Украинала опера

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
T. Г. Шевченко исемендәге Украина милли операһы, алғы планда — украин операһына нигеҙ һалыусы Николай Лысенко һәйкәле

Украин операһы үҙ аллы милли опера булараҡ XIX быуаттың аҙаҡҡы өстән бер өлөшөндә, европа һәм халыҡ музыкаль театры традицияларына таянып, барлыҡҡа килә. Милли репертуарҙа иң өлкәне тип Семён Гулак-Артемовский 1863 йылда яҙған Запорожец за Дунаем операһы иҫәпләнә, әммә жанрға нигеҙ һалыусы тип жанрҙа даими эшләгән Николай Лысенко иҫәпләнә.

Бөгөн Украинаның опера сәхнәһе булып Киевтың Т. Шевченко исемендәге Милли операһы, Харьков, Одесса, Львов, Донецк, Днепр ҡалаһы операһы тора. Бынан тыш, был ҡала консерваториялары эргәһендәге опера студияларында ҡуйыла.

1917 йылға тиклемге украина операһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Украинаға операға үтеп инеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Дмитрий Бортнянский

Опера хәҙерге Украинала сағыштырмаса һуң барлыҡҡа килгән, сөнки ил ул осорҙағы илдәрҙең периферияһында (Рәсәй империяһы, Австро-Венгрия) урынлашҡан булған. Екатерина II заманынан алып Санкт-Петербургта итальян һәм француз операларын сәхнәләштерә башлайҙар, һуңынан шляхталар опералары Украина территорияһында ла ҡуйыла башлай[1]. Украина авторының тәүге билдәле операһы — Максим Березовскийҙың "Демофонт"ы (1745—1777), Италияның Пьетра Метастазио либреттоһына типик опера-сериа, уның премьераһы 1773 йылда Ливорно ҡалаһында була[2]. Украинала тыуып үҫкән Дмитрий Бортнянский (1751—1825) итальян һәм француз либреттоларына бер нисә опера авторы була.[3][4].

Хәҙерге Украина биләмәһендәге тәүге дәүләт опера театры Львовта, ул саҡта Габсбургтар монархияһы составына ингән (1772) Галичина үҙәгендә асылған. 1774 йылдан алып бында немец (1872 йылға тиклем), ә 1780 йылдан алып поляк (1939 йылға тиклем) опералары ҡуйыла[5]. 1873—1900 йылдарҙа, икенсе, һуңынан беренсе капельмейстер вазифаһында Генрик Ярецкий эшләгәндә, Левов театры ҙур танылыу менән файҙалана.[6]

Львов театрының элекке бинаһы, акварель, 1900

Рәсәй империяһына ингән Украина территорияһында беренсе театр Харьковта 1780 йылда асыла.[7][8][9] Киевта опера спектаклдәре 1803 йылдан ҡуйыла[8][10], ә 1810 йылда Одессала ла опера театры һалына (рус опера йәмғиәте бында бер йыл алдан барлыҡҡа килгән)[8]. Тәүге осорҙа Украина биләмәһендә театрҙарҙың үҙ артистары булмай, әммә сит ил гастролёрҙарын, башлыса итальян опера труппаларын ҡабул итәләр[11]. Сауҙа үҙәге булараҡ халыҡ-ара әһәмиәтендәге Одесса итальян һәм француз операһының мөһим үҙәгенә әүерелә[12][11]. Итальян репертуарына шулай уҡ урындағы композиторҙар ҙа өлөш индергән (ошолай иткәндән һуң, ижадҡа өлөш индерә)[13] . XX быуат башындағы репертуар итальян опералары менән генә сикләнгән[14].

Ҡалаларҙа даими театрҙарға нигеҙ һалыу өсөн XIX быуаттың һуңғы өстән бер өлөшөнә тиклем шарттар, иң элек — квалификациялы кадрҙар етмәй ине, ә крепостной хоҡуҡ бөтөрөлгәнгә тиклем шляхта 1861 йылда крепостнойҙарҙан оркестрҙар һәм актёрҙар труппалары тота алдған.[1] Крепостнойлыҡ хоҡуғы бөтөрөлгәндән һуң ғына, эштән сығарылған музыканттар театрҙарҙа эшләү мөмкинлегенә эйә була, һәм Рәсәй империяһының украин биләмәләрендә (Санкт-Петербург һәм Мәскәү театрҙарынан һуң) Киев театры беренсеһе булған.[15]1867 йылдың 27 октябрендә бында Алексей Верстовскийҙың «Аскольдова могила» операһы ҡуйыла, оркестранттар күберәк таратылған граф Пётр Лопухиндың крепостной оркестрынан (1788—1873) туплана, ә йырсыларҙы Санкт-Петербургтан эшҡыуар Фердинанд Бергер алып ҡайта.[7][8][11] 1874 йылдан алып рус телендәге операларҙы Харьковта ла ҡуйғандар, бында эште ойоштороу менән Александр Раппорт шөғөлләнгән.[11] 1886 йылда Харьков театры тарҡала башлай, әммә 1890 йылда тергеҙелә. 1886 йылда Харьков театры тарҡала башлай, әммә 1890 йылда тергеҙелә.[11] Дирижёр — Вацлав Сук, ул 1892 йылда үҙенең Lesův pán операһын тәҡдим иткән[11]. Одессала рус операларын 1873 йылда ҡуя башлайҙар[11], һәм 1910 йылда итальян операһы ҡыҫырыҡлап сығарыла[14]. 1883 йылғы янғындан һуң театр 1887 йылда тергеҙелә.[11] Бөтә өс театрҙың репертуары ла Санкт-Петербургта (Мария театры) һәм Мәскәүҙә (Ҙур театр) батша операһына йүнәлеш тотҡан, урындағы музыканттар ҙа үҙ әҫәрҙәрен тәҡдим итә алған, хәйер, уларҙың береһе лә сағыу индивидуаллеген күрһәтмәне[11]. XIX—XX быуат сигендә бында украин телендә спектаклдәр ҙә ҡуйыла, әммә нигеҙҙә, украин театр йәмғиәттәре бинаны ваҡытлыса яллаған миҙгел араһында.

1877 йылдан алып немец телле профессиональ театр тәүҙә ҡала ҡурсыуы аҫтында Черновцыла, ә 1884 йылдан урындағы театр төркөмө ҡарауы аҫтында эшләй[6]. Черновцыла операның (һәм тотош музыка тормошоноң) сәскә атыуы композитор Войтех Гржимали исеме менән бәйле, ул бында чех телендә үҙенең Zakletý princ һәм Švanda dudák операларын да ҡуйған.[16]

Украин тематикаһына урыҫ композиторҙары мөрәжәғәт итә, улар араһында Римский-Корсаковҙың (Ночь перед Рождеством, Майская ночь) Пётр Ильич Чайковскийҙың (Мазепа и Ботиночки) әҫәрҙәре. Украина даирәләрендә, украин рухын аҙ дәрәжәлә тапшыра тип, был опералар аныҡ ҡабул ителмәй.[17]

Украин операһының милли тамырҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Башҡа милли опера мәктәптәренән айырмалы рәүештә, украин операһы, музыкаль аспектта ла, драматургия аспектында ла, халыҡ традицияларына таяныу менән характерлана.[11][18][19]

Мәктәп драмаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XVII быуат башында Украинала мәктәп драмаһы барлыҡҡа килә, уның сығанаҡтары поляк католик мәҙәниәте һәм православие институцияларының, атап әйткәндә, Киев-Могилян академияһының ҡаҙанышы менән бәйле.[19][20]

Мәктәп студенттары Рождество Христово һәм Пасхаға (мистерия), шулай уҡ (Изгеләр тормошонан) мистерия, моралите (һабаҡ алырлыҡ аллегорик драма) һәм тарихи драмалар уйнаны. Тәү башта уларҙың асыҡ музыкаль (вокал һәм инструменталь) һәм бейеү өлөштәре була[19]. Мәктәп драмаһы ике кимәлдә уйналған: етди акттар юғары кимәлдә уйналған, ә персонаждар сит телдәрҙә — сиркәү-славян, поляк, рус йәки латин телендә һөйләшкән, ә түбәнге кимәлдәге етди акттар араһында интермедиялар уйнатылған[19][21] В спектаклях использовалась разная музыка, нередко народная или близкая к народной.[19]. Уларҙың персонаждары — урындағы телдә һөйләшкән ябай кешеләр. Спектаклдәрҙә төрлө, халыҡ көйҙәренә яҡын йәки халыҡ көйҙәре, ҡулланылған.

Вертеп[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шулай уҡ 17 быуаттан алып Украинала вертеп тип аталған халыҡ театры йолаһына нигеҙ һалынған[22][23][24]. Уның драматургияһы мәктәп драмаларына яҡын: ул ике өлөштән тора — дини (бөтәһе лә Раштыуаны файҙалана) һәм донъяуи бүлектәр ҙә бар, улар символик мәғәнәһендә ике сәхнә кимәленә бүленгән. Вертеп 1765 йылдан һуң, Киев-Могилян академияһында мәктәп драмалары тыйылған саҡта, айырым үҫеш ала[25] Это популярное кукольное действо сопровождалось живой музыкой. Существовал также и так называемый «живой вертеп», в котором вместо кукол играли обычные актеры.[19]. Был популяр ҡурсаҡ тамашаһында тере музыка яңғырай. Шулай уҡ «тере вертеп» та булған, унда ҡурсаҡтар урынына ябай актёрҙар уйнаған. Бынан тыш, вертеп «ер» өлөшөнөң ентеклелеге менән айырылып торҙо, типик персонаждар һәм юморға бай хәл-ваҡиғалар барлыҡҡа килё. Төп персонаж - ҡыйыу Запорожье казагы, шулай уҡ ахмаҡ олатай һәм ярлы ҡатын, һылыуҡай Дарина Ивановна, еңел аҡыллы шинкарка Хвася, гедонистик дьяк (капеллан), шулай уҡ башҡа милләт персонаждары: москалдәр, мадьярҙар, поляктар, сиған йәки йәһүдтәр сығыш яһай[22][25]. Был сәхнәләрҙә йыш ҡына халыҡ йолалары йәки уйындары, халыҡ йырҙары һәм бейеүҙәре яңғыраны[19][26]

Мещан водевиле[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Украина театрының үҫешендә Котляревский Иван Петрович (1769-1838) мөһим роль уйнай. Украин сатирик эпосының тәүге өлгөһө - Энеида поэмаһы авторы булараҡ, 1819 йылда Полтава халыҡ театры өсөн — «Наталка Полтавка» һәм «Солдат-чародей» комедияларын яҙа[13]. Украин ерендә барған был пьесаларға водевиль формаһы хас, ундай йырҙарҙы Котляревский өлөшләтә үҙе яҙған, әммә башлыса ҡала һәм ауыл йырҙарын файҙаланған. Драматургияла автор интермедия, вертеп традицияларын һәм үҙенең украин фольклоры буйынса белемен ҡуллана[27][28]. Үҙ ваҡытында Наталка Полтавка ҙур танылыу яулай, уны һәүәҫкәр һәм күсеп йөрөүсе театрҙар башҡара; билдәле драматург һәм театр ойоштороусыһы Иван Карпенко-Карый уны «украин милли театры әсәһе» тип атай[29][28][30].

Оҙаҡламай ошоға оҡшаш башҡа тамашалар ҙа барлыҡҡа килә: Григорий Квитка-Основьяненко (1778-1843), «Сватанье на Гончаровке» (1835), һәм «Шельменко-денщик» (1837)[31][28] йәки «Черноморский быт на Кубани между 1794—1796 годами» (1836) этнографик комедия авторв казак генералы Кухаренко Яков Герасимович (1799/1800-1862)[13][32]. Европалағы башҡа мәҙәниәттәр (шул иҫәптән урыҫ мәҙәниәте) менән сағыштырғанда, ә унда был жанр яйлап моданан сыҡҡан, украин водевиле XIX быуат дауамында бик популяр булған: мәҫәлән, Антон Янковскийҙың «Покойник Опанас», Михаил Старицкийҙың «Как колбаса и рюмка то пройдет и ссора», Марк Кропивницкийҙың «По ревизии» әҫәрҙәре[11]. Быларҙың барыһы ла төрлө адаптацияларҙа һәм музыкаль редакцияларҙа киң ҡуйыла, ә айырым йырҙар һәм хатта сюжетҡа ҡаты бәйләнмәгән сәхнәләр ҙә - бер спектаклдән икенсеһенә күсә.[30][33]

Оперетта[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XIX быуаттың икенсе яртыһында оперетта пьеса һәм опера араһындағы арауыҡ аҙымы була. Оперетта жанры Франция һарайынан тиҙ арала тарала һәм 60-сы йылдар башында Львовтағы немец һәм поляк театрҙарында популяр була. Был ҡалала профессиональ украин театрын асыу менән, бер үк ваҡытта украин водевиле традицияларына таянып, оперетта жанрына Михаил Михайлович Вербицкий (1815-1870) мөрәжәғәт итә. Атап әйткәндә, уның «Подгоряне» опереттаһы (1865) ҙур популярлыҡ яуланы, оҙаҡламай башҡа әҫәрҙәр, мәҫәлән, «Сельские пленипотенты» (1879), барлыҡҡа килде. «Подгоряндар» украин «ябай халыҡ» опереттаһына хас һыҙаттарға эйә, ә украин ауыл мөхите һәм халыҡ музыкаһы[34][35][11] Оперетталарҙың икенсе популяр авторы - Сидор Воробкевич (1836-1903), «Гнат Приблуда», «Бедная Марта» һәм «Золотой Мопс» оперетталары авторы[11]. Рәсәй янындағы Украинала Кропивницкийҙың «Пошили у дурні» (1875) һәм «Вий» (1895) йәки Владимир Александровтың «За Неман иду» (1872) һәм «Не ходи, Грицю, на вечерницы» (1873) комик әҫәрҙәре опереттаның тәүге өлгөләре булып иҫәпләнә[11]. М. Лысенконың «Черноморцы», «Рождественская ночь» (1 версия) и «Наталка Полтавка» әҫәрҙәрендә халыҡ йыры опереттаһы опера жанрына яҡынлаша һәм опера жанры үҫешенә этәргес бирә.[11]

1860 йылдар башында барлыҡҡа килгәндән алып Украина музыка театрында оперетта киләһе йөҙ йыл дауамында Кирилл Стеценко, Алексей Рябов, Александр Билаш, Вадим Гомоляка, Константин Данькевич, Вадим Ильин, Дмитрий Клебанов, Петр Поляков, Александр Красотов, Рождественский Всеволод Петрович, Богдан Крыблерский, Сандлер, Оскар Аронович, Анатолий Кос-Анатольский, Аркадий Дмитриевич Филиппенко, Яков Цегляр, Виталий Губаренко, Левко Колодуб һ. б. кеүек композиторҙар ижадында үҫешә[13][36]. Билдәле Рәсәй композиторы һәм оперетта авторы Исаак Осипович Дунаевский ҙа сығышы менән Украинанан (1900-1955).[37]

Совет осоро[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Совет осорондағы һәм советтан һуңғы Украиналағы украин композиторы Мирослав Скорик

Хәҙерге хәле[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мирослав Скориктың «Моисей» операһы (Иван Франконың шул уҡ исемле поэмаһы буйынса) Ватикан аҡсаһына С. Крушельницкая исемендәге Львов опера театрында 2001 йылда Рим Папаһының Украинаға сәфәренә тура килтереп һәм 2006 йылда Украинаның Т. Шевченко исемендәге Милли операһында ҡуйыла[38][39]

Евгений Станковичтың 1978 йылда яҙылған һәм, цензура тыйыуына бәйле, ҡуйылмаған «Когда цветёт папоротник» («Абаға сәскә атҡанда») «фольк-опера»һы 2011 йылда концерт башҡарылышында күрһәтелде.[40]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ 1,0 1,1 NEEF, Sigrid. Serf theater.
  2. ↑ HORDYJČUK, М.
  3. ↑ :normal">KUZMA, Marika.
  4. ↑ Istorija ukrajinskoj muzyky 1, kap. Музичний театр, s. 257—261.
  5. ↑ :normal">GUZY-PASIAKOWA, Jolanta; BALEY, Virko.
  6. ↑ 6,0 6,1 BULAT, Т.
  7. ↑ 7,0 7,1 Neef, s. 85.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 :normal">BALEY, Virko.
  9. ↑ :normal"> Charkovskij těatr opery i baleta (heslo).
  10. ↑ :normal"> Ukrainskij těatr opery i baleta (heslo).
  11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 11,14 Istorija ukrajinskoj muzyky 2, kap.
  12. ↑ SEEGER, Horst.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 :normal">GORDEJČUK, N. M; GRICA, S. I. Ukrainska muzyka (heslo).
  14. ↑ 14,0 14,1 ZAHAJKEVYČ, M. P; KALENYČENKO, A. P; SEMENENKO, N. F, a kol.
  15. ↑ STANIŠEVSKYJ, Jurij Aleksandrovyč.
  16. ↑ :normal">GLIBOVYTSKIJ, Igor.
  17. ↑ :normal">YEKELCHYK, Serhy.
  18. ↑ Istorija ukrajinskoj muzyky 3, kap. uzyčno-teatralna tvorčisť (Mucha А. І.), s. 140.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 SERDJUK, O. V; UMANEC, О.
  20. ↑ :normal"> School drama.
  21. ↑ Intermede.
  22. ↑ 22,0 22,1 Serdjuk a kol., část I, oddíl 3.
  23. ↑ Neef, s. 83-84.
  24. ↑ K vertepu podrobně FEDAS, Josyp Juchymovyč.
  25. ↑ 25,0 25,1 Vertep.
  26. ↑ K vertepu blíže Istorija ukrajinskoj muzyky 1, kap.
  27. ↑ PETRENKO, Pavlo.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Istorija ukrajinskoj muzyky 1, kap.
  29. ↑ STANISHEVSKY, Yuri.
  30. ↑ 30,0 30,1 Istorija ukrajinskoj muzyky 3, kap.
  31. ↑ KOSHELIVETS, Ivan.
  32. ↑ Kukharenko, Yakiv.
  33. ↑ Serdjuk a kol., část ІІ, oddíl 3, 3.6.1.
  34. ↑ Serdjuk a kol., část ІІ, oddíl 2, 2.3.
  35. ↑ Operetta.
  36. ↑ Ukrajinska muzyčna kultura, passim.
  37. ↑ SCHNEIDEREIT, Otto.
  38. ↑ Володимир Прохоренко. «Мойсей» — на українській оперній сцені (укр.)
  39. ↑ Опера «Моисей» родилась благодаря поддержке Папы Римского 2020 йыл 20 июнь архивланған.
  40. ↑ Music-Review Ukraine. Коли цвіте папороть: розвінчана міфологема… | Music-Review Ukraine. m-r.co.ua. Дата обращения: 28 май 2016.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Гордійчук, М. М, Історія української музики в 6-ти томах. Київ : Наукова думка (Академія наук УРСР / Академія наук України), (1,2) 1989, (3) 1990, (4) 1992, (5) 2004. 6 svazků ISBN 5-12-009267-5.
  • Сердюк О.Б; Уманець О. В; Слюсаренко Т. О. Українська музична культура: Від джерел до сьогодення. Харків : Основа, 2002. 400 с. Dostupné online. ISBN 5-7768-0708-5.
  • STANIŠEVSKYJ, Jurij Aleksandrovyč. Opernyj teatr Radjanskoji Ukrajiny. Kyjiv : Muzyčna Ukrajina, 1988. 248 s. ISBN 5-88510-020-9.
  • Корній, Лідія Пилипівна; Сюта, Бондан Омелянович. Історія української музичної культури. Київ : НМАУ ім. П.І Чайковського, 2011. 719 s. ISBN 978-966-7357-58-0.
  • Корній, Лідія Пилипівна. Історія української музики. Київ, Харків, Нью Йорк : НМАУ ім. П.І Чайковського, (1) 1996, (2) 1998, (3) 2001. 3 томи ((1) 315, (2) 387, (3) 479 s.) ISBN 966-7714-79-9.
  • NEEF, Sigrid. Handbuch der russischen und sowjetischen Oper. Berlin : Henschelverlag Kunst und Gesellschaft, 1985. 760 с. ISBN 978-3761809259. (нім.)
  • Mуха, Антон Іванович. Композитори України та української діаспори: Доідник. Київ : Музична Україна, 2004. 352 с. ISBN 966-8259-08-4.
  • The New Grove Dictionary of Opera. London : Oxford University Press, 2007. (англ.)
  • Келдиш, Юрій Веводолович. Музьікальная єнциклопедия. Москва : Советская єнциклопедия : Советский композитор, (1) 1973, (2) 1974, (3) 1976, (4) 1978, (5) 1981, (6) 1982. 6 томів Dostupné online. (рос.)
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Украинала_опера&oldid=1214366» битенән алынған