Уғыҙ телдәре
| Уғыҙ телдәре | |
 | |
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр |
|---|---|
Уғыҙ телдәре йәки көньяҡ-көнбайыш төрки телдәр — төрки телдәрҙең алты тармағының береһе[1]. Башлыса Көнбайыш Азияла һәм Үҙәк Азияла, шулай уҡ Көнсығыш Европала таралған.
Килеп сығышы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Хәҙерге уғыҙ телдәре Алтай тел ғаиләһенә ҡараған төрки телдәрҙең иҫке уғыҙ теленән килеп сыҡҡан.
Ҡоролошо[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ираника энциклопедияһына ярашлы, уғыҙ телдәренә төрөк, әзербайжан, Хөрәсән төркиһе, төркмән һәм афшар теле инә[2].
Уғыҙ телдәре, Британника энциклопедияһына ярашлы, өс төркөмгә бүлеп ҡарала: көнбайыш, көнсығыш һәм көньяҡ төркөмдәр. Көнбайыш төркөмгә төрөк теле (был телдә Төркиәлә, Төньяҡ Кипрҙа, Балҡанда һ.б. урындарҙа һөйләшәләр), әзербайжан (Әзербайжанда, Иранда һ.б. ерҙәрҙә һөйләшәләр) һәм [[ғағауз]] (Молдавияла, Болгарияла, Одесса өлкәһендә, Украинала һ.б. ерҙә һөйләшәләр) инә. Көнсығыш төркөмгә төркмән теле (Төркмәнстанда һәм күрше илдәрҙә һөйләшәләр) һәм хөрәсән төркиһе (төньяҡ-көнсығыш Иран) инә. Көньяҡ төркөмгә афшар теле һәм уға оҡшаш диалекттар инә (Иранда һәм Афғанстанда һөйләшәләр)[1].
Эске синыфлаштырыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Уғыҙ телдәре төркөмөнә ингән телдәрҙең эске синыфтарын эшләү ауыр. Салар телен башҡа уғыҙ телдәре менән ҡаршы ҡуйып тикшерергә була, башҡа уғыҙ телдәренә иң яҡыны — төркмән теленең салыр һөйләше. Былар ҡасандыр бер типлы булған. Ҡалған уғыҙ телдәре, ғәмәлдә диалект континуумы барлыҡҡа килтерә, төркмән теленән әзеригә, әзеринән төрөк теленә күсә барған һөйләштәр бар. Ғағауз теле ғәҙәттә бәжнәк (печенег) теленең заманса рәүеше, ә төрөк теленә иң яҡыны әзербайжан теле тип һанала килде. Һуңғы өйрәнеүҙәр һөҙөмтәһендә төрөк һәм ғағауз телдәре XVII быуат башында, ә әзербайжан диалект зонаһы башлыса XVI быуатта айырылған тигән фараз барлыҡҡа килде[3] (әммә XIII быуатта айырыла башлай).
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ 1,0 1,1 Энциклопедия Британника. Статья: Turkic languages Оригинал текст (инг.)
The Turkic languages may be classified, using linguistic, historical, and geographic criteria, into a southwestern (SW), a northwestern (NW), a southeastern (SE), and a northeastern (NE) branch. Chuvash and Khalaj form separate branches.
The southwestern, or Oghuz, branch comprises three groups. The West Oghuz group (SWw) consists of Turkish (spoken in Turkey, Cyprus, the Balkans, western Europe, and so on); Azerbaijani (Azerbaijanian; Azerbaijan, Iran); and Gagauz (Moldova, Bulgaria, and so on). The East Oghuz group (SWe) consists of Turkmen (Turkmenistan and adjacent countries) and Khorāsān Turkic (northeastern Iran). A southern group (SWs) is formed by Afshar and related dialects in Iran and Afghanistan. - ↑ Энциклопедия Ираника: Статья: AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish Оригинал текст (инг.)
Oghuz languages were earlier grouped into Turkish (of Turkey), Azeri, and Turkmen, but recent research has modified this simple picture. Today we may provisionally distinguish the following languages: Turkish of Turkey (including Crimean Osmanli and Balkan dialects, such as Gagauz), Azeri, “Afsharoid” dialects (spoken east and south of the provinces of Azerbaijan; there is a broad area of either transitional Azeri-“Afsharoid” dialects or of mixed territories between Qazvīn and Ḵalajestān, but south of a line Hamadān-Qom, including Qašqāʾī and Aynallū, “Afsharoid” dialects dominate; Afshar is also spoken in Kabul), Khorasan Turkic (northeastern Iran, Turkmenistan and northwestern Afghanistan), and Turkmen (in Turkmenistan, northern Afghanistan and close to the southeastern shore of the Caspian Sea).
- ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., 2002.: "В XIV—XV вв. с началом формирования азербайджанского тюрко-язычного этноса возникает и его культура […] Даже этническая граница между турками и азербайджанцами установилась только в XVI в., да и тогда она ещё окончательно не определилась. "
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Н. А. Баскаков. Тюркские языки. М., 1962 (переизд., М., 2006);
- Тенишев Эдхям Рахимович (ред.). Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. М., 2002;
- Языки мира. Тюркские языки. М., 1997, Бишкек, 1997.
