Фарсы әҙәбиәте

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Кәлилә вә Димнә (Kalila va Dimna) — фарсы манускрипты, 1529 йыл, Герат

Фарсы әҙәбиәте (фарс. ادبیات فارسی adabiyāt-i fārsi) — һуңғы ике мең ярым йыл дауамында барлыҡҡа килгән фарсы телендәге яҙма әҫәрҙәр тупланмаһы, ислам диненә тиклемге осорға ҡараған күп өлөшө юғалтылған. Фарсы әҙәбиәтенең тамырҙары боронғо Фарсия әҙәбиәтенә барып тоташа. Хәҙерге Иран территорияһы һәм Үҙәк Азияның электән фарсы телле булған төбәктәре Фарсияға ҡараған. Мәҫәлән, Фарсияның ҙур һөйөү ҡаҙанған шағиры[1][2][3][4][5] Жәләлетдин Руми Вахшта[6][7] (хәҙерге Тажикстан территорияһындағы ҡасаба) тыуған, фарсы телендә ижад иткән, ул заманда Сәлжүк солтанлығының баш ҡалаһы булған Коньяла йәшәгән. Ғәзнәүиҙәр Үҙәк һәм Көньяҡ Азияла ҙур территорияларҙы баҫып ала һәм, фарсы теленә күсеп, уны һарай теле сифатында файҙалана. Ошо сәбәпле Ирандан, Әзербайжандан, Тажикстандан, Афғанстандан һәм Үҙәк Азия менән Кавказ аръяғының төрлө төбәктәренән сыҡҡан фарсы әҙәбиәте бар. Шул уҡ ваҡытта бөтә фарсы әҙәбиәте лә фарсы телендә яҙылмаған. Айырым авторҙар фекеренсә, фарсы әҙәбиәте әҫәрҙәре араһында грек, ғәрәп һәм башҡа телдәрҙә ижад иткән этник фарсыларҙың әҫәрҙәре лә бар.

Фарсы әҙәбиәте кешелектең иң бөйөк әҙәбиәттәренең береһе һанала[8]. Фарсы әҙәбиәтенең тамырҙары урта фарсы һәм боронғо фарсы телдәрендә яҙылған әҫәрҙәргә китә. Боронғо фарсы телендә яҙылған әҫәрҙәр беҙҙең эраға тиклем 522 йылға (Әһәмәниҙәр осороноң иң боронғо яҙмаһы һаналған бисүтун яҙмаһы ла ошо йылдыҡы) ҡарай. Беҙҙең көндәргә килеп еткән фарсы әҙәбиәте әҫәрҙәренең төп өлөшө беҙҙең эраның 650 йылы тирәһендәге Фарсияға ислам дине ингәндән һуңғы осорға ҡарай. 750 йылда власҡа Ғәббәсиҙәр килгәс, фарсылар Ислам империяһының кәтиптәре һәм бюрократтары булып китә, яҙыусылар һәм шағирҙар ҙа улар араһынан сыға. Яңы фарсы әҙәбиәте Хөрәсәндә һәм Мавараннаһрҙа тыуа һәм сәскә ата, сөнки сәйәси сәбәптәр арҡаһында иран династияларынан Таһириҙар һәм Сәмәниҙәр Хөрәсәндә йәшәй[9].

Фарсылар фарсы телендә лә, ғәрәп телендә лә яҙған, ләкин һуңғыраҡ осор әҙәби даирәләрендә фарсы теле өҫтөнлөк иткән. Фирҙәүси, Саади, Хафиз Ширази, Руми һәм Ғүмәр Хәйәм кеүек фарсы шағирҙары бөтә донъяға билдәле һәм күп илдәрҙең әҙәбиәтенә йоғонто яһаған.

Классик фарсы әҙәбиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Исламға тиклемге фарсы әҙәбиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Беҙҙең көндәргә Әһәмәниҙәр Фарсияһының бер нисә генә әҙәби әҫәре килеп бөткән, Персеполистағы китапхана ҡыйратылғанда күп ҡулъяҙмалар юҡҡа сыҡҡан[10]. Башлыса, Әһәмәни батшаларының, атап әйткәндә Дарий I (беҙҙең эраға тиклем 522—486 йылдар) менән уның улы Ксеркстың ғына яҙыуҙары һаҡланған. Бик күп зәртүшти текстары Фарсияны VII быуатта ислам динлеләр яулап алғанда юҡ ителгән. Һиндостанға ҡасҡан парсиҙар Зәртүшти ҡанунының бер нисә китабын, шул иҫәптән Авеста һәм боронғо аңлатмалар (Зенд) китаптарын алып китә алған. Йәнә Сәсәниҙәр осороноң география һәм сәйәхәттәр тураһындағы бер нисә хеҙмәте ғәрәп теленә тәржемәлә булһа ла һаҡланған.

Пәһләүи телендәге иң боронғо әҙәби өлгөләр, «Пәһләүи зәбүрҙәре» тигән исем менән йөрөй, IV йә V быуатҡа ҡарай, улар VI—VII быуаттарҙың манускрипттарында һаҡланған[11].

Исламға тиклемге осорҙан әҙәби тәнҡит текстары ла һаҡланмаған. Пәһләүи телендәге бер нисә эссе, мәҫәлән, «Китап яҙыу нигеҙҙәре» һәм "Панчатантра"ның санскриттан тәржемәһе әҙәби тәнҡиткә ҡарай (Зарринкауб, 1959 йыл)[12].

Урта фарсы әҙәбиәте мираҫының ярлылығы ниндәйҙер дәрәжәлә сәсәни яҙмаһының ҡатмарлылығы менән дә аңлатыла, уға башлыса профессиональ кәтиптәр генә эйә булған[13].

Урта быуаттар фарсы әҙәбиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ислам диненә күсеү башында Умайялар һәм иртә Ғәббәсиҙәр осорҙарында фарсы теле тиҙ арала тотош Үҙәк Азия территорияһында әҙәби телгә әүерелә. Телдең яңырып ҡулланыла башлауын йыш ҡына Фирҙәүси, Үнсүри, Дакики, Рудаки һәм уларҙың быуындаштарының ижады менән бәйләйҙәр, улар телде яңыртыу һәм боронғо Фарсияның традицияларын тергеҙеү өсөн исламға тиклемге милләтселекте файҙаланған.

Атап әйткәндә, Фирҙәүси Шаһнамә поэмаһында былай тип яҙа:

بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی

Утыҙ йыл һыҙланыу һәм көрәшкә түҙҙем, әммә «телһеҙҙәрҙе» вә фарсыларҙы уяттым.

Шиғриәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Фарсы әҙәбиәтендә поэзия менән проза араһындағы айырма һәр саҡ һиҙелә, һәм поэзия абруйлыраҡ урынды биләй. Ул прозанан рифма һәм ритм менән генә түгел, ә һүҙҙәрҙең асыҡ йә йәшерен мәғәнәләре, улар артына һалынған йөкмәтке төҫмөрҙәре менән дә айырылған.[14].

Фарсыларҙа көндәлек тормошта ҡулланылған телмәр берәмектәрен шиғырға һалыу теләге шул тиклем көслө булған, хатта бөтә классик әҙәбиәттә, ғилми хеҙмәттәрҙә һәм метафизика буйынса хеҙмәттәрҙә лә шиғриәтте тап итергә мөмкин. Һәр ғалим һәм зыялы кеше өсөн фекерҙәрен шиғри формала белдерә алыу мотлаҡ шарт булған. Мәҫәлән, Әбүғәлисинаның медицина хеҙмәттәренең яртыһы тиерлек поэтик формала яҙылған.

Фарсы шиғриәтенең иртә осоро әҫәрҙәренә һарайҙы хуплау һәм данлау, юғары стиль хас. Хакимдарҙың үҙ һарайҙарындағы шағирҙарҙы ҡурғауы, моғайын, Сәсәниҙәр осоронда башланғандыр, Ғәббәсиҙәр һәм Сәмәниҙәр осорҙарында дауам иткәндер һәм бөтә фарсы династиялары хакимдарының һарайҙарына хас күренеш булғандыр. Панегириктың иң таралған формаһы ҡасидә булған, Ғүмәр Хәйәм кеүек шағирҙарҙың робағиҙары ла яратып ҡабул ителгән.

Классик фарсы поэзияһында өс әҙәби стиль айырып ҡарала: хөрәсән, ираҡ һәм һинд, улар ваҡыт буйынса бер-береһенә эйәреп килә. Географияға лә бәйле булған был стилдәрҙең һәр береһендә «әҙәби мәктәптәр» айырыла, улар төрлө фарсы провинцияларына һәм ҡалаларына хас булған төбәк йә төркөм үҙенсәлектәренә эйә. Мәҫәлән, фарсы поэзияһында әзербайжан, йәғни тәбриз (ширван мәктәбе тип тә йөрөтәләр) мәктәбе бар[15].

Хөрәсән стиле[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Фарсы шиғриәтендәге Хөрәсән стиле йәки хөрәсән мәктәбе эйәрсәндәре башлыса Оло Хөрәсәнгә ҡарай. Был стилгә фекер белдереү ғорурлығы, интонацияның мәғрур тантаналылығы һәм сағыштырмаса грамоталы тел хас. Был стилдәге лирика вәкилдәре — Асжади, Фәррухи Систани, Үнсүри һәм Мәнүшөһри. Рудаки кеүек панегирик оҫталары тәбиғәтте һөйөү, шулай уҡ шиғриәттәрендә иҫтә ҡалырлыҡ тасуирлауҙар менән билдәле булған.

Төрлө хакимдарҙың һарайы һәм шағирҙарға ҡарата ҡурғаусылыҡ ҡоролошо поэзияның эпик стилен дәртләндерә, Фирҙәүсиҙең «Шаһнамә»һе шуның өлгөһө булып тора. Ҡаһармансыл һәм күтәренке рухлы шиғырҙарҙа тарихи үткәндәрҙе данлаған Фирҙәүси һәм башҡа шағирҙар (мәҫәлән, Әбү-Мансур Дакики һәм Асади Туси) аджам (عجم), йәғни Көньяҡ Фарсияның «телһеҙҙәр», «шымдар» тип йөрөтөлгән ғәрәп булмаған халҡы вәкилдәре була (Encyclopædia Iranica энциклопедияһына ярашлы, ғәрәптәр «аджам» һүҙе менән Ислам империяһындағы фарсыларҙы атаған[16] ). Тарихи үткәндәр улар өсөн ғорурлыҡ һәм илһам сығанағы булған, шуның менән фарсылар быуаттар буйы үҙҙәренең фарсылығын һаҡлап килгән. Фирҙәүсиҙең ижади үрнәгенә киләһе быуаттарҙың шағирҙары эйәргән.

Карказ аръяғы мәктәбе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡайһы бер тикшеренеүселәр (Ян Рыпка) кавказ аръяғы мәктәбен айыра[17], башҡа төрлө уны фарсы шиғриәтенең әзербайжан (территория буйынса), тәбриз йәки ширван[18], йә булмаһа арран стиле тип йөрөтәләр[19]. Ул Хөрәсән стиленең вариҫы булып тора[20], иғтибарға лайыҡ беренсе вәкиле сәлжүктәргә тиклемге шағир Ҡәтрән Тәбризи була (вафаты 1072 йылда), ул көнбайыш фарсы диалектында яҙа[21] (был диалект әҙәби Хөрәсән диалектынан айырыла). Ҡәтрән Тәбризи урындағы принцтарға, шул иҫәптән Шәддәдиҙәрҙең ҡурд династияһына ҡараған Гәнжә хакимдарына ла хеҙмәт иткән, шунлыҡтан уның фекер белдереү һәм стиль үҙенсәлектәре монголғаса осорҙағы иран телдәренә ҡараған әзәри теленә яҡын булған[22].

Мөхәммәт Заман. Баһрам Гур аждаһаны үлтерә. Низами Гәнжәүиҙең «Ете гүзәл» поэмаһына иллюстрация. 1675 йыл. Британия китапханаһы, Лондон

Был мәктәпкә ҡараған билдәле шағирҙар араһында — Низами Гәнжәүи, Хағани Ширвани һәм Фәләки Ширвани. Низамиҙың көслө характеры, социаль һиҙгерлеге һәм шиғри даһилығы, бай фарсы мираҫы менән берләшеп, әҙәби ҡаҙаныштарҙың яңы стандартын хасил итә[23]. Хағани Ширвани ижади хыялының сикһеҙлеге, ғилем даирәһенең киңлеге, парадокстарға битараф булмауы менән айырылып тора[24]. Төбәктә поэзияға ҡыҙыҡһыныу бик көслө була, «Нузхат әл-Мәжәлис» тигән антологияға урта быуаттар Фарсияһының төньяҡ-көнбайышынан (Арранды, Ширванды һәм Иран Әзербайжанын да индереп) 115 шағирҙың әҫәре инә.

Был мәктәпкә ҡараған шағирҙарҙың ижадына тел һәм композицион техника ҡатмарлылығы[25], темаларҙың үҙенсәлеклелеге һәм күп төрлөлөгө[25], фарсы архаизмдары менән бергә ғәрәп теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең күплеге[25], төньяҡ-көнбайыш пәһләүи теленең йоғонтоһо[26], көндәлек әйтемдәр һәм идиомалар ҡулланыу[27], яңы төшөнсәләр һәм терминдар күплеге хас[28]. Был шағирҙарҙың әҫәрҙәрендә христиан образдары һәм символдары, Библиянан һәм башҡа христиан сығанаҡтарынан өҙөктәр йыш осрай[22]. Был стиль үҙенсәлектәре уларҙы Хөрәсән стиленә яҡын итә[29]. Шуның менән бергә уларҙа Хөрәсән стиле һыҙаты булған көнсығыш иран һүҙҙәре һәм фразалары юҡ[30]. Шулай уҡ, унан айырмалы, мистикаға өҫтөнлөк бирелә[31].

Шуны ла билдәләргә кәрәк: күптән түгел табылған ҡулъяҙмалар (мәҫәлән, «Нузхат әл-Мәжәлес» антологияһы) һәм һуңғы йылдарҙағы тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, төбәктә урта иран теленең (пәһләүи) берҙәм вариантына нигеҙләнгән дөйөм иран мәҙәниәте булған[32]. Профессор Әмин Рияхи антологияны Фарсияның ул саҡтағы провинцияларынан Арран, Ширван һәм Әзербайжандағы иран мәҙәниәтенең тулы сағылышы тип һанай. Анатолий Новосельцев XIV быуатҡа тиклем төбәктең иран телле халҡы дөйөм мәҙәниәт, этник үҙаң һәм тел менән бәйләнгән тигән фекерҙе раҫлай[33].

Илдәгизиҙәр һәм Ширваншаһтар биләмәләренә географик яҡынлыҡ арҡаһында зыялылар һәм шағирҙар бер хакимдың һарайынан икенсеһенекенә күсеп йөрөгән. Шулай уҡ был осорҙағы һәм был өлкәләрҙәге шағирҙарҙы илһамландырған идеялар һәм стилдәр оҡшашлығын да билдәләргә кәрәк. Фарсы шиғриәтенең әзербайжан мәктәбенә ҡараған ижадсылар тураһында шуларҙы әйтергә мөмкин[34].

Фарсы шиғриәтендәге был мәктәп шағирҙарының ижадын айырып торған үҙенсәлектәр булыуына ҡарамаҫтан, үҙәккә ынтылыш тенденцияһы көслө булған һәм телдән башлап гражданлыҡ берҙәмлегенә тиклем һәммәһе фарсы әҙәбиәтенең берлеген хасил иткән. Ян Рыпка яҙыуынса, хатта кавказлы Низами, алыҫ төпкөлдә йәшәүенә ҡарамаҫтан, рухи дөйөмлөктән тайпылмай һәм Иранды «Донъяның йөрәге» тип атай[35].

Әммә төбәктә телдең һәм мәҙәниәттең үҙгәреүе фарсы әҙәбиәтенең тулыһынса тиерлек юғалыуына килтерә[36].

Ираҡ стиле[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XIII быуат фарсы поэзияһы лирик шиғриәт хакимлығы, шуға ярашлы ғәзәлдең төп шиғыр формаһы булараҡ үҫеше, йәнә мистик һәм суфыйсылыҡ шиғриәте күтәрелеше менән ҡылыҡһырлана. Был йүнәлеште йыш ҡына фарсы поэзияһының ираҡ стиле йәки ираҡ мәктәбе тип атайҙар (Ирандың Арак-и Аджам йәки Фарсы Ирағы тип йөрөтөлгән көнбайыш провинциялары атамаһынан. Был иҫкергән термин Фарсия/Ирандың Исфаһан, Рай, Ҡазвин һәм Кашан ҡалалары урынлашҡан территорияларҙы ла үҙ эсенә алған үҙәк төбәген исемләү өсөн ҡулланылған). Уға лирик хислелек, шиғыр үлсәмдәренең байлығы, сағыштырмаса ябай тел хас. Хис-тойғоло романтик поэзия яңылыҡ булмаған, быны Фәхреддин Ғурғаниҙың «Вис һәм Рамин», Амак Бохариҙың «Йософ менән Зөләйха» кеүек әҫәрҙәре раҫлай. Румиҙы илһамландырған Санаи һәм Аттар, шулай уҡ Хағани Ширвани, Әнүәри, Низами Гәнжәүи[37][38][39] ғәзәлдәр ижад иткән абруйлы шағирҙар булған. Әммә был мәктәптең иң һоҡланғыс вәкилдәре тип Руми, Саади һәм Хафиз Ширази иҫәпләнә.

Сәфәүиҙәр династияһы дәүерендәге фарсы мөхәббәт лирикаһы традицияларын иҫәпкә алып, фарсы тарихсыһы Әхсән Яршатыр былай тип билдәләй[40]:

«Ҡағиҙә булараҡ, һөйөү предметы сифатында ҡатын-ҡыҙ түгел, ә йәш ир-егет сығыш яһай. Ислам дине тарала башлаған осорҙа Үҙәк Азияға яһалған барымталар һөҙөмтәһендә йәш ҡолдар күп була. Ҡолдарҙы шулай уҡ һатып та, бүләккә лә алғандар. Ҡолдар һарайҙа йә хәлле һәм йоғонтоло кешеләрҙә паж булып хеҙмәт итергә, йәки һалдат йә тәнһаҡсы булырға мәжбүр ителгән. Йәш ир-егеттәр, ҡол булыу-булмауына ҡарамай, мәжлестәрҙә һәм ҡунаҡ табындарында шарап килтереп торған, ә һәләтлерәктәре музыка башҡара йә зауыҡлы әңгәмәлә ҡатнаша алған. Йәш паждарға, һалдаттарға йәки йәш һөнәрселәргә, хеҙмәткәрҙәргә мөхәббәт фарсы поэзияһы үҫешенең башланғыс осоронда панегириктарға лирик өҫтәмәләрбарлыҡҡа килеү сәбәбенә һәм ғәзәлдәр бағышлау предметына әйләнгән».

Фарсы поэзияһының дидактик жанрында яҙылған әҫәрҙәр араһында Санаиҙың "Хәҡиҡәт баҡсаһы"н, Низами Гәнжәүиҙең "Серҙәр хазинаһы"н билдәләргә була. Аттарҙың ҡайһы бер әҫәрҙәре һәм Румиҙың төп әҫәрҙәре лә ошо жанрға ҡарай. Әлбиттә, был әҫәрҙәргә хас мистиклыҡ һәм эмоционаллек арҡаһында уларҙы лирик поэзияға индереүселәр ҙә бар. Йәнә ҡайһы бер авторҙар Насир Хосроуҙың ошо жанрҙарҙағы әҫәрҙәрен дә был стилгә индерә. Әммә был жанрҙағы әҫәрҙәр араһында иң юғары үрҙе фарсы әҙәбиәте шедеврҙарының береһе — Саадиҙың «Боҫтан» («Емеш баҡсаһы») тигән шиғри трактаты биләй; унда мауыҡтырғыс мәҫәлдәр һәм хикәйәттәр аша поэтик формала суфыйсылыҡ философияһы һәм этикаһы тапшырыла.

Исфаһан стиле[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XV быуаттан һуң фарсы шиғриәтендә һинд стиле өҫтөнлөк ала, уны исфаһан йәки сәфәүи стиле тип тә йөрөтәләр. Был стилдең тамырҙары Тимериҙәр династияһы хакимлығы осорона барып тоташа. Ул осорҙа Әмир Хосроу Дәһләүи (1253—1325) һәм Нанд Лал Гойя (1633—1713) ижад итә[41].

Әмир Хосроу Дәһләүиҙең иң билдәле әҫәре — фарсы телендә яҙылған «Һигеҙ йәннәт баҡсаһы» дастаны (1301). Был поэма уның «Хәмсә» тигән поэмалар циклының һуңғы өлөшө булып тора. Бөтә цикл кеүек үк, был поэма ла Низами Гәнжәүи ижадына (был осраҡта — «Ете гүзәл» поэмаһына) яуап (нәзирә) булып тора.

Галерея[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Аттарҙың «Ҡоштар йыйыны» тигән суфыйсы поэмаһына иллюстрация.
    Аттарҙың «Ҡоштар йыйыны» тигән суфыйсы поэмаһына иллюстрация.
  • Баһрам V менән һинд принцессаһы. Низами Гәнжәүиҙең Хәмсә тигән китабына иллюстрация.
    Баһрам V менән һинд принцессаһы. Низами Гәнжәүиҙең Хәмсә тигән китабына иллюстрация.
  • Жәмиҙең Баһаристан поэмаһына иллюстрация, 1553.
    Жәмиҙең Баһаристан поэмаһына иллюстрация, 1553.
  • Хафиздың шағирҙар ҡалаһы булып танылған Шираздағы төрбәһе.
    Хафиздың шағирҙар ҡалаһы булып танылған Шираздағы төрбәһе.

Проза[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡуян, филдәр батшаһы һәм инешкә төшкән ай сағылышы. "Кәлилә вә Димнә"гә Сүриә иллюстрацияһы, 1354.

Урта быуат фарсы әҙәбиәтендәге иң әһәмиәтле проза әҫәрҙәренең береһе — Низами Әрүзиҙең «Чәһәр Мәҡәләһ» (Chahār Maqāleh) әҫәре. Низами Әрүзи китабының инеш һүҙендә тәбиғәт фәндәре, эпистемология һәм сәйәсәт менән бәйле мәсьәләләргә мөрәжәғәт итә. Китапта батшалыҡ итеү һәм боронғо Фарсияла батша власы концепцияһы үҫтерелә, ул мосолман терминологияһы менән һөйләнелә. Әрүзиҙең йәмғиәттә синыфтар тураһындағы фекерҙәренә боронғо грек авторҙарының, айырыуса Платондың ҡараштары ҙур йоғонто яһаған[42]. «Чәһәр Мәҡәләһ» инглиз, француз, итальян һәм швед телдәренә тәржемә ителгән.

Урта быуат фарсы әҙәбиәте прозаһында XIII быуаттағы «Жәвами үл-Хикайәт» тигән фарсы көләмәстәре йыйынтығы айырым урын алып тора. Уның авторы — Заһириддин Наср Мөхәммәт (1171—124سدید الدین محمد عوفی) (2). Китап бик күп тапҡырҙар нәшер ителгән. Беҙҙең көндәргә килеп еткән иң тәүге баҫмаларҙың береһе 1232 йылға ҡарай һәм Франция Милли китапханаһында һаҡлана.

Ҡабуснамә («Батша ҡыҙының көҙгөһө») тигән проза әҫәре лә фарсы әҙәбиәтендә шөһрәтле урынды биләй. Ул яҡынса 1080 йылда Әмир Ҡабус (Amir Unsur al-Mo’ali Keikavus ibn Iskandar ibn Qabus ibn Wushmgir ibn al-Ziyar) (1012 йылда вафат булған) — Зийариҙар династияһынан Фарсия хакимы — тарафынан яҙылған. Ҡабус Гурган Принцы булараҡ та билдәле. Китапта Ҡабустың олатаһы Шәмс әл-Мөғәли Абүлхәсән Ҡабус ибн Вушмгир тормошо тураһында ла һөйләнелә. Һаҡланған күсермәләренең иң иртә осорҙағыһы 1349 йылға ҡарай һәм Тәһранда Ирандың Мәлик милли музейында һаҡлана. «Ҡабуснамә» 1450 йылда солтан Морат II ҡушыуы буйынса Мәржүмәк ибн Ильяс тарафынан төрөк теленә тәржемә ителә (Истанбулда Фәтих китапханаһында (Fatih Library) һаҡлана). 1811 йылда "Ҡабуснамә"не Һенрих Фридрих фон Диц (Heinrich Friedrich von Diez) төрөксәнән нимессәгә тәржемә итә һәм Гётены Шәреҡ диванын яҙыуға илһамландыра. «Ҡабуснамә» шулай уҡ инглиз, француз, япон, рус һәм ғәрәп телдәренә тәржемә ителә.

Билдәле фарсы вәзире Низам әл-Мүлк «Сәйәсәтнамә» трактатын яҙған. Китап 50 бүлектән тора, уларҙа дин, сәйәсәт һәм дәүләткә идара итеү тураһында һүҙ бара[43]. Низам трактатта хакимдарға нәсихәттәр һәм кәңәштәр бирә, «һалдаттарҙың, полицияның, шпиондарҙың һәм чиновниктарҙың урыны» тураһында һөйләй[44].

Мәшһүр «Кәлилә вә Димнә» әҫәре лә прозаға ҡарай. Уны пәһләүи теленән ғәрәп теленә VIII быуатта фарсы яҙыусыһы Ибн әл-Мүкәффә (759 йылда мәрхүм булған) шиғыр һәм проза менән яҙылған һинд халыҡ мәҫәлдәре йыйынтығы "Панчатантра"нан тәржемә иткән. Ул фарсы мәҡәлдәре һәм әйтемдәре менән ҡыҙыҡһыныу уята. Фәнгә билдәле булған беренсе тәржемә (пәһләүи теленә) Иранда 570 йылда сәсәни батшаһы Хосроу I бойороғо буйынса эшләнә, ләкин беҙҙең көндәргә килеп етмәгән. VIII быуат уртаһында Ибн әл-Мүкәффәнең «Кәлилә вә Димнә» (фарс. کلیله و دمنه, ғәр. كليلة و دمنة‎ хикәйәләү алып барған хайуандар исемдәренән) тигән тәржемәһе барлыҡҡа килә һәм ғәрәп «нәфис прозаһында» тәүге шедевр тип һанала[45].

Әкиәттәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мең дә бер кисә (фарс. هزار و یک شب), урта быуат хикәйәттәре йыйынтығы — Сәсәниҙәр династияһынан батша ҡатыны Шәһрезаданың (фарс. شهرزاد) әжәлен кисектереү маҡсатында уны үлтерергә йыйынған яуыз ире фарсы батшаһы Шаһриярға һөйләгән хикәйәттәренән тора. «Мең дә бер кисә» тарихтары бер нисә быуат буйы төрлө илдәрҙә йәшәгән төрлө кешеләр тарафынан яҙылған. Был йыйынтыҡтың үҙәген «Мең хикәйәт»[46] (Hazār Afsānah — фарс. هزار افسانه) тигән китап хасил итә, ул борон замандарҙағы һинд һәм фарсы халыҡ әкиәттәре йыйынтығы булып тора. Тикшеренеүселәр фекеренсә, хикәйәттәрҙең күпселеге VIII быуатта Ғәббәси хәлифе Һарун әл-Рәшит хакимлыҡ иткәндә үк булған, ә Шәһрезада тураһындағы хикәйә XIV быуатта барлыҡҡа килгән.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ John Renard. Historical dictionary of Sufism. — Rowman & Littlefield, 2005. — С. 155.
  2. ↑ Annemarie Schimmel. “The Mystery of Numbers”. — Oxford University Press, 1993. — С. 49.
  3. ↑ Ritter, H.; Bausani, A. Encyclopaedia of Islam - "ḎJ̲alāl al- Dīn Rūmī b. Bahāʾ al-Dīn Sulṭān al-ʿulamāʾ Walad b. Ḥusayn b. Aḥmad Ḵh̲aṭībī" / Bearman , Th. Bianquis , C. E. Bosworth , E. van Donzel and W. P. Heinrichs. — Brill Online, 2007.
  4. ↑ Julia Scott Meisami. Forward to Franklin Lewis, Rumi Past and Present, East and West(revised edition). — Oneworld Publications, 2008.
  5. ↑ Frederick Hadland Davis. "The Persian Mystics. Jalálu'd-Dín Rúmí". — Adamant Media Corporation, November 30, 2005. — ISBN 1402157681.
  6. ↑ Annemarie Schimmel, "I Am Wind, You Are Fire, " p. 11.
  7. ↑ William Harmless, Mystics, (Oxford University Press, 2008), 167.
  8. ↑ Arthur John Arberry. The Legacy of Persia. — Clarendon Press, 1953. — С. 200. — ISBN 0-19-821905-9.
  9. ↑ Frye, R. N. The Encyclopaedia of Islam - "Darī" (CD version). — Brill Publications.
  10. ↑ Encyclopedia of library and information science, Volume 13 (ингл.). Google Books. Дата обращения: 18 август 2010.
  11. ↑ Pahlavi psalter — Encyclopædia Iranica. Philippe Gignoux
  12. ↑ Abdolhossein Zarrinkoub. Naqde adabi. — Tehran, 1959. — С. 374-379.
  13. ↑ Армения в III — IV вв. // Всемирная история. — Т. 2, гл. XXV.
  14. ↑ CHARLES-HENRI DE FOUCHÉCOUR. IRAN viii. PERSIAN LITERATURE (2) Classical. (ингл.). Encyclopaedia Iranica (15 декабрь 2006). Дата обращения: 8 август 2010. Архивировано 28 август 2011 года.
  15. ↑ PETER CHELKOWSKI. LITERATURE IN PRE-SAFAVID ISFAHAN - стр. 112 (ингл.). Дата обращения: 18 август 2010. Архивировано 19 июнь 2012 года.
  16. ↑ C. E. Bosworth. ʿAǰam (ингл.). Encyclopaedia Iranica (15 декабрь 1984). Дата обращения: 8 август 2010. Архивировано 6 май 2012 года.
  17. ↑ Rypka, Jan. Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods. — January 1968.
  18. ↑ Peter Chelkowski. Literature in Pre-Safavid Isfahan International Society for Iranian Studies Iranian Studies, Vol. 7, No. 1/2. — Taylor & Francis, Ltd. on behalf of International Society for Iranian Studies, 1974. — С. 112-131.
  19. ↑ Muḥammad Amīn Riyāḥī. Sharvānī, Jamāl Khalīl, fl. 13 cent., Nuzhat al-majālis / Jamāl Khalīl Sharvānī ; tāʼlīf shudah dar nīmah-ʼi avval-i qarn-i haftum, tashih va muqaddimah va sharh-i hal-i gūyandigān va tawzīḥāt va fihristhā. — Tehran: Intishārāt-i Zuvvār, 1366 [1987]. — 764 с.
  20. ↑ Peter Chelkowski. Literature in Pre-Safavid Isfahan International Society for Iranian Studies Iranian Studies, Vol. 7, No. 1/2. — Taylor & Francis, Ltd. on behalf of International Society for Iranian Studies, 1974.
  21. ↑ Francois De Blois. Persian Literature - A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period Volume 5 of Persian Literature, 2nd edition. — Routledge, 2004. — С. 187.
  22. ↑ 22,0 22,1 Sakina Berengian. Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan. — Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988. — С. 7-8. — 238 с. — ISBN 3922968694.

    The term „Transcaucasian“ in bertel’s classification, and „Azerbaijani“ in the Persian classification, refers to the poetry by cluster of poets associated mainly with the Caucasian Shirvanshahs who, in the course of the eleventh and twelfth centuries enjoyed a relative independence from the Saljuqid empire. A few literary historians trace the origins of this style to Qatran of Tabriz (ca. 1009—1072), whose diction is taken to represent certain characteristics of the pre-Mongol Iranian-Azeri.

    Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «Berengian» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  23. ↑ Peter Chelkowski. "Mirror of the Invisible World". — New York: Metropolitan Museum of Art, 1975. — С. 6. — 117 с.
  24. ↑ Anna Livia Beelaert. ḴĀQĀNI ŠERVĀNI (ингл.). Encyclopedia Iranica. Дата обращения: 3 сентябрь 2010. Архивировано 6 май 2012 года.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Daniela Meneghini. SALJUQS v. SALJUQID LITERATURE (ингл.). Encyclopedia Iranica. Дата обращения: 18 август 2010. Архивировано 6 май 2012 года.

    «The geographical closeness of the territories subject to the Ildeguzids and those under the Šarvānšāh encouraged the flow of intellectuals and poets from one court to the other. It is also possible to speak of a certain similarity of inspiration and of style between the poets born and educated in these areas, to the point of defining them as belonging to the ‘Azerbaijan school’ (Rypka, Hist. Iran Lit., pp. 201-9). The complexity of the language and of the compositional techniques, the originality and multiplicity of the themes, the presence of Persian archaisms and, at the same time, a wide range of borrowings from Arabic vocabulary are among the stylistic features which are common to poets in this cultural context compared with other contemporaries closer to the Khorasani style.»

    Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «IranicaSeljuqs» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  26. ↑ NOZHAT AL-MAJĀLES. Encyclopædia Iranica. Дата обращения: 30 июль 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    «Nozhat al-mājales is thus a mirror of the social conditions at the time, reflecting the full spread of Persian language and the culture of Iran throughout that region, clearly evidenced by the common use of spoken idioms in poems as well as the professions of the some of the poets (see below). The influence of the northwestern Pahlavi language, for example, which had been the spoken dialect of the region, is clearly observed in the poems contained in this anthology.
  27. ↑ NOZHAT AL-MAJĀLES. Encyclopædia Iranica. Дата обращения: 30 июль 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    „In contrast to poets from other parts of Persia, who mostly belonged to higher echelons of society such as scholars, bureaucrats, and secretaries, a good number of poets in the northwestern areas rose from among the common people with working class backgrounds, and they frequently used colloquial expressions in their poetry. They are referred to as water carrier (saqqāʾ), sparrow dealer (ʿoṣfori), saddler (sarrāj), bodyguard (jāndār), oculist (kaḥḥāl), blanket maker (leḥāfi), etc., which illustrates the overall use of Persian in that region“
  28. ↑ NOZHAT AL-MAJĀLES. Encyclopædia Iranica. Дата обращения: 30 июль 2010. Архивировано 28 август 2011 года.

    This blending of cultures certainly left its mark on the works of the poets of the region, resulting in the creation of a large number of new concepts and terms, the examples of which can be noticed in the poems of Ḵāqāni and Neẓāmi, as well as in dictionaries.»
  29. ↑ Daniela Meneghini. SALJUQS v. SALJUQID LITERATURE (ингл.). Encyclopedia Iranica. Дата обращения: 18 август 2010. Архивировано 6 май 2012 года.
  30. ↑ Francois De Blois. Persian Literature - A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period Volume 5 of Persian Literature, 2nd edition. — Routledge, 2004. — С. 187.
  31. ↑ Sakina Berengian. Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan. — Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988. — С. 238. — ISBN 3922968694.
  32. ↑ Muḥammad Amīn Riyāḥī. Sharvānī, Jamāl Khalīl, fl. 13 cent., Nuzhat al-majālis / Jamāl Khalīl Sharvānī ; tāʼlīf shudah dar nīmah-ʼi avval-i qarn-i haftum, tashih va muqaddimah va sharh-i hal-i gūyandigān va tawzīḥāt va fihristhā az Muḥammad Amīn Riyāḥī. See Indroduction. — Tehran: Intishārāt-i Zuvvār, 1366 [1987].
  33. ↑ Новосельцев А. П. Глава III. АЗИЯ И СЕВЕРНАЯ АФРИКА В X-XIII вв. ГОСУДАРСТВА САМАНИДОВ И ГАЗНЕВИДОВ //Институт Востоковедения РАН Востока. В 6 томах. Том 2. Восток в средние века. История. — Восточная литература, 2009. — Т. 2. — ISBN 978-5-02-036403-5, 5-02-018102-1.
  34. ↑ Rypka. History of Iran Literature. — С. 201-209.
  35. ↑ Rypka, Jan. History of Iranian Literature. — Reidel Publishing Company, January 1968. — С. 76.
  36. ↑ NOZHAT AL-MAJĀLES. Encyclopædia Iranica. Дата обращения: 4 сентябрь 2010. Архивировано 28 август 2011 года.
  37. ↑ CHARLES-HENRI DE FOUCHÉCOUR. IRAN viii. PERSIAN LITERATURE (2) Classical. (ингл.). Encyclopaedia Iranica (15 декабрь 2006). Дата обращения: 8 август 2010. Архивировано 28 август 2011 года.(инг.). Encyclopaedia Iranica (15 декабря 2006 г.). Тәүге сығанаҡтан 2011 йыл 17 ноябрь архивланған. архивланған 28 август 2011. 8 август 2010 тикшерелгән.
  38. ↑ Neẓāmī."
  39. ↑ Julie Scott Meisami. The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance. — Oxford University Press (Oxford World's Classics), 1995. — ISBN 0-19-283184-4.
  40. ↑ Yar-Shater, Ehsan. Persian Poetry in the Timurid and Safavid Periods - Cambridge History of Iran. — Cambridge: Cambridge University Press, 1986. — С. 973-974.
  41. ↑ Sanjay Bumbroo. Oblivion of Persian language will leave void in Sikh history (ингл.). Chandigarh, India - Punjab. The Tribune. Дата обращения: 18 август 2010. Архивировано 3 ғинуар 2008 года.(инг.). Chandigarh, India — Punjab. The Tribune. Тәүге сығанаҡтан архивланған 3 ғинуар 2008. 18 август 2010 тикшерелгән.
  42. ↑ Ashk Dahlén, Kingship and Religion in a Mediaeval Fürstenspiegel: The Case of the Chahār Maqāla of Nizāmi ʽAruzi, Orientalia Suecana, vol. 58, Uppsala, 2009.
  43. ↑ NIZAM al-Mulk
  44. ↑ Lapidus, Ira A History of Islamic Societies p. 151
  45. ↑ Lane, Andrew J. (2003), «Review: Gregor Schoeler's Écrire et transmettre dans les débuts de l’islam», Cambridge: MIT Electronic Journal of Middle East Studies, <http://web.archive.org/web/20080306031906/http://web.mit.edu/CIS/www/mitejmes/issues/200310/br_lane.htm> 
  46. ↑ Abdol Hossein Saeedian, «Land and People of Iran» p. 447

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Крымский А. Е. Персидский язык и литература // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  • Бертельс Е. Э. Очерк истории персидской литературы. Л., 1928.
  • Брагинский И. С., Комиссаров Д. С. Персидская литература. М., 1963.
  • Комиссаров Д. С. Очерки современной персидской прозы. М., 1960
  • Кляшторина В. Б. Современная персидская поэзия. М., 1962.
  • Кор-Оглы Х. Современная персидская литература. М., 1965.
  • Османов М. Н.-О. Стиль персидско-таджикской поэзии X—XI вв. М., 1974.
  • Ворожейкина З. Н. Исфаханская школа поэтов и литературная жизнь Ирана в предмонгольское время XII -начало XIII в. М.,1984.- 270 с.
  • Ахмад Тамимдари. История персидской литературы. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2007.- 240 с. ISBN 5-85803-355-4
  • Aryanpur, Manoochehr. A History of Persian Literature. Tehran: Kayhan Press, 1973.
  • Rypka, Jan. History of Iranian Literature. Reidel Publishing Company, 1968. OCLC 460598. ISBN 90-277-0143-1
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Фарсы_әҙәбиәте&oldid=1268101» битенән алынған