Эйә (рух)
| Эйә | |
 Эйә Викимилектә |
Эйә (рух) (уға тиң: әфәнде, хаким йәки урынды ҡурсалаусы рух, локус рухы, урын рухы, урынды ҡурсалаусы рух, урын генийы) — тәүтормош диндәренең дөйөм ҡулланылған һәм шулай уҡ бөтә юғары диндәргә илаһтар синонимы сифатында күскән хәҙерге фольклор термины[1].
Образдың үҫеше[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Примитив халыҡтарҙа был термин төрлө мәғәнәлә ҡулланыла, ахыр сиктә ул барлыҡҡа килгән, әммә илаһи төшөнсәгә ҡарата ҡулланыла. Уның иң иртә мәғәнәһе — теге йәки был төр хайуан йәки үҫемлек рухы, йәғни шундай уҡ башланғыста уның менән эш иткән, малды ҡулланған йәки уның менән бергә идара иткән хайуан. Был мәғәнәлә эйә тәү сиратта, физик һәм аҡыл яғынан өҫтөнөрәк теге йәки был хайуан йәки үҫемлек формаһында бирелә. Мәҫәлән, айндарҙа айыу эйәһе — ҙурлығы һәм көсө буйынса башҡаларҙан өҫтөн булған айыу. Төньяҡ Америка индейҙарының ҡондоҙҙар эйәһе (өлкән ағаһы) — ғәжәйеп көслө һәм ҙур, ҙурлығы аласыҡ дәүмәлле. Урыҫ мифологияһында януар-эйә сифатында Буянда «барса йыландарҙан да өлкәнерәк Йылан, ҡоҙғондар араһында иң олоһо, барлыҡ ҡоҙғондарҙың өлкән ағаһы, тимер суҡышлы һәм баҡыр тырнаҡлы мәңгелек Ҡоҙғон, бөтә бал ҡорттарынан да өлкәнерәк бал ҡортоноң анаһын» табабыҙ.[1]
Артабан был рух кешегә оҡшаған йәғни ысын «кеше» булып тора, ул кәрәк булған осраҡта ғына үҙ төрөнөң йәнлек формаһын ҡабул итә йәки уны бөтөнләй юғалта. Был осраҡта уға буйһонған хайуандар ырыуҙаштары йәки ҡәбиләләштәре үҙ ирке менән буйһонмаған, ә хужаларса эш иткән инвентары иҫәпләнә. Эйәһе булмаған хайуандар йәки үҫемлектәр юҡ: ваҡ ләпәкәй ҙә, юлбарыҫ та, ҡамыш та, пальма ла тиң эйәгә буйһона[1].
Ошо бихисап хужаларҙан беренсе планға тәүтормош кешеһенә миһырбанлы ҡарағандары һәм, дөрөҫөн әйткәндә, уның беренсе аллалары сыға. Йәшәү өсөн кәрәкле бөтә нәмәне ебәрә. Кешегә диңгеҙ хайуандарын ебәргән нивхи-айн-ороч бөйөк илаһы (косатка эйәһе) шундай миҫал булып тора ала. Нивхи халҡы уны «ызь» — «эйә» тип атаған. Үҙҙәренең хужа-хужалары ла битараф йәки хатта дошманлыҡ хисе кисергән заттарға хас күренештәр арҡаһында, иртә баҫҡыстағы дошман эйәләр алла булып китмәй, улар ҙа, һуңғы баҫҡыстарҙағы кеүек, яҡшылыҡ һәм яуызлыҡ илаһтары бер-береһенә ҡаршы килеп, һуңғыларҙағы кеүек айырым роль уйнамай. Күрәһең, изге төрҙәр араһында кешеләргә хөсөтлөк ҡороусы мөртәттәр, аҡылдан яҙғандар, әҙәм аҡтыҡтары — һәм, киреһенсә, юлбарыҫтар, крокодилдар, йыландар кеүек иң дошман төрҙәр, йышыраҡ шәфҡәт күрһәтеүселәр булараҡ ҡарала[1].
Һуңғы күҙаллауҙар буйынса, тамаша буйынса тәбиғәт йәки күренештәрҙең айырым өлкәһенең, хатта айырым территорияларҙың (урман, йылға, сауҡалыҡ һ. б.) үҙ эйәһе була. Шулай итеп, ер, күк, һыу, диңгеҙ, ел, ҡояш, ай хужалары ғына түгел, ә иҫәпһеҙ шишмә, ҡая, түбә, сауҡалыҡ хужалары һ. б. килеп сыға. Улар ҙа элекке категория эйәләре кеүек кеше һәм ҡайһы берҙә йәнлек формаһын ҡабул итеүсе антропоморф йәнлектәр. Кешеләр кеүек үк, улар ҙа күп һанлы, ғаиләләре һәм ырыуҙары менән йәшәй һәм кешеләр кеүек үк, вафат булалар. Йәнлек булып күренгәнлектән, йә кеше күҙенән йәшенеүҙе кәрәк тип һанағанлыҡтан, улар күренмәй[1].
Төшөнсәнең артабанғы эволюцияһы уның барлыҡҡа килеү тарихынан асыҡлана. Эйә термины генезисы, бер яҡтан, боронғо ырыу союзы төшөнсәһендә, икенсе яҡтан, тәүтормош тәбиғи философияһында йәшеренә. Ырыу башлығын белмәгән примитив ырыу йәмғиәттәрендә эйә һүҙе һәр ғаилә йәки хужалыҡ башлығы түгел, ә һунарҙа йылдамлыҡ, көс, ҡыйыулыҡ, телмәр оҫталығы, айыҡ аҡыл — ғаилә-ырыу союзына матди байлыҡ һәм ярҙам биреүсе сифаттар менән айырылып торған индивид ҡына күҙ уңында тотола. Бер ниндәй формаль һәм нәҫелдән килгән өҫтөнлөклө хоҡуҡтар менән солғап алынмаған был кеше үҙ мөхитендә ҙур роль уйнай. Тыныс ваҡытта һунарсылыҡ юлбашсыһы булараҡ, бындай хужа йыш ҡына ырыуҙаштарын туйындыра, ә улар араһында иң аҡыллыһы булараҡ — низағтарҙа һәм һуғыштарҙа һәр кем тарафынан танылған юлбашсы булараҡ тәбиғи судья. Иң һуңғы осорҙа был тәбиғи хужа бөтә патриархаль нәҫел идаралығы башлығына, тағы ла һуңыраҡ ҙур ырыу агрегатына әүерелә ҡөҙрәтле хакимға, хужаға, хужалар хужаһына, юлбашсыға һ. б. әйләнә.[1]
Был эволюцияға ярашлы, кеше иерархияһында титулдар һәм уларҙың ғәҙәттән тыш иерархияла булыуы тураһында күҙаллауҙар үҙгәрә. Төшөнсәләрҙе беренсе өлкәнән икенсеһенә күсереү тәүтормош философияһы ҡарашынан тәбиғи килеп сыға. Һуңғыһы ике нигеҙҙә ята: бөтә булғандың сәбәптәре барлығында һәм бөтә кешегә кәрәкле буйынса оҡшашлығында, бының һөҙөмтәһендә аңлы рәүештә, ихтыяр көсөнән башҡа бер ниндәй сәбәп тә юҡ. Хайуандар, үҫемлектәр, таштар һәм башҡалар — быларҙың барыһы ла кеше кеүек күңелгә, аҡылға һәм ихтыярға эйә, тимәк, үҙ мөхитендә кешеләрҙәге кеүек үк күренекле һәм буйһондороусан булырға тейеш. Был күренештәрҙең күбеһе, теге йәки был хужа кешегә мәрхәмәт күрһәтеү менән махсус шөғөлләнә, тигән фекергә килә. Миллионлаған ябай балыҡ билдәле бер миҙгелдә, кешегә табыш булыу өсөн махсус рәүештә диңгеҙҙән йылғаға йөҙөп килеп ыуылдырыҡ сәсә. Иҫәпһеҙ ҡош көтөүҙәре билдәле бер ваҡытта ҡауырһынын ҡоя һәм үҙҙәренән үҙҙәре ас ҡырағайҙың ҡулына бирелә. Болан көтөүе, бер кеше язаһыҙ боғаҙҙарынан алһын өсөн, тәрән ҡар эсенә бата; һәр ҡыш һайын кеш алмашыу өсөн ҡиммәтле тире кейә; аҙыҡ табыуҙа кәрәкле яҡтылыҡ менән тәьмин итеү өсөн көн һайын ҡояш тоҡана; ҡот осҡос юлбарыҫ көсһөҙ үткенсегә ҡағылмай, йыртҡыс косатка йәнлектәрҙе туранан-тура һунарсы һалдауына ҡыуа. Эйәләр, быларҙың барыһын да, күрәһең, кешегә йәшәргә мөмкинлек биреү өсөн, башҡаралыр. Айырым ырыу хужаларының автономиялы һәм үҙ-ара бер ниндәй ҙә уртаҡлығы булмаған кеүек, был эйәләрҙең башта үҙ-ара бер ниндәй ҙә уртаҡлығы юҡ[1].
Барлыҡ тәүтормош мифологиялары рухтарҙы хужалыҡ тормошон ихлас алып барған ҡарттар һәм әбейҙәр рәүешендә һүрәтләй. Улар бөтәһе лә табыныусылары шөғөлөнә эйә. Ҡояштың чукча эйәһе боландар тота, тайганың нивх хужаһы — айыуҙар рәүешендәге эттәр, тауҙарҙың ороч эйәһе мышыға һунар итә һ. б. Яйлап, социаль шарттар үҙгәреү менән генә, эйәләр образы ла үҙгәрә. Улар үҙ мөхитендә беренселәрҙән булып көтөү, һунарсы эйәләренән, үҙ-ара һуғыш алып барыусыларҙан, бер-береһен юҡ итеүселәрҙән, йыш ҡына ҡан ҡорбаны талап итеүсе кешеләрҙән үс алыусы бер бөтөн өнһөҙ иерархиялы хакимдарға әүерелә.[1]
Йәнлек хужалары һәм биләмә хужалары менән бер ниндәй ҙә уртаҡлығы булмаған бындай типтағы хужалар булдырыу ҙа сәбәпселектең боҙолоуы менән аңлатыла. Мәҫәлән, күп ҡәбиләләрҙә һуғыш илаһы һуғыш яланында мәйеттәрҙе суҡырға осоп килгән йыртҡыс ҡоштар эйәһе кеүек. Ел эйәһе — нивхтарҙа ҡеүәтле һыҙғыртҡыс, йә иһә ваҡыты-ваҡыты менән иреккә сығарылыусы һәм һуңынан ҡабат бикләнелеүсе ел тоҡтары эйәһе һ. б. Шулай итеп, эйә — тәүтормош кешеһенең аңында ысынбарлыҡ төшөнсә. ысынбарлыҡтағы эйәһе булмаған. Шуға күрә был термин һәр ваҡыт ике һүҙҙән — эйә һүҙенән һәм уның объектынан тора. Тел ҡанундары бында иң һуңғы дини терминдарҙы аңлау һәм дини күҙаллауҙарҙың артабанғы эволюцияһы өсөн ҙур әһәмиәтле айырым роль уйнай. Ғәҙәти телмәрҙә йә бер йә икенсе һүҙ төшөп ҡала: мәҫәлән, бер телдә «Эйә-тау» йәки икенсе телдә «Тау эйәһе» урынына йә Тау, йә Эйә тип әйтелгән[1].
Шәхси терминдар урынына дөйөм терминдар, мәҫәлән, семит Ваалы — бер яҡтан, йәһүдтәрҙең дөйөм алла төшөнсәһенә тап килгән, әммә ысынында иһә,культ деталдәренән күренеүенсә, ҡояштың боронғо эйәһен кәүҙәләндергән. Икенсе яҡтан, эйә һүҙе төшөрөлөп ҡалдырылғанда, тәбиғәт өлкәләре һәм көстәре — тау, ер, ҡояш, күк һ. б. илаһтары барлыҡҡа килгән. Һуңынан, мөхит һәм психология шарттары үҙгәргәндә, илаһ-кеше территорияһынан ысынбарлыҡта сығышы онотолған үҙ аллы илаһтарға әйләнгән. Был һуңғы эволюцияла башҡа сәбәп тә роль уйнаған. Ырыу ҡоролошо емерелеп, ҙур биләмәләрҙә таралғандан һуң, берҙәм власть иерархтары булған эре социаль агрегаттар барлыҡҡа килгәс, халыҡ күпләп хәрәкәт иткәндә, элекке терминдары һаҡланһа ла, урындағы эйәләр, элекке йөкмәткеһен юғалтып, тоноҡланырға, эйә булған объекттары юҡҡа сығырға һәм тәбиғи рәүештә аныҡ булмағанға, дөйөмгә, билдәһеҙгә әйләнергә тейеш булған[1].
Урындағы күп кенә эйәләр, үҙ ҡарамағында булған хайуандарҙы юҡ иткән мәҙәниәт үҫеше һөҙөмтәһендә үҙ абруйын юғалта: улар эйәләренә, сауҡалыҡтарға, шишмәләргә, ҡыуыштарға — грек һәм римлеләрҙең шиғри даһиҙарының серле, идара ителмәгән ваҡ биләмәләренә әүерелгән. Хатта ошо биләмәләр элекке эйә йәненең тәне, күҙгә күренгән тышлығы кеүек ҡабул итеүгә лә барып етә. Урындағы халыҡ һаман илаһи тәбиғәтте һаҡлауын дауам итһә лә, һуңыраҡ был урындар даһиҙары ла (Ҡытайҙағы сауҡалыҡтар, изге шишмәләр һәм башҡалар) онотола барған. Һуңыраҡ, монотеизм ҡабул ителгәндән һуң, беренсе христиандар ҡарашында грек Олимпының элекке рухтары ҡәҙимге шайтандарға әүерелгән һымаҡ, урман, һыу, йорттарҙың элекке эйәләре һ. б. — йә индифферент, йә мәкерле заттарға — йорт, һыу эйәләренә, шүрәлеләргә һ. б. әүерелә[1].
Славян мифологияһында[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Славян мифологияһында урын эйә-рухтары үҫешкән була. Урыҫтарҙа, Украинаның көнсығышында һәм Белоруссияның төньяҡ-көнсығышында улар — мифологик персонаждарҙың күпселеге: йорт һәм хужалыҡ ҡаралтылары рухтары — йорт, ихата, мунса, аҙбар, әүен, ырҙын лапаҫы, ҡаҙ ояһы (гуменник), бесәнлек (пунник), тирмән, ҡоҙоҡ эйәләре; тәбиғи локус эйәләре — шүрәле йәки урман эйәһе, баҫыу, һаҙлыҡ, туғай, ыҙан эйәләре. Уларҙан тыш, ваҡ йән эйәләре йәки рухтар — ейес арты, баҙ, ҡыуаҡлыҡ, аҡ бәшмәклек, мүклек эйәһе һәм башҡалар телгә алына. Шулай уҡ уларҙың инә аналогтары ла бар: инә йорт, әүен, ырҙын эйәләре, ирнә шүрәле, һыу, һаҙ инәләре бар. Кеше эйә-рухты хөрмәт итергә, уның биләмәләрендә эшмәкәрлек алып барыуға рөхсәт һорарға, уға бүләктәр бирергә тейеш булған. Көнбайыш Украинала һәм Көнбайыш Белоруссияла билдәле бер урын менән бәйле рухтар, нигеҙҙә, уның хужаһы түгел, унда ваҡытлыса булып ҡына китәләр[2].
Көньяҡ славяндарҙа шулай уҡ эйә персонаждар бар: болгарҙарҙа йылан рәүешендәге (болг. стопан) йорт эйәһе, сербтарҙа баҫыуҙы йәки виноград баҡсаһын насар һауа торошонан һаҡлаусы йылан (серб. Змија чуваркућа), болгарҙарҙа һыу ендәре (болг. топик). Был рухтарҙың үҙ урынында булыуы уларҙың ғәҙәти тормошон тәьмин итә. Эйә-рухтар ата-бабалар рухы булараҡ хөрмәт ителгән[2].
Көнбайыш славяндарҙа эйә-рухтар тураһында ҡараштар көсһөҙерәк үҫешкән: улар — йыш ҡына йылан рәүешендәге йорт рухы, рыцарҙар — һарай хужалары, ташландыҡ ҡаралтыларҙа йәшәгән өрәктәр, шахталар һәм рудниктар эйәләре (рухтары). Көнбайыш славяндарының мифологик күҙаллауҙарында тәбиғи локустарҙың эйәләре юҡ[2].
Көнсығыш славяндарҙа шүрәле хайуандарҙың эйәһе булараҡ та ҡаралған. Серб-хорват бүре пастыры (серб-хорв. вучји пастир/vučji pastir), украин лісун һәм урыҫтарҙа Георгий Победоносец йәки славян традицияһында — Егорий Храбрый бүре хужалары һаналған[3][4][5].
Башҡорт мифологияһында[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Штернберг Л. Я. Хозяин, религиозный термин // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Левкиевская Е. Е. Духи локусов // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1999. — Т. 2: Д (Давать) — К (Крошки). — С. 155—157. — ISBN 5-7133-0982-7.
- Власова М. Н. Хозяин // Энциклопедия русских суеверий = Новая абевега русских суеверий = Русские суеверия: Энциклопедический словарь. — СПб.: Азбука-классика, 2008. — 622 с. — 15 000 экз. — ISBN 978-5-91181-705-3.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Штернберг Л. Я. Хозяин, религиозный термин // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Левкиевская Е. Е. Духи локусов // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1999. — Т. 2: Д (Давать) — К (Крошки). — С. 155—157. — ISBN 5-7133-0982-7.
- ↑ Криничная Н. А. Глава III. Леший: тотемические истоки и полисемантизм образа // Русская мифология: Мир образов фольклора. — М.: Академический проект; Гаудеамус, 2004. — С. 271, 277-280. — 1008 с. — (Summa). — ISBN 5-8291-0388-5, ISBN 5-98426-022-0.
- ↑ Левкиевская Е. Е. Леший // Мифы русского народа. — М.: Астрель, АСТ, 2000. — С. 325. — 528 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-271-00676-X, ISBN 5-17-002811-3.
- ↑ Гура А. В. Волк // Символика животных в славянской народной традиции. — М.: Индрик, 1997. — С. 130—132. — 910 с. — (Традиционная духовная культура славян. Современные исследования). — ISBN 5-85759-056-6.