңғараҡ ул үҙе ҡатыны менән Яковлевна репрессия Егорова
  21. 1952 октябрь айында ҡатын менән бергә ҡулға алына.
  22. «Табип Эше»
  23. http://irbis-nbuv.gov.ua/cgi-bin/irbis_nbuv/cgiirbis_64.exe?C21COM=2&I21DBN=UJRN&P21DBN=UJRN&IMAGE_FILE_DOWNLOAD=1&Image_file_name=PDF/njmoz_2013_2_19.pdf
  24. Воспоминания Этингера — одного из обвиняемых по «делу врачей». Дата обращения: 3 октябрь 2006. Архивировано из оригинала 27 сентябрь 2007 года. 2007 йыл 27 сентябрь архивланған.
  25. Leonid Smilovitsky. Byelorussian Jewry and the Doctors' Plot, 1953
  26. Врачей дело — Ҡыҫҡа йәһүд энциклопедияһынан (рус.)
  27. Шели Шрайман. Последняя тайна режима // Проза.ру
  28. 28,0 28,1 Газета «Советская Россия»: Девяностолетний следователь вспоминает «дело врачей» и другие тайные истории 2013 йыл 10 июнь архивланған.
  29. Фёдор Лясс. Кто остановил секиру палача или дал ли Сталин отбой «Делу врачей — вредителей»?(недоступная ссылка)
  30. Костырченко, 2003, с. 646—649
  31. Костырченко, 2003, с. 657—658
  32. Костырченко, 2003, с. 663
  33. Костырченко, 2003, с. 685
  34. «Последнее упоминание о врачах можно было прочесть в „Комсомольской правде“ и в „Труде“ 18 февраля» см. Виктор Балан Февраль 1953-го. К 50-летию дела врачей и смерти Сталина
  35. * Григорий Свирский. Герои расстрельных лет
  36. Эштәр «ҡоротҡос табибы» үҙ күҙе менән
  37. Исторические Хроники с Николаем Сванидзе. 1952—1953 годы — Сталин — Берия
  38. Микоян, Анастас Иванович, «Так Было»: «за месяц или полтора до смерти Сталина готовилось „добровольно-принудительное“ выселение евреев из Москвы»
  39. Биографии И Мемуары , Сарнов Бенедикт - Случай Эренбурга  ; Читать онлайн в библиотеке РусЛит. www.ruslit.net. Дата обращения: 4 февраль 2016.
  40. Готовил ли Сталин депортацию евреев?
  41. Г. Костырченко. Прощание с мифом сталинской эпохи.
  42. Ж. Медведев, 2003, с. 238—239

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мемуарҙар
Фәнни әҙәбиәт
Публицистика

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]