Темников кенәзлеге
| Темников кенәзлеге | |
|
1388 — 1526
| |
|---|---|
| Баш ҡала |
Темников |
| Телдәр | |
| Династия | |
Темников кенәзлеге йәки Төмән ханлығы (татар. Төмән ханлыгы [1], итал. Tartari di Mordua — мордва татарҙары), шулай уҡ Беханид Төмән кенәзлеге тип тә билдәле — Көнсығыш Мишәр Йортондағы (Темников һәм Ҡаҙым өйәҙҙәре)[2] Мишәр һәм Муҡшы[3] кенәзлеге. Дәүләт Бөйөк Мәскәү кенәзлеге менән тығыҙ союздаш булған.
Этимологияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]татар. Төмән ханлыгы һәм иск.-слав. темник һүҙҙәре түмән башлығын аңлата һәм ҡалаға нигеҙ һалыусы кенәз Тениш Кугушевҡа йәки уның яҡын ата-бабаларына ҡарай.[4] Башҡа ғалимдар М. Сәфәрғәлиев, П. Черменский Темниковты Мухшанан һуң әһәмиәте буйынса икенсе олоҫ үҙәге тип иҫәпләй, сөнки топонимдың этимологияһы үҙе үк Алтын Урҙа түмән башлығының штаб-фатирына күрһәтә.[5]
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Кенәзлеккә 1388 йылда кенәз Бехан нигеҙ һалған.[6][7] Кенәзлек һуңыраҡ киңәйгән һәм Төньяҡ, Көнбайыш һәм Көнсығыш Муҡшы илендәге Ока—Цна—Сура йылғалары араһындағы биләмәләрҙе үҙ эсенә алған. Темников, Ҡаҙым, Сакон һәм Андреев ҡаласыҡтары XV быуаттың тәүге ун йыллыҡтарында Мәскәү кенәзлегенең һәм Рязань кенәзлегенең яуҙары осоронда емертелгән булған һәм һуңыраҡ яңы урындарҙа яңынан төҙөлгән. Был 1960-сы йылдарҙағы археологик табылдыҡтар менән раҫланған.[8]
Генетика
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Family TreeDNA проектында Темников кенәзлегенән кенәз Беханға үҙҙәренең [кенәз] нәҫелен күҙәтеүсе ағзалар Рәсәй дворяндарының ДНК проектында (07 Татар кенәздәре — Беханидтар) тип төркөмләнәләр. Бөтә ағзалар Y-гаплотөркөм J2b-L283 > Y12000-гә ҡарай.[9]
Төмән кенәздәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Кугушевтар — Мишәр династияһы[10]
- Расттар — Муҡшы династияһы (ҡайһы ваҡыт яңылыш "Себер" тип аталалар, сөнки Темников (Төмән) менән Тюмень (Төмән) буталған[11]). Йәғфәр Тарихында Расттарҙы "Себер кенәздәре" тип телгә алына, был "Муҡшыларҙан йәки Көнсығыш венгрҙарҙан йәки Венгр сығышлы" тигәнде аңлата[12].
Урыҫ сығанаҡтарында Мордва кенәздәре тип телгә алыналар[13][14].
Административ ҡоролошо
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Кенәзлек беляктарға бүленгән.
Халҡы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Был ерҙә башлыса муҡшылар, мишәрҙәр һәм эрзәләр йәшәгән. Ҡайһы бер бортастар Төньяҡ Муҡшы иленә күсеп ултырған, һәм һуңғыраҡ урыҫ документтарында посоп татарҙары тип телгә алынғандар, сөнки улар кенәз ғәскәренә икмәк менән тәьмин итеп торған һәм икмәк яһағы түләгән.[15]
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Karamzin, Nikolai Mikhailovich. History of the Russian State. St. Petersburg: printed in the Military Printing Office of the General Staff of His Imperial Majesty, Vol. 8, 1816
- ↑ Belyakov & Yengalycheva 2014
- ↑ Filjushkin 2008 p.94
- ↑ Акчурин & Ишеев 2017
- ↑ Сәфәрғәлиев М.Г. Алтын Урҙаның тарҡалыуы. Саранск, 1960. (Урыҫса)
- ↑ Bikkinin
- ↑ Pervushkin Shishlov
- ↑ Fedorov-Davydov & Tsirkin 1966 pp. 235–249
- ↑ Russian Nobility DNA Project. Familytreedna.com.
- ↑ Akchurin & Isheev 2017
- ↑ Belyakov 2013
- ↑ Text of the Cäğfär Taríxı. Vol.1
- ↑ Akchurin & Isheev 2017
- ↑ Belyakov 2013
- ↑ Akchurin 2012 pp. 43–48.
Сығанаҡтар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Акчурин, Максум & Ишеев, Мулланур (2017), "«Темников: Түмән башлығы ҡалаһы. XV–XVI быуаттарҙағы «Мордва периферияһы» ҡалалары тарихы»", Golden Horde Review (Ҡазан) Т. 5 (3): 629–658, DOI 10.22378/2313-6197.2017-5-3.629-658
- Акчурин, Максум (2012), «XVII быуат документтарында Бортастар», Ҡазан: Татарстанда этнологик тикшеренеүҙәр. Татарстан Фәндәр Академияһының Ш. Мәржәни исемендәге Тарих институты нәшриәте, <https://www.researchgate.net/publication/320140805>
- Беляков (2014). «XVI—XVII бб. сығанаҡтары буйынса Темников кенәзлеге». Урта быуат төрки-татар дәүләттәре.
- Биккинин, Ирек Темников кенәзлегенең татар аристократияһы һәм уларҙың вариҫтары]. Татар газетасы. Дата обращения: 31 октябрь 2018.
- Кузнецов, Стефан (1912), «Рус тарихи географияһы. Мордва», Book on Demand Ltd, ISBN 5-518-06684-8
- Беляков, Андрей (12 март 2013), «XVI быуат урыҫ армияһындағы күренмәҫ кешеләр. Иван Грозный хакимлығы осорондағы урыҫ армияһы. Ливон һуғышы башланыуының 455 йыллығына арналған академик дискуссия материалдары. I өлөш. 2-се сығ.», Санкт-Петербург, <http://www.milhist.info/2013/03/12/belyakov>
- Федоров-Давыдов, Герман & Циркин, Алексей (1966), «Мордва АССР-ының Темников районындағы Итяково ҡаласығы тураһында яңы мәғлүмәттәр. Мордва АССР-ының археологияһы һәм этнографияһы буйынса тикшеренеүҙәр: Мордва Тел, әҙәбиәт һәм тарих ғилми-тикшеренеү институты хеҙмәттәре. 30-сы сығ.», Саранск
- Иван Грозный: Хәрби тарих. — Frontline Books, 2008. — ISBN 978-1-84832-504-3.
- Первушкин, Вадим; Шишлов, Сергей XIX-XX быуаттарҙа Ока-Цна-Сура йылғалары араһының (Темников Мещераһы) урта быуат сәйәси тарихы тураһындағы күҙаллауҙарҙың эволюцияһы. Архивировано 17 декабрь 2005 года.
- (1 ноябрь 2015) «Венгрҙарҙың (мадьярҙарҙың) иртә этник тарихы мәсьәләләре». Povolzhskaya Arkheologia 1 (11).