Эстәлеккә күсергә

Төньяҡ полюс

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
1 — Төньяҡ полюс.
2 — Төньяҡ магнит полюс.
3 — Төньяҡ геомагнит полюс.
4 — Барып етә алмаҫлыҡТөньяҡ полюс

Төньяҡ полюс, Төньяҡ ҡотоп йәки географик Төньяҡ ҡотоп — Төньяҡ ярымшарҙа Ерҙең әйләнеү күсәренең өҫкө йөҙө менән киҫелеш нөктәһе. Төньяҡ Боҙло океандың үҙәк өлөшөндә урынлашҡан[1]. Төньяҡ ҡотоп һәм Төньяҡ магнит ҡотоп төрлө урындалар, уларҙы бутарға ярамай.

Төньяҡ ҡотоп ҡоро ерҙә урынлашҡан Көньяҡ ҡотопҡа диаметраль рәүештә ҡаршы тора. Ер өҫтөндә Төньяҡ полюсҡа ҡарата теләһә ниндәй башҡа нөктә һәр ваҡыт көньяҡ йүнәлештә бара.[1]. Төньяҡ полюстың географик координаталары: 90°00'00" төньяҡ киңлеге; полюстың оҙонлоғо юҡ, сөнки ул бөтә меридиандарҙың да берләшеү нөктәһе булып тора. Төньяҡ ҡотоп шулай уҡ бер ниндәй сәғәт бүлкәтенә лә ҡарамай. Поляр көн, поляр төн кеүек үк, ярты йыл самаһы дауам итә.

Төньяҡ полюста океандың тәрәнлеге — 4261 метр (тәрән диңгеҙ аппараты «Мир» 2007 йылда үлсәү буйынса) йәки 4087 метр (1958 йылда америка һыу аҫты кәмәһенең үлсәме буйынса 4087 метр).[2].

Төньяҡ ҡотопҡа иң яҡын ер — Каффеклуббен утрауы, йә ATOW1996; һәм иң яҡын тораҡ пункты — Төньяҡ полюстан 817 километр алыҫлыҡтағы Эллесмере утрауындағы (Нунавут крайы, Канада) Уяулыҡ ауылы.

Ҡышын төньяҡ ҡотопта уртаса температура — яҡынса −50 °C[1], йәй — 0 °C тирәһе[1].

Яулап алыу тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Герард Меркатор картаһында Төньяҡ ҡотоп (1595 йылда)

Күп кенә боронғо мәҙәниәттәрҙә Ер яҫы тип иҫәпләнһә лә, боронғо грек фәйләсүфтәре, атап әйткәндә, Пифагор, беҙҙең эраға тиклем VI быуатта Ерҙең сферик формаһы тураһында фараздар әйтә башлаған. Беҙҙең эраға тиклем IV быуатта пифагор мәктәбенең ике вәкиле — Гейкет һәм Экфант беренсе булып ерҙең үҙ күсәре тирәләй әйләнеүе менән күктең көндәлек әйләнеүен аңлатҡан.

«Төньяҡ ҡотоп» термины Ерҙең әйләнеү күсәре төньяҡ ярымшарҙа тәүге тапҡыр ун бишенсе быуат уртаһында барлыҡҡа килә.[3].Быға тиклем XIV быуат аҙағында яҙма сығанаҡтарҙа уны «Арктика полюсы» (Полус Арктика) тип атайҙар..

XV быуатта уҡ Мартин Богейм һәм башҡа географтар Төньяҡ полюс диңгеҙҙә урынлашҡан тип дөрөҫ уйлаған. Ҡайһы бер географтар, мәҫәлән, Жерар Меркатор, XVI быуатта хатта арктик төбәктең карталарын да үҙ идеялары нигеҙендә эшләгән, улар үҙәктә Төньяҡ ҡотопто күрһәткән.

1900 йылға тиклем

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төньяҡ ҡотопҡа барып етеү проблемаһы XVIII быуатта Европанан Ҡытайға иң ҡыҫҡа юлды табыу кәрәклеге менән бәйле барлыҡҡа килә. Шул уҡ ваҡытта поляр көндә төньяҡ полюста боҙһоҙ диңгеҙ булған тигән легенда барлыҡҡа килә. Был диңгеҙгә беренсе тапҡыр 1607 йылда инглиз штурманы Генри Хадсон сыға, уның экспедицияһы Мәскәү компанияһы тарафынан финанслана. Гренландияның көнсығыш ярына барып етеп, Хадсонды боҙ туҡтата. Көнсығышҡа табан юл үтеп, команда Свальбард архипелагына барып етә, әммә 80°23' төньяҡ киңлектән төньяҡҡа табан үтә сыға алмай..[4]

Михаил Ломоносов теоретик йәһәттән Төньяҡ ҡотопҡа диңгеҙ юлы менән барып етеү мөмкинлеген нигеҙләй. Померан легендаларын өйрәнеп, көслө ел Шпицбергендың төньяҡ ярынан боҙҙо ҡыуып алып китә, һәм диңгеҙгә юл аса, тигән һығымтаға килә.[5]. Екатерина II указы менән 1765 һәм 1766 йылдарҙа адмирал Василий Чичагов ике тапҡыр Шпицбергендан төньяҡҡа табан барырға маташа, тик төньяҡ киңлектең 80°30' градусына ғына барып етә ала.[6].

1773 йылда Британияның Шпицбергенда Барон Константин Фиппс экспедицияһы 80°48' градусҡа етә. 1818 йылда британ караптары отряды 80°34' билдәһен үтә алмай. Шунан һуң оҙаҡ ваҡыт карапта Төньяҡ ҡотопҡа барып етеү идеяһы күтәрелмәй[6].

Төньяҡ ҡотопҡа башҡа ысулдар ҡулланып барып етергә тырышҡан тәүге экспедицияларҙың береһе булып 1827 йылда Британияның Уильям Парри экспедицияһы була. Британ адмиралтействоһынан аҡса алып, Парри экспедицияһы 1827 йылдың мартында Англиянан «Хекла» карабында йөҙөп сыға һәм уны Шпицбергенға алып килә. Ошонан Парри отряды боҙҙа хәрәкәт итеү өсөн саңғылар менән йыһазландырылған ике кәмәлә төньяҡҡа китә һәм 23 июлдә 82°45 градусҡа етә һәм артабан ярты быуатҡа етерлек рекорд ҡуя. Парри отрядында Төньяҡ магнит полюсын беренсе асыусы Джеймс Росс була.[7][8].

1875—1876 йылдарҙа Джордж Найрс етәкселегендәге Британия арктик экспедицияһы Төньяҡ ҡотопҡа барып етергә маташа. Экспедицияның бер өлөшө, Альберт Маркхэм етәкселегендә кешеләр һөрәгән саналарҙа, 1876 йылдың 12 майында, кире боролор алдынан, рекордлы 83°20'26 нөктәһенә барып етеп кире борола.[9][10]

Джордж ДеЛонгтың Америка экспедицияһы 1879 йылдың 8 июлендә Сан-Францисколағы «Жаннет» баркеһында Беринг боғаҙы аша Төньяҡ ҡотопҡа барып етеү ниәте менән йөҙөп сыға. Әммә Төньяҡ Боҙло океандағы Врангель утрауынан алыҫ түгел уларҙың судноһы боҙ менән уратып алына. Артабанғы 21 айҙа боҙҙан туңған судно төньяҡ-көнбайышҡа табан боролған һәм яйлап Төньяҡ полюсҡа яҡынлашҡан. 1881 йылдың 12 июнендә Жаннет боҙ баҫымына сыҙай алмай тишелә һәм бата. Команда ҡасып ҡотолоп өлгөрә һәм, кәмәләрҙе аҙыҡ-түлек менән боҙға һөйрәп, Яңы Себер утрауҙарына барып етә. Унан 1881 йылдың 12 сентябрендә команда өс кәмә менән материкҡа йөҙөргә маташа. Дауыл һөҙөмтәһендә экипажы менән бер кәмә бата. Ҡалған икәүһе ярға сыға, әммә дауылда аймалаша. Карап механигы Джордж Мелвилл етәкселегендәге кәмә экипажын урындағы якуттар Лена йылғаһы тамағында осрата. Лена тамағының икенсе яғына төшкән Де Лонг төркөмө, тундра эсендә оҙон юлға сығып, тораҡ пункт табырға маташа, тик 14 кешенән икәүһе генә халыҡ йәшәгән ергә барып етә ала. Ҡалғандары, шул иҫәптән Де-Лонг, аслыҡтан һәм арығанлыҡтан вафат була.[11][12].

Нансендың «Фрам» карабы Арктика боҙонда (1895)

1884 йылда Гренландияның көньяғында, һәләкәт урынынан меңдәрсә саҡрым алыҫлыҡта, Какорток тирәһендә боҙҙа туңған Жаннет техникаһы ҡалдыҡтары табыла. Метеоролог Анрик Мон был табыш нигеҙендә Төньяҡ Боҙло океанда боҙ ташыған ағым барлығын күҙаллай, ул көнсығыштан көнбайышҡа, Себер ярынан Америка ярҙарына тиклем боҙ ташый. Норвегия тикшеренеүсеһе Фридтжоф Нансен боҙҙа туңған карапта ошо ағым ярҙамында Төньяҡ ҡотопҡа барып етеү идеяһы менән ҡыҙыҡһына башлай. Бының өсөн Нансен «Фрам» карабында Норвегия поляр экспедицияһын ойоштора. «Фрам» Нансен бойороғо буйынса махсус боҙҙа дрейфлау өсөн төҙөлә — карап корпусы нығытыла һәм арҡыры киҫелештә йомортҡа кеүек түңәрәкләнә.

Боҙ, «Фрам»ды ҡабырғаларына ҡыҫып, карапты һындырмай, ә яйлап өҫкә ҡарай «ҡыҫып сығара». 1893 йылдың 24 июнендә Фрам Кристианиянан китә. Төньяҡ диңгеҙ юлы буйлап үткәндән һуң, 28 сентябрҙә карап Яңы Себер утрауҙары янындағы боҙ яланына барып етә һәм дрейфҡа сыға. 1895 йылдың 14 мартында, Фрам 84°4' N'ға еткәс, Нансен һәм Джалмар Йохансен, саңғыла Төньяҡ полюсҡа сәйәхәтен дауам итергә ҡарар итеп, карапты ташлап китәләр. Нансен 50 көн эсендә полюсҡа тиклем 660 километрҙы үтергә, ә унан Франц Йозеф ландына барырға тейеш була.

Өс эт санаһына тейәгән 120 көнлөк юл йөрөү өсөн провизия. Тәүҙә боҙ ярайһы уҡ тигеҙ була, тикшеренеүселәр тиҙ генә алға китә ала. Әммә яйлап ландшафт тигеҙһеҙерәк булып китә, был уларҙың алға китеш тиҙлеген һиҙелерлек кәметә. 7 апрелдә улар 86°14' Н-ға етәләр. Артабанғы юл боҙ өйөмдәренән тора. Төньяҡ ҡотопҡа барып етер өсөн аҙыҡ етмәүен аңлап, икеһе лә артабанғы ынтылыштан баш тарталар һәм көньяҡҡа боролалар, ахыр сиктә Франц Йозеф еренә барып етәләр.[13].

Савой принцы Луиджи Амедеоның итальян арктик экспедицияһы 1899 йылда Норвегиянан «Поляр йондоҙ» кит аулау карабында экспедицияға сыға. Франц Йозеф еренә барып етергә, унда лагерь ҡорорға, унда поляр ҡыш үткәрергә, ә ҡыш аҙағында — боҙҙа эт саналарында Төньяҡ ҡотопҡа барырға уйлағандар. Лагерҙа ҡышын туңыу һөҙөмтәһендә кенәз ике бармағын юғалта, шунлыҡтан ҡотопҡа походта шәхсән ҡатнаша алмай.

1900 йылдың 11 мартында капитан Гумберто Канья етәкселегендәге төркөм Төньяҡ полюсҡа йүнәлә. Ҙур ҡыйынлыҡтар арҡаһында (шул иҫәптән ярҙамсы партиянан өс кешенең һәләк булыуы) Канья отрядының дүрт поляр тикшеренеүсеһе полюсҡа барып етә алмауҙарын аңлай башлай. Улар бары тик мөмкин тиклем төньяҡҡа китеп, флаг ҡуйып, кире ҡайтыу юлына аҙыҡ-түлек күләме етмәгәс, кире борола. 25 апрелдә Канья төркөмө рекордлы 86°34' N'ға етә, Нансен һәм Йохансен рекордтарынан 35 км төньяҡтараҡ, һәм ике айҙан һуң, 23 июндә, аҙыҡ-түлек бөтөү сәбәпле, көскә карапҡа кире ҡайталар.[14].

Төньяҡ ҡотопҡа экспедициялар шул тиклем билдәлелек ала, хатта инглиз телендә «Иң алыҫ төньяҡ» термины барлыҡҡа килә, был төньяҡ ҡотопҡа барғанда экспедициялар барып еткән иң төньяҡ киңлекте аңлата. Әммә Төньяҡ ҡотопҡа экспедицияларҙан тыш Арктикаға экспедициялар ҙа ебәрелә, улар үҙҙәренә башҡа маҡсаттар ҡуя — мәҫәлән, Төньяҡ-Көнбайыш үткәүел буйлап йәки Төньяҡ диңгеҙ юлы буйлап үтеү. Был экспедициялар һөҙөмтәһендә алынған тәжрибә Төньяҡ ҡотопҡа экспедициялар өсөн бик файҙалы була.

«Төньяҡ ҡотоп»та Пири отряды(1909 йыл)

Америка сәйәхәтсеһе Фредерик Кук 1908 йылдың 21 апрелендә ике эскимос, Ахвелла һәм Этукишук менән бергә эт саналарында беренсе булып Төньяҡ ҡотопҡа етеүен белдерә. Әммә ул аныҡ дәлилдәр килтерә алмай һәм уның дәғүәләре йәмәғәтселек тарафынан киң ҡабул ителмәй.

1909 йылдың 6 апрелендә Америка инженеры Роберт Пири төньяҡ ҡотопҡа афроамерикандар Мэттью Хенсон һәм дүрт эскимос Оота, Эгингва, Зееглоо һәм Оокеах оҙатыуында төньяҡ ҡотопҡа барып етем тип белдерә. Әммә һуңыраҡ Пириҙың белдереүе лә шик аҫтына алына.[15]

Шулай итеп, ҡайһы бер тикшеренеүселәр Билдәләүенсә, Пири тарафынан Төньяҡ ҡотопҡа (246 км) сәйәхәттең һуңғы сегментына һайлап алынған отрядта навигация оҫталығына эйә булған һәм Пириҙың дәғүәләрен үҙ аллы раҫларға (йәки кире ҡағырға) һәләтле кеше булмаған.[16] Поход ваҡыты ла шикле тыуҙара. Пирҙың континенттан Бартлет лагерына экспедицияһының уртаса тиҙлеге тәүлегенә 17 км тәшкил итә, һәм, Пир һүҙҙәре буйынса, Бартлет лагерынан сыҡҡандан һуң, уның отряды биш көн эсендә Төньяҡ ҡотопҡа тиклем 246 км-ҙы үтеп китә, көн һайын уртаса 50 км тәшкил итә, был экспедицияның әлегә тиклем хәрәкәт иткән уртаса тиҙлегенән өс тапҡырға күберәк була.[16]. Ҡайтыу юлында улар тағы ла аҙыраҡ ваҡытты ала — өс көн, йәғни Пири отрядына тәүлегенә 80 км-ҙан ашыу тиҙлек менән атлаған, күп тикшеренеүселәр быны мөмкин түгел тип иҫәпләй.[16]

Кук менән Пириҙың ҡаҙаныштарына шикләнеү Роальд Амундсенды 1911 йылда Көньяҡ ҡотопҡа экспедицияһында компас, секстанттар һәм теодолиттар менән ҡоралланған етди күҙәтеүҙәр үткәргән дүрт профессиональ штурман алырға мәжбүр итә.

Георгий Седов экспедицияһы Төньяҡ ҡотопҡа беренсе урыҫ экспедицияһы була . 1912-1914 йылдарҙа насар әҙерләнгән экспедиция ике ҡышты Арктикала «Майкл Суворин» («Святой великомученик Фока») шхунаһында үткәрергә мәжбүр була. 1914 йылдың 2 февралендә зәңге менән ауырыған Седов диңгеҙселәр Григорий Линник һәм Александр Пустошный менән бергә Тымыҡ ҡултыҡтан ҡотопҡа боҙҙа өс эт санаһында сыға.

Бер аҙнанан Седов артабан бара алмай, әммә походты дауам итер өсөн үҙен нарттарға бәйләргә бойора. 20 февралдә, ҡотопҡа ике мең километрҙан саҡ ҡына артығыраҡ юл үтеп, Седов Рудольф утрауы янындағы боҙ араһында һәләк була. Иптәштәре уны утрауҙа ерләй һәм ҡайтыр юлға сағалар. Седовтың Фрам исемле эте ҡәбер янында ҡала.[17].

Төньяҡ полюс күргән беренсе кешеләр 1926 йылда тарихта тәүге трансполяр осош (ғөмүмән осош) яһаған "Норвегия" дирижабеле экапажы була. 1930-сы йылдарҙа донъялағы беренсе самолёт Төньяҡ полюстан 30 километр алыҫлыҡта оса («Фоккер»), ә һуңынан совет АНТ-7 самолеты авиация тарихында беренсе булып полюсҡа барып етә.

1937 йылдың 21 майында Төньяҡ полюс районында (30 километр самаһы алыҫлыҡта ергә төшкән мәлдә) АНТ-6 самолеты ярҙамында Иван Папанин етәкселегендә беренсе «Төньяҡ полюс-1» (СССР) дрейфлау станцияһы ойошторола. Экспедиция ағзалары океанограф Петр Ширшов, метеоролог Евгений Федоров, радиооператор Эрнст Кренкель һәм етәксе Иван Папанин туғыҙ ай дауамында станцияла фәнни күҙәтеүҙәр алып бара. Ошо ваҡыт эсендә Гренландияның көнсығыш ярына тиклем 2850 км юл үтәләр, унан 1938 йылдың 19 февралендә поляр тикшеренеүселәрҙе "Таймыр" һәм "Мурман" боҙватҡыстары алып ҡайта.

В. П. Чкалов етәкселегендә АНТ-25 совет самолеты экипажы авиация тарихында беренсе тапҡыр трансполяр осош яһай, ә һуңынан ББ-А самолетында осош була. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бер аҙҙан һуң бәйләнеш өҙөлә; Осоусы Сигизмунд Леваневский һәләк була.

[18].

1940—2000 йылдар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1941 йылда АНТ-6 тәүге тапҡыр Арктикала «Барып етһеҙлек полюс»ҡа (Полюс недоступности) оса.

Төньяҡ ҡотопҡа беренсе булып барып еткән кешеләр (ҡаҙанышы шик аҫтына алынмаған) Главсевморпут башлығы Александр Кузнецов етәкселегендәге һәм Павел Гордиенко, Павел Сенко, Михаил Сомов, Михаил Острекин һәм башҡалар етәкселегендәге «Север-2» совет юғары киңлек һауа экспедицияһында ҡатнашыусылар була[19].

1948 йылдың 23 апрелендә Котельный утрауынан өс самолетта осоп, төньяҡ киңлектең 90°00’00 нөктәһенә 16:44 сәғәттә (Мәскәү ваҡыты) төшәләр. Төньяҡ ҡотоп янында ваҡытлыса лагерь ойошторалар һәм ике көн фәнни күҙәтеүҙәр үткәрәләр. 26 апрелдә тикшеренеүселәр кире континентҡа осалар[20][21].

Бер йылдан һуң, 1949 йылдың 9 майында, ике совет ғалимы Виталий Волович һәм Андрей Медведев Төньяҡ ҡотопҡа беренсе парашют менән һикерә.[22]

«Скейт» атом һыу аҫты кәмәһе (АҠШ) 1959 йылда төньяҡ полюста

1958 йылдың 3 авгусында «Nautilus» (АҠШ) атом һыу аҫты кәмәһе Төньяҡ ҡотопҡа (һыу аҫтынан) барып еткән беренсе карап була. Тағы ла бер америка атом һыу аҫты кәмәһе — «Skate» 1959 йылдың 17 мартында полюста боҙҙо ватып йөҙөп сыға һәм Төньяҡ полюста һыу өҫтөндә беренсе карап була. 1962 йылдың 17 июлендә совет атом һыу аҫты кәмәһе «Ленин комсомолы» төньяҡ ҡотопҡа барып еткән беренсе совет һыу аҫты кәмәһе була.

Континенттан Төньяҡ полюсҡа тиклем ҡоро ерҙән беренсе булып барып етеүселәр Американың Ральф Пластед экспедицияһы ағзалары була, улар араһында Вальтер Педерсон, Джеральд Пицль һәм Жан-Люк Бомбардье (lang-fr| Жан-Люк Бомбардьер}). Төньяҡ ҡотопҡа улар 1968 йылдың 19 апрелендә Bombardier фирмаһының ҡаргиҙәрҙәндә барып етә. Эллесмере утрауы (Канада) янындағы утрауҙарҙың береһендә башланғандан алып Төньяҡ полюстағы финиш һыҙығына тиклем уларҙың экспедицияһы 42 көн дауам итә. Юл буйында самолеттан уларға яғыулыҡ һәм башҡа кәрәк-яраҡтар төшөрөлә.[23].

Төньяҡ ҡотопҡа автотранспорт ҡулланмайынса беренсе булып Уолтер Герберт етәкселегендәге Британия трансарктик экспедицияһы ағзалары сыға. Рой Бернер, Аллан Гилл һәм Кеннет Хеджс менән бергә 1969 йылдың 6 апрелендә, эт саналарын, шулай уҡ самолеттарҙан ташланған кәрәк-яраҡтарҙы ҡулланып, Төньяҡ ҡотопҡа барып етә. Барроу морононан Алып Төньяҡ полюс аша Көнбайыш Спицберген утрауына тиклем уларҙың экспедицияһы бөтәһе 5600 км-ҙан ашыу алыҫлыҡта үтә.

Экспедиция 1968 йылдың 21 февралендә башлана. Июль айында, дрейфлаусы боҙ буйлап 1900 километр үткәндән һуң, экспедиция ағзалары лагерь ҡора, унда боҙ ирей башлағанға туҡтарға мәжбүр булалар. 4 сентябрҙә улар яңынан юлға сыға, әммә тиҙҙән Гиллдың умыртҡа һөйәге йәрәхәтләнеүе арҡаһында туҡтарға мәжбүр булалар. Киләһе йылдың февралендә, поляр ҡыш тамамланғас, төньяҡ ҡотопҡа барып етәләр һәм Шпицбергенға юлды дауам итәләр. Экспедиция 1969 йылдың 29 майында тамамлана һәм 476 көн дауам итә[23].

1977 йылда Төньяҡ ҡотопҡа барып еткән «Арктика» атом боҙватҡысы

1977 йылдың 17 авгусында «Арктика» совет атом боҙватҡысы навигация тарихында беренсе тапҡыр һыу өҫтө навигацияһында Төньяҡ полюсҡа барып етә[24][25][26]. 1991 йылдың 7 сентябрендә тәүге тапҡыр үҙ аллы навигацияла дизель электр станцияһы булған боҙватҡыстар Төньяҡ ҡотопҡа барып етә: бортында халыҡ-ара фәнни экспедициялар булған «Polarstern» немец боҙватҡысы һәм «Оден» швед боҙватҡысы.[27].

Япон сәйәхәтсеһе Наоми Уемура йәйәүләп ҡотопҡа барып еткән беренсе кеше була. 1978 йылда ул вертолеттан ташланған кәрәк-яраҡтарҙы файҙаланып, эт саналарында 57 көн эсендә 725 километр үтә. Уның сәйәхәте 1978 йылдың 7 мартынан 1 майына тиклем дауам итә һәм Канаданың Элсмир утрауынан башлана..

Төньяҡ ҡотопҡа саңғыла беренсе булып Дмитрий Шпароның совет экспедицияһы ағзалары сыға, уның составына Юрий Хмельевский, Владимир Леденев, Вадим Давыдов, Анатолий Мельников, Владимир Рахманов һәм Василий Шишкарев була[28][29]. Уларҙың походы 77 көн дауам итә, 1979 йылдың 16 мартынан 31 майына тиклем. Ошо ваҡыт эсендә улар 1500 км юл үтә.[28].

Полюсҡа тышҡы ярҙамһыҙ барып еткән беренсе экспедиция (йәғни самолёттан йәки вертолеттан кәрәк-яраҡ ырғытылма) 1986 йылда Уилл Стегер халыҡ-ара поляр экспедицияһы була. Шулай уҡ Пол Шурке, Брент Бодди, Ричард Вебер, Джефф Кэрролл һәм Анна Банкрофт ингән экспедиция 1986 йылдың 1 майында Төньяҡ полюсҡа барып етә. Анна Банкрофт Төньяҡ ҡотопҡа походҡа сығыусы беренсе ҡатын-ҡыҙ була.

1986 йылдың 11 майында саңғыла төньяҡ ҡотопҡа беренсе булып француз Жан-Луи Этьен сыға. Был сәйәхәт 63 көн дауат итә. Уға самолеттан кәрәк-яраҡтар төшөрөлә..

1994 йылда саңғыла төньяҡ полюсҡа беренсе булып норвег Борге Усланд сыға. 2 мартта Северная Земля архипелагында Арктика морононан сыға һәм 1994 йылдың 22 апрелендә, 52 көндән һуң, Төньяҡ полюсҡа барып етә..

Арктика боҙо аҫтына 1958 йылдың 31 декабрендә «СП-6» дрейф станцияһында Мәскәү дәүләт университетының физика факультеты хеҙмәткәре Юрий Георгиевич Пиркин Арктикала һыуға сумыусы беренсе водолаз була. Һыуға аҫтына төшөү Үҙәк поляр бассейнда боҙ дрейфын һәм йылылыҡ алмашыуҙы өйрәнеү өсөн махсус үлсәү һәм тауыш яҙҙырыу ҡорамалдары комплексын ҡуйыу өсөн үткәрелә. Был Үҙәк Арктикала һыу аҫтына төшөүҙең тәүге осрағы була. Был экспедицияла боҙ аҫтына профессиональ водолаздар түгел, ә геофизиктар төшә.

1989 йылдың 6 майында сәйәхәтсе Федор Конюхов В. Чуков етәкселегендәге «Арктика-89» экспедицияһы сиктәрендә төньяҡ ҡотопҡа тәүге тапҡыр Тыныслыҡ Байрағын ҡуя.

1998 йылдың 22 апрелендә Рәсәй ҡотҡарыусыһы һәм дайверы Андрей Рожков Төньяҡ полюста акваланг менән һыуға сумырға маташа. 50 метр тәрәнлектә һәләк була. Киләһе йылда, 1999 йылдың 24 апрелендә, составына Майкл Вольф (Австрия), Бретт Кормик (Бөйөк Британия) һәм Боб Васс (АҠШ) булған Халыҡ-ара дайверҙар командаһы һыу аҫтына төшөүҙе уңышлы башҡарҙы.[30].

XXI быуат

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һуңғы йылдарҙа төньяҡ ҡотопҡа боҙватҡыстарҙа һәм самолёттарҙа барыу, туристар өсөн ҡиммәт булһа ла, ярайһы уҡ ғәҙәти хәлгә әйләнә һәм Рәсәйҙең һәм сит илдәрҙең бер нисә туристик компанияһы ҡыҙыҡһыныусыларға тур тәҡдим ителә. Бөгөн Төньяҡ ҡотопҡа килеүсе иң йәш турист — 8 йәшлек Алисия Хемплеман-Адамс (Бөйөк Британия), ә иң олоһо — 89 йәшлек Дороти Дэвенхилл Хирш (АҠШ). 2002 йылдан төньяҡ полюста йыл һайын халыҡ-ара марафон үткәрелә.

..

«Россия газетаһы» версияһы буйынса, 2007 йылдың 19 сентябренә полюсҡа 66 боҙватҡыс һәм боҙ класлы махсус судно йүнәлә, шуларҙың 54-е Совет һәм Рәсәй флагы аҫтында була.[31].

2007 йылдың 2 авгусында төньяҡ ҡотоптоң океан төбөнә тәүге тапҡыр ике «Мир» тәрән һыу аҫты аппараттары барып етә, улар Рәсәй флагын 4261 метр тәрәнлектә урынлаштыра һәм тупраҡ өлгөләрен ала.[32].

Көн һәм төн

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төньяҡ ҡотопта поляр көн яҡынса 186 көн һәм 10 сәғәт дауам итә[33], яҡынса 18 марттан 26 сентябргә тиклем, әммә ысынында яҡтылыҡтың рефрацияһы (һыныу) арҡаһында көн яҡынса 193 көн дауам итә. Поляр төн 178 көн 14 сәғәт дауам итә, әммә, ысынында иһә, яҡтылыҡтың шул уҡ һыныуы арҡаһында яҡынса 172 көн дауам итә. Көн тигеҙләнеше алдынан (20 йәки 21 март) Ҡояш офоҡтан ҡалҡып сыға, артабан өс ай дауамында көн һайын юғарыраҡ күтәрелә, йәйге ҡояш ҡалҡыулығында иң бейек нөктәһенә етә (20 йәки 21 июнь). Артабанғы өс айҙа Ҡояш көҙгө тигеҙләнештән һуң (22 йәки 23 сентябрь) офоҡ сиктәренән сыҡҡансы төшә. Көндөҙ Ҡояш күк йөҙө буйлап горизонталь түңәрәктәр буйлап, һөҙәк спиралдә йөрөй. Ҡояш ҡалҡҡанға тиклем 15-16 көн дауамында һәм ҡояш байығандан һуң аҡ төндәр күҙәтелә. Төньяҡ ҡотопта көн менән төн уның күсәре тирәләй түгел, ә Ерҙең Ҡояш тирәләй әйләнеүе менән генә алмаштырыла.[33][34]

Климат

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төньяҡ ҡотоп

Төньяҡ полюс Көньяҡ ҡотопҡа ҡарағанда күпкә йылыраҡ, сөнки ул континент үҙәгендәге бейеклектә түгел, ә океан уртаһында диңгеҙ кимәлендә (диңгеҙ йылылыҡ һаҡлағыс ролен үтәй).

Төньяҡ полюста ҡышҡы температура -43 °C-тан -26 °C-ҡа тиклем, уртаса -40 °C тирәһе. Йәйге температура яҡынса 0 °C, ҡайһы бер көндәрҙә +2 °C тиклем күтәрелә. Төньяҡ полюста теркәлгән иң юғары температура +5 °C тәшкил итә, был Көньяҡ полюстағы иң юғары температуранан күпкә йылыраҡ -12,3 °C. Яуым-төшөм төбәктә йылына уртаса 100 —250 мм тиклем төшә.[1][35]

Төньяҡ полюста боҙ ҡалынлығы, ғәҙәттә, 2-3 метр тәшкил итә. Боҙ менән ҡапланған океан территорияһы йәй ҡышҡа ҡарағанда ике тапҡырға тиерлек кәмерәк.[36] Ҡайһы берҙә боҙ массалары хәрәкәте арҡаһында Төньяҡ полюста океан өҫтөбо77ан асыла. Тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, һуңғы тиҫтә йылдарҙа Арктикала боҙҙоң ҡаплау майҙаны һәм уртаса ҡалынлығы кәмей, күптәр быны Ерҙең Төньяҡ полюс күсәренең Ҡояш яғына ауышлығына бәйләй. 2007 йылдың сентябрендә Төньяҡ ҡотопта рекордлы түбән боҙ кимәле теркәлгән. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр фаразлауынса, бер нисә тиҫтә йылдан Төньяҡ Боҙло океан йәйге айҙарға тулыһынса боҙҙан асыҡ буласаҡ. Боҙҙоң иреүе диңгеҙ кимәленең күтәрелеүенә һәм ваҡыт үтеү менән климаттың башҡа глобаль үҙгәреүенә килтереүе ихтимал.[36].

Флора һәм фауна

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Аҡ айыуҙар

Поляр айыуҙар аҙыҡ етмәү сәбәпле 82°N киңлегенән ары һирәк йөрөй тип иҫәпләнһә лә, уларҙың эҙҙәре Төньяҡ полюс тирәһендә табыла, ә Гринпис экспедицияһы 2006 йылда полюстан бер саҡрым ярым алыҫлыҡта поляр айыуҙы күреүе тураһында хәбәр итә. Ҡулсалы нерпа (һыу хайуаны) шулай уҡ Төньяҡ ҡотопта (1992 йылда) күрәләр, ә арктик төлкөнө ғотоптан 60 км алыҫлыҡта күрәләр.[37][38][39].

Төньяҡ ҡотопта йәки уның эргәһендә ҡайһы бер ҡоштар булыуын теркәгәндәр: буран турғайы (пуночка) (1987), аңрағош (глупыш) (1991, 1992, 2001) һәм бургомистр аҡсарлағы (обыкновенная моевка) (1992). Ҡоштар, караптың килватерында балыҡ эҙләп, боҙватҡыстар артынан районға осҡан булыуы ла ихтимал.[40]

Төньяҡ ҡотоп һыуҙарында ваҡ (5-8 см) балыҡтар тереклек итә. «Арктика-2007» экспедицияһында ҡатнашыусылар океан төбөндәге анемон, офиур, шәшке, диңгеҙ ләләләре һәм ылымыҡтар булыуын теркәгән.[41].

Территориаль дәғүәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Рәсәйҙең Арктика территорияһына дәғүәләре

Халыҡ-ара хоҡуҡҡа ярашлы, Төньяҡ полюс һәм уның эргәһендәге Төньяҡ Боҙло океан төбәге әлеге ваҡытта бер ниндәй илгә лә ҡарамай. Төбәкте уратып алған биш арктик ил — Рәсәй, Канада, Норвегия, Дания (Гренландия аша) һәм АҠШ — үҙ ярҙарында 370 километрлыҡ эксклюзив иҡтисади зонаға хоҡуҡлы, ә унан ситтәге территория БМО-ның Халыҡ-ара диңгеҙ идаралығы ҡарамағында.

БМО-ның Диңгеҙ хоҡуғы конвенцияһын ратификациялағандан һуң илдәргә 370 километрлыҡ зонаны киңәйтеүҙе талап итеү өсөн ун йыллыҡ мөҙҙәт бар.[42]. Конвенцияны ратификациялаған илдәр (1996 йылда Норвегия[43], 1997 йылда Рәсәй[44], 2003 йылда Канада[45] һәм 2004 йылда Дания[46] Был илдәр Арктиканың айырым тармаҡтары үҙ территорияһына ҡарай тигән дәғүәләрен нигеҙләү буйынса проекттар башлап ебәргән дә инде.

1907 йылда Канада ярҙарынан Төньяҡ ҡотопҡа тиклем һуҙылған секторҙы суверен тип иғлан итә. Был принцип кире ҡағылмай, шулай уҡ хупланмай ҙа.[47].

Астрономик үҙенсәлектәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төньяҡ ҡотоп күренеше
  • Ҡояштың Төньяҡ ҡотоптағы офоҡ өҫтөндәге максималь бейеклеге ≈23°26°, был зениттың дүрттән бер өлөшөнән саҡ ҡына күберәк. Был сағыштырмаса ҙур түгел, яҡынса ошо бейеклектә Ҡояш Мәскәү киңлегендә 21 февралдә йәки 21 октябрҙә була.[48].
  • Айҙың күктә хәрәкәте Ҡояштыҡын хәтерләтә, сөнки тулы цикл бер йыл түгел, ә тропик ай (яҡынса 27,32 көн). Ай офоҡ артынан сыға, аҙна дауамында һөҙәк спираль траекторияһының иң юғары нөктәһенә күтәрелә, киләһе аҙнала бата, ә һуңынан ике аҙна самаһы офоҡ өҫтөндә ҡала. Айҙың офоҡ өҫтөндәге иң бейек бейеклеге — 28°43'.[49].
  • Айҙың Төньяҡ ҡотоптағы күҙгә күренеп торған фазаһы йыл ваҡытына бәйле:
  • Ҡыш ай беренсе кварталда күтәрелә, тулы айҙың иң юғары нөктәһен үтә һәм һуңғы сиректә бата. * Яҙ ай яңы айҙа (Ҡояш эргәһендә) күтәрелә, беренсе кварталдың иң бейек нөктәһен үтә һәм тулы айҙа бата. * Йәй ай һуңғы кварталда күтәрелә, яңы Айҙың иң юғары нөктәһен үтә һәм беренсе кварталда бата. * Көҙ ай тулы айҙа күтәрелә, һуңғы кварталдың иң бейек нөктәһен үтә һәм яңы Айҙа бата.
  • Төньяҡ полюстағы күк экваторы офоҡ һыҙығына тап килә. Күк экваторынан төньяҡтараҡ урынлашҡан йондоҙҙар батмай, көньяҡ йондоҙҙары ҡалҡмай, сөнки офоҡ өҫтөндәге йондоҙҙарҙың бейеклеге үҙгәрмәй. Зенитта — Төньяҡ йондоҙ (йәки, киреһенсә, донъяның Төньяҡ полюсы), надирҙа — донъяның Көньяҡ полюсы. Йондоҙҙарҙың офоҡ өҫтөндәге бейеклеге даими һәм уларҙың ауышлығына (склонение (астронимия)).[48].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Көньяҡ полюс
  • Төньяҡ магнит ҡотоп
  • Барып етә алмаҫлыҡ Төньяҡ ҡотоп

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Северный полюс // Большая Советская Энциклопедия : в 30 т. Т. 23 : Сафлор — Соан / Гл. ред. А. М. Прохоров. — Изд. 3-е. — М. : Советская энциклопедия, 1978. — 640 с. — С. 134.
  2. ↑ Андерсон У. Р. У Северного полюса // Вокруг света под водой. — М.: Воениздат, 1965. — С. 92—102. — 516 с. — 30 000 экз.
  3. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; etymology төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  4. ↑ Корякин, 2002
  5. ↑ Корякин, 2002, с. 80
  6. ↑ 6,0 6,1 Корякин, 2002, с. 81
  7. ↑ Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Длинные мили Уильяма Парри // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
  8. ↑ Parry, William Edward. Narrative of an attempt to reach the North pole. — Лондон: John Murray, 1828. — 229 с.
  9. ↑ Nares, George. Narrative of a voyage to the Polar Sea. — Лондон: Sampson Low, Marston, Searle & Rivington, 1878. — Т. 1.
  10. ↑ Nares, George. Narrative of a voyage to the Polar Sea. — Лондон: Sampson Low, Marston, Searle & Rivington, 1878. — Т. 2.
  11. ↑ Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Гибель «Жаннетты» // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
  12. ↑ Melville, George Wallace. In The Lena Delta. — Бостон: Houghton, Mifflin And Company, 1885.
  13. ↑ Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Безумный способ самоубийства доктора Нансена // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
  14. ↑ Шпаро Д. И., Шумилов А. В. В спор вступают итальянцы // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
  15. ↑ Henderson, Bruce Who Discovered the North Pole? (инг.) // Smithsonian : журнал. — Вашингтон: Смитсоновский институт, 2009. — В. Апрель. — ISSN 0037-7333.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Pala, Christopher. Anatomy of Three Frauds // The Oddest Place on Earth: Rediscovering the North Pole. — Нью-Йорк: Writer's Showcase Press, 2002. — P. 133—153. — 324 p. — ISBN 978-0595214549. (инг.)
  17. ↑ Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Планы его всегда рассчитаны на подвиг // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
  18. ↑ Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Жизнь на льдине // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
  19. ↑ Советские граждане были доставлены на точку Северного полюса, где, образно говоря, проходит земная ось. Вокруг света. Дата обращения: 8 ғинуар 2012. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  20. ↑ Высокоширотная воздушная экспедиция «Север-2» (1948 г.). Арктический и антарктический научно-исследовательский институт. Дата обращения: 9 ғинуар 2012. 2012 йыл 19 ғинуар архивланған.
  21. ↑ Великий полярный водоворот просыпается. Дата обращения: 9 ғинуар 2012. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  22. ↑ Сафронов-мл., Иван. Десантников отправят на Северный полюс, Коммерсантъ (29 июль 2009), стр. 3. 9 ғинуар 2012 тикшерелгән.
  23. ↑ 23,0 23,1 Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Снова пунктир санного следа // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
  24. ↑ Шпаро Д. И., Шумилов А. В. «Арктика» против Арктики // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
  25. ↑ Спичкин В. А., Шамонтьев В. А. Атомоход идёт к полюсу. — Л.: Гидрометеоиздат, 1979. — 144 с.
  26. ↑ Баранова С. С. К полюсу. — Мурманск: Мурманское книжное издательство, 1978. — 100 с.
  27. ↑ ARCTIC '91 : The Expedition ARK-Vllll/3 of RV "Polarstern" in 1991. Edited by Dieter K. Fütterer // Ber. Polarforsch. 107. — 1992. — С. 9. — ISSN 76 - 5027&f=1003&t=1&v1=&f=4&t=2&v2=&f=21&t=3&v3=&f=1016&t=3&v4=&f=1016&t=3&v5=&bf=4&b=&d=0&ys=&ye=&lng=&ft=&mt=&dt=&vol=&pt=&iss=&ps=&pe=&tr=&tro=&cc=UNION&i=1&v=tagged&s=0&ss=0&st=0&i18n=ru&rlf=&psz=20&bs=20&ce=hJfuypee8JzzufeGmImYYIpZKRJeeOeeWGJIZRrRRrdmtdeee88NJJJJpeeefTJ3peKJJ3UWWPtzzzzzzzzzzzzzzzzzbzzvzzpy5zzjzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzztzzzzzzzbzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzvzzzzzzyeyTjkDnyHzTuueKZePz9decyzzLzzzL*.c8.NzrGJJvufeeeeeJheeyzjeeeeJh*peeeeKJJJJJJJJJJmjHvOJJJJJJJJJfeeeieeeeSJJJJJSJJJ3TeIJJJJ3..E.UEAcyhxD.eeeeeuzzzLJJJJ5.e8JJJheeeeeeeeeeeeyeeK3JJJJJJJJ*s7defeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeSJJJJJJJJZIJJzzz1..6LJJJJJJtJJZ4....EK*&debug=false 01 76 - 5027.
  28. ↑ 28,0 28,1 First people to ski to the North Pole. Guinness World Records. Дата обращения: 12 ғинуар 2012. Архивировано 3 февраль 2012 года. (инг.)
  29. ↑ Шпаро Д. И., Шумилов А. В. Пешком к вершине планеты // К полюсу. — М.: Молодая гвардия, 1987. — 367 с. — 100 000 экз.
  30. ↑ Cormick, Brett Diving the top of the world (инг.) // Diver : журнал. — 2000. — В. Февраль. Архивировано из первоисточника 24 март 2012.
  31. ↑ Банько, Юрий. Вчера и сегодня мы — первые. А завтра?, Российская газета (19 сентябрь 2007), стр. 10. 13 ғинуар 2012 тикшерелгән.
  32. ↑ Российские батискафы всплыли, Русская служба Би-би-си (2 август 2007). 13 ғинуар 2012 тикшерелгән.
  33. ↑ 33,0 33,1 Северный полюс // Большая Советская Энциклопедия : в 30 т. Т. 23 : Сафлор — Соан / Гл. ред. А. М. Прохоров. — Изд. 3-е. — М. : Советская энциклопедия, 1978. — 640 с. — С. 134.
  34. ↑ Handwerk, B. Beyond «Polar Express» : Fast Facts on the Real North Pole : [арх. 4 февраль 2012] // National Geographic News. — 2004. — 8 November. (Тикшерелеү көнө: 15 ғинуар 2012)
  35. ↑ Peter Rejcek. South Pole hits record high temperature on Christmas Day (ингл.). National Science Foundation. Дата обращения: 16 июнь 2013. Архивировано 16 июнь 2013 года.
  36. ↑ 36,0 36,1 Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}} // Ошибка: не задан параметр |издание= в шаблоне {{публикация}}. (Тикшерелеү көнө: 15 ғинуар 2012)
  37. ↑ The Pole and a Messenger. Greenpeace. Project Thin Ice 2006 (1 июль 2006). Дата обращения: 15 ғинуар 2012. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  38. ↑ Ringed seal makes its home on the ice (февраль 2003). Дата обращения: 15 ғинуар 2012. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  39. ↑ The Arctic Fox Alopex lagopus. Дата обращения: 15 ғинуар 2012. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  40. ↑ Farthest North Polar Bear (Ursus maritimus) (PDF). Дата обращения: 15 ғинуар 2012. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  41. ↑ Кудрявцева, Е. Когда заговорят камни // Огонёк : журнал. — М., 2007. — № 34 (5010). — ISSN 0131-0097. Архивировано из первоисточника 17 декабрь 2010.
  42. ↑ United Nations Convention on the Law of the Sea (Annex 2, Article 4). Дата обращения: 26 июль 2007. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  43. ↑ Chronological lists of ratifications of, accessions and successions to the Convention and the related Agreements as at 03 June 2011 (3 июнь 2011). Дата обращения: 16 ғинуар 2012. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  44. ↑ Chronological lists of ratifications of, accessions and successions to the Convention and the related Agreements as at 03 June 2011 (3 июнь 2011). Дата обращения: 16 ғинуар 2012. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  45. ↑ Chronological lists of ratifications of, accessions and successions to the Convention and the related Agreements as at 03 June 2011 (3 июнь 2011). Дата обращения: 16 ғинуар 2012. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  46. ↑ Chronological lists of ratifications of, accessions and successions to the Convention and the related Agreements as at 03 June 2011 (3 июнь 2011). Дата обращения: 16 ғинуар 2012. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  47. ↑ Northern Perspectives (Volume 22, Number 4, Winter 1994-95). CARC. Дата обращения: 16 февраль 2011. Архивировано 3 февраль 2012 года. 2010 йыл 23 ноябрь архивланған.
  48. ↑ 48,0 48,1 Машонкина Л. И., Сулейманов В. Ф. Суточное движение Солнца на разных широтах. Задачи и Упражнения по Общей Астрономии. Астронет. Дата обращения: 28 февраль 2012.
  49. ↑ Маковецкий П. В. Смотри в корень! Сборник любопытных задач и вопросов. — 3-е изд. — М.: Наука, 1976. — С. 42—43. — 448 с. — 380 000 экз.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Төньяҡ_полюс&oldid=1186100» битенән алынған