Эрдман Фёдор Иванович

Эссэлэмэгэлэйкум уэ рэхмэтуллаhу уэ бэрэкэтуhy Кэзерле мухэрирзэр Франц Эрдман (йәки Фёдор Эрдман, рус. Эрдман Франц Иванович, нем. Friedrich Franz Ludwig Erdmann; 15 март 1793 йыл — 26 февраль 1862 йыл) — профессор, ғәрәп һәм фарсы телдәре мөғәллиме, татарҙар тарихын өйрәнеүгә, төрки халыҡтар тарихын һәм фәлсәфәһен асыҡлауға ҙур өлөш индергән белгес.

Фәнни хеҙмәте

Профессор Эрдман Франц Иванович ғәрәп һәм фарсы телдәре мөғәллиме була, шәрек халыҡтарының, бигерәк тә татарҙарҙың тарихын өйрәнеүгә, төрки халыҡтарҙың тарихын һәм фәлсәфәһен асыҡлауға иғтибар бирә. Ф. Эрдман 1818 йылдан 1845 йылға тиклем Ҡазан университетында эшләгән осоронда, дөйөм алғанда, ғәрәптәр, фарсылар, һәм ҡайһы бер төркиҙәр тарихына һәм философиягә ҡараған утыҙҙан ашыу фәнни хеҙмәт яҙа.

1829 йылдың 20 сентябрендә университеттың тел фәндәре бүлеге ултырышында декан Ф. Эрдман татар теленең бик күп һүҙлеген һәм туп-тулы грамматика корпусы төҙөү тураһында яҙмаса тәҡдимнамә эшләй. Ул унда: Бар тарафтан да татарҙар солғанышында йәшәһәк тә, әлегә тиклем татар теле тураһында туп-тулы күләмдә һәм төрлө тармаҡтарҙа ысын мәғәнәһендә төшөнсәгә эйә булмауыбыҙ һәр кемгә ғәжәп тойолор; беҙ хатта олпат, системаға һалынған грамматиканың да, һүҙлекте лә, тулыһы менән тураһында һүҙ ҙә юҡ, хатта урта ҡул саналарҙан ла күрһәтә алмайбыҙ.

Шуның менән бергә, уларҙан шул тиклем Европаның бөтә көткәнлегенә һәм башҡорт теленең башҡа телдәр менән бик үк күп суртанына, йәғни әле уның үткән йөҙөн юғалтмауына иғтибар итеп, Эрдман: Тел-әҙәбиәт фәндәре бүлегенә Ҡаҙан университеты тарафынан көнсығыш телдәрен бик яҡшы белеүсе бер нисә кешене эшкә йылға ебәрергә тәҡдим итәм һәм ул бик ентекләп һүҙлек булдырыу һәм туп-тулы грамматика төҙөлөш өсөн кәрәк булған һәр төрлө мәғлүмәтте тупларға, татар әҙәбиәте тарихын тулы һәм дөрөҫ яҡтыртырға, уның бар өлкәләрендәге бөтөн диалектын татар кластарға тейеш, – тип дауам итә. Тәҡдим ителгән идеяларҙы ғәмәлгә ашырыу Ҡаҙан университеты эшсәнлегендә мөһим этап булып торор ине, тип белдерә.

Тел-әҙәбиәт фәндәре бүлеге ултырышы махсус ҡарар ҡабул итә, профессор Эрдман фекере 7 октябрьҙә университет советына тәҡдим ителә. Совет әлеге фекерҙе хуплай һәм бындай һүҙлекте төҙөү өсөн (бында инде грамматика тураһында бөтөнләй һүҙ бармай) 3000 һумлыҡ бүләк билдәләй. Шул уҡ ваҡытта тел-әҙәбиәт фәндәре бүлегенә һүҙлек материал туплай алырҙай кеше билдәләргә тәҡдим итә. Студент Де-Мезон тап бына шундай булып сыға. Шунан һуң университет советы 1830 йылдың 8 ғинуарында үҙ яғынан эш планын талап итә, һәм попечитель Мусин-Пушкин, советтың татар теленең бик күп һүҙлеге кәрәккәне тураһында фекерен хуплап, уйланылған эште ентекләп эшләнгән программаһын төҙөргә тәҡдим итә.

Шуның нигеҙендә профессор Эрдман 1829 йылның аҙағында татар теленең бик күп һүҙлеге булдырыуҙың ҡоласлы программаһын төҙөй. Тел-әҙәбиәт фәндәре бүлеге ошо программаны төплө, тулы һәм дөрөҫ тип таба.

12 параграфтан торған әлеге программа ныҡлы уйланылған булыуы менән таң ҡалдыра. Уның туп-тулы программа һүҙлек төҙөүҙең төп принциптарын аңлатып бирә, хатта башланғыс сығанаҡтарҙы ла күрһәтә. Әлеге программа 1830 йылдың майында попечитель тарафынан халыҡ мәғәрифе министрлығына ебәрелә. Бары тик ике йылдан һуң ғына халыҡ мәғәрифе министры попечителгә яуап бирә һәм академик Х. Френ менән адъюнкт Шмидттың әлеге программа яҡтыртылған фекерен еткерә.

Шмидт һәм Френ уға һүҙлеккә барлыҡ төрки телдәре, шул иҫәптән ғосманлы теле кертеүҙе лә тәҡдим иткән үҙ программаһын һала. Профессор Эрдман үҙ фекерендә тора һәм билдәле бер шарттар буйынса ғына Ҡазан, Астрахань, Ырымбур һәм Тобол губерналарында ғына йәшәгән татарҙар теле һүҙлеген төҙө мөмкин эш тип һанай.

Һүҙлектең ниндәй булаһы хаҡында бәхәс барған бер мәлдә, Эрдман материалдарҙы туплау буйынса төп эште йөкләргә йыйынған студент Де-Мезон, университетты тамамлап, Ырымбур губернаһына китеп бара һәм унда Неплюев хәрби училищеһында төрөк-татар телдәре уҡытыусыһы булып эшләй.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ҡазан университетының археология музейы

Сығанаҡтар

• Эрдман, Франц-Федор Иванович // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб.—М., 1896—1918.
• Эрдман, Федор Иванович // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Биографический словарь профессоров и преподавателей Казанского университета (1804—1904). Ч. І. — Казань, 1904. — С. 240—242
• Лобачевский Н. И. Руководство Казанского университета. Фрагменты. Письма. — М.: Наука, Главная редакция физико-математической литературы, 1976.