Украин алфавиты

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Кириллица
алфавиттар
Славян:
Белорус
Болгар
Серб
Македон
Урыҫ
Украин
Славян булмағандар:
Ҡаҙаҡ
Ҡырғыҙ
Монгол
Таджик
Тарихи:
Иҫке славян әлифбаһы
Румын кириллицаһы
* БМО-ның ағза-илдәренең рәсми алфавиттары ғына күрһәтелгән
Львовта 1574 йылда баҫылған Иван Фёдоров «Азбука»һының беренсе бите.
Тарас Шевченконың «Южнорусский букварь» бите, 1861 йыл. Ярыжкаға ярашлы булыу, рус алфавиты  менән тап килеү миҫалы, XIX быуатта.

Хәҙерге составындағы Украи́н алфави́ты XIX быуат һуңынан йәшәп килә; Ул 33 хәрефле: рус теле менән сағыштырғанда — Ёё, ъ, ы, Ээ, хәрефтәре ҡулланылмай, ләкин Ґґ, Єє, Іі һәм  Її хәрефтәре бар. (1932—1990 йылдарҙа  Ґ хәрефе булмаған, ә нәҙеклек билдәһе иң һуңғы хәреф булып торған[1]). Шулай уҡ  апостроф ( ’ билдәләнә) ҡулланылған һүҙҙәр күп, украин апострофы  рус ҡалынлыҡ айырыу билдәһенә Ъ оҡшаш ҡулланыла (сағыштырығыҙ: рус. предъявлять / укр. пред’являти). Украинский һүҙендә йыш ҡына баҫымды, хаталы итеп, икенсе ижеккә ҡуялар, орфоэпик яҡтан өсөнсө ижеккә ҡуйыу дөрөҫ.

А а Б б В в Г г Ґ ґ Д д Е е
Є є Ж ж З з И и І і Ї ї Й й
К к Л л М м Н н О о П п Р р
С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц
Ч ч Ш ш Щ щ Ь ь Ю ю Я я

Алфавит[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

№ п.п. Буква Название IPA
1 А а а /ɑ/ /ɑ/, /ɐ/
2 Б б бе /bɛ/ /b/
3 В в ве /ʋɛ/ /ʋ/, /w/, /ʍ/, /u̯/
4 Г г ге /ɦɛ/ /ɦ/
5 Ґ ґ ґе /gɛ/ /g/
6 Д д де /dɛ/ /d/
7 Е е е /ɛ/ /ɛ/, /e/
8 Є є є /jɛ/ /jе/, /ʲе/
9 Ж ж же /ʒɛ/ /ʒ/
10 З з зе /zɛ/ /z/
11 И и и /ɪ/ /ɪ/
12 І і і /i/ /i/[2], /ʲi/[3], /ɪ/[4], /ʲɪ/[5]
13 Ї ї ї /ji/ /ji/, /jɪ/[6]
14 Й й йот /jɔt/ /j/, /i̯/
15 К к ка /kɑ/ /k/
16 Л л ел /ɛl/ /l/
17 М м ем /ɛm/ /m/
№ п.п. Буква Название IPA
18 Н н ен /ɛn/ /n/
19 О о о /ɔ/ /ɔ/, /o/
20 П п пе /pɛ/ /p/
21 Р р ер /ɛr/ /r/
22 С с ес /ɛs/ /s/
23 Т т те /tɛ/ /t/
24 У у у /u/ /u/, /ʊ/
25 Ф ф еф /ɛf/ /f/[7]
26 Х х ха /xɑ/ /x/
27 Ц ц це /t͡sɛ/ /t͡s/
28 Ч ч че /t͡ʃɛ/ /t͡ʃ/
29 Ш ш ша /ʃɑ/ /ʃ/
30 Щ щ ща /ʃt͡ʃɑ/ /ʃt͡ʃ/
31 Ь ь м'який знак

/mjɐˈkɪj znɑk/

/ʲ/
32 Ю ю ю /ju/ /jʊ/, /ʲʊ/
33 Я я я /ja/ /jɐ/, /ʲɐ/

Уҡыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • А һәр бер осраҡта [a] өнө булып ишетелә, ләкин баҫым алды ижектәрендә бик аҙ тойомланған иренләшеү барлыҡҡа килеү күҙәтелә — [a°] ([ɒ]);
  • Г яңғырау тамаҡ йәиһә артҡы тел рәте фрикатив өнө булып ишетелә;
  • Ґ рус Г-һына тап килә;
  • Е рус Э-һына тап килә;
  • Є рус Е-һына тап килә;
  • Ж шул уҡ рус өнөнә тап килә, ләкин І алдынан (шулай уҡ Ю, Я) —самалап алғанда, рус һүҙе дрожжи-лағы кеүек, йомшаҡ ишетелә;
  • И рус Ы-һына яҡын, әммә бер аҙ йомшағыраҡ;
  • I рус И өнөнә яҡын (ҡағиҙә булараҡ, бер аҙ йомшағыраҡ);
  • Ї ЙИ һымаҡ уҡыла;
  • Й "о" алдынан [j] тартынҡыһын аңлата, ә башҡа позицияларҙа – ижек барлыҡҡа килтермәгән [i] һуҙынҡыһы;
  • О бөтөн позицияларҙа ла [o] тип уҡыла, баҫымлы ижек алдынан торған ижектәрҙә  У менән оҡшашлыҡ осрауы мөмкин, бигерәк тә, әгәр һүҙҙә бер нисә иренләшкән һуҙынҡы (у, ю)[8]  булһа;
  • Ц ошондай уҡ рус өнөнә тап килә, ләкин  Ь, І, Є, Ю, Я алдынан — йомшаҡ [t͡sʲ];
  • Ч Белорус, серб телдәрендәге кеүек ҡаты яңғырай (йәки поляк телендәге CZ һымаҡ), йә чех телендәге кеүек Č (бер аҙ ғына ҡаты), ләкин І, Ю, Я алдынан — йомшара;
  • Ш рус телендәге шул уҡ өнгә тап килә, ләкин І һәм башҡа йомшартҡыс һуҙынҡылар алдынан — йомшартылып әйтелә,  рус Щ-һына оҡшаған;
  • Щ әҙәби украин әйтелешендә ҡаты [шч], [штш] (поляк бәйләнеше SZCZ) кеүек, І алдынан — [шчь] (поляк ŚĆ) уҡыла.

Компьютерҙарҙа күрһәтеү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Стандарт украин клавиатураһы түбәндәгесә:

Америка версияһына нигеҙләнгән хәҙерге заман клавиатураһында украин алфавиты хәрефтәрен теҙеп урынлаштырыу (раскладка)(«Я» алдынан «Ґ» бөтә клавиатураларҙа ла булмай — ғәҙәттә уның урынына Shift клавишаһы һуҙыла)

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Украин хәрефтәрен әйтеү һәм файҙаланыу тураһында ентекләп яҙылған мәҡәлә «Украин теле», ә тарихы тураһында — айырым хәрефтәр тураһында мәҡәләләр (таблицаны ҡарағыҙ). Шулай уҡ украин яҙылышының бик боронғо варианттары тураһында мәҡәләләр:
  • Ярыжка
  • Максимовичевка
  • «Днестр русалкаһы» яҙылышы
  • Кулишовка
  • Драгомановка
  • Желеховка

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Официально нынешний состав и порядок алфавита утверждён в 1993 году: Український правопис / АН України, Ін-т мовознавства ім. О. О. Потебні; Інститут української мови — 4-те вид., випр. й доп. — К.: Наукова думка, 1993. — 240 с.
  2. На месте праславянского о после всех согласных, а также на месте праславянского ѣ после всех согласных, кроме д, т, з, с, ц, л, н, р: *ночь > ніч /nit͡ʃ/, *вѣра > віра /wirɑ/.
  3. На месте праславянского ѣ после д, т, з, с, ц, л, н, р: *сѣно > сіно /sʲinɔ/.
  4. Обычно в начале слова: інший /ɪnʃɪj/, а также в слове хіба /xɪbɑ/.
  5. На стыке двух частей слова, где первая заканчивается на /ʲ/, а вторая начинается на /ɪ/: синій /sɪnʲɪj/ = синь-ий.
  6. На стыке двух частей слова, где первая заканчивается на /j/, а вторая начинается на /ɪ/: країна /krɑjɪnɑ/ = край-ин-а.
  7. Некоторые носители украинского языка заменяют этот звук звуковым сочетанием /xw/ (изредка /kw/), которое перед губными гласными /ɔ/ и /u/ упрощается до /x/. Причина этого явления — отсутствие в коренных украинских словах и давних заимствованиях как самого звука /f/, так и его звонкого аналога /v/. В некоторых случаях это произношение закрепилось орфографически: хвіртка < пол. forta < нем.
  8. А. Е. Супрун, Введение в славянскую филологию; Минск, Вышэйшая школа, 1989