Яралы амазонка
| Яралы амазонка | |
| Нигеҙләү датаһы | Б. э. т. V быуат һәм II быуат |
|---|---|
 | |
| Жанр | статуя[d][1] |
| Булдырыусы | Sosicles[d] |
| Һүрәтләнгән объект | Амазонкалар |
| Коллекцияләре | Капитолийские музеи[d] |
| Инвентарный номер | MC 651 |
| Бейеклеге/буйы | 190 сантиметр |
 Яралы амазонка Викимилектә | |
«Яралы амазонка» — мифологияла амазонка булараҡ билдәле персонаж, яугир ҡатын-ҡыҙҙы кәүҙәләндергән боронғо грек статуяһы тибы.
Антик таныҡлыҡтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Боронғо Рим тарихсыһы Өлкән Плиний «Тәбиғи тарих»та бик күп күренекле скульпторҙарҙың исемдәрен һанап сыҡҡандан һуң Эфестағы АртАртемида ғибәҙәтханаһы өсөн төшөрөлгән яраланған амазонкаларҙы һүрәтләгән биш бронза статуяның барлығы хаҡында һөйләй. Плиний бер үк темаға арналған скульптуралар йыйынтығын Элладаның күренекле скульпторҙары араһында булған агон (ярыш) тарихы менән аңлата: «Һүҙ уңайында, төрлө йәштәге күренекле рәссамдар ярышҡа йыйылалар, — тип яҙа Плиний, һәр береһе берәр амазонканы эшләй, ә был амазонкалар менән Диана Эфесская ғибәҙәтханаһында танышҡас, ошонда булған рәссамдарҙың хөкөмө менән иң яҡшы тип танылған амазонканы һайларға ҡарар итәләр, һәм, асыҡланыуынсы, уларҙың һәр береһе быны үҙенекенән һуң икенсе тип танығаны була. Был — Поликлет амазонкаһы, унан һуң киләһе — Фидийҙыҡы, өсөнсө — Кресил, дүртенсе — Кидон, бишенсе — Фрадмон»[2]
Легендар амазонкалар Кесе Азия ярындағы Эфес ҡалаһындағы Артемида ғибәҙәтханаһына (римдарҙа Диана) нигеҙ һалыусы һәм уның беренсе жрицалары булып иҫәпләнгән. Күп тикшеренеүселәр, атап әйткәндә, Е. Холь иҫәпләүенсә, был статуялар ысынлап та булһа ла, уйҙырма булып тора. Был тарих мәҙәккә оҡшаған һәм Геродоттың[3] грек-фарсы һуғыштары ваҡытында грек хәрби начальниктарының Истмала йыйылыуы һәм бәхәсләшеүе хаҡында һөйләгән легенданы ҡабатлай, тип фаразлайҙар: ҡайһыһы иң ғәйрәтлеһе һәм тауыш биргәндә һәр береһе беренсе награданы үҙенә бирә, ә икенсеһен Фемистоклға бирә, ул шулай итеп еңеүсе булып сыға, сөнки «икенсе награда буйынса бирелгән тауыштар буйынса ул бөтәһен дә уҙып китә»[4]
Плиний һөйләгән тарихта даталар телгә алына. Һәр хәлдә, уның өс рәссамы яҡынса бер үк ваҡытта эшләгән. Поликлеттың эшләгән Амазонкаһы — б.э.т. яҡынса 435 й., Фидий Амазонкаһы — б.э.т. 438 й. һуң, Кресил (Кресилая) акмаһы — б.э.т. яҡынса 440 — 430 йй., Фрадмон акмеһы б.э.т. яҡынса 420 й. ҡарай. Кидон тигән исем проблемалы һанала. Башҡа сығанаҡтарҙа был исем осрамай. Башҡа сығанаҡтарҙа был исем осрамай. Бәлки, был сығышы менән Кидониянан булған Кресилдың этниконы ғыналыр (Крит утрауындағы ҡала). Быға үрҙә телгә алынған ярышҡа барып тоташҡан Амазонкаларҙың дүрт скульптура тибының яҡшы билдәле булыуы иҫбатлай. Ләкин күптән түгел Вена һәм Лондон музейҙарында репликалар менән бишенсе тип идентификациялана. Шуға күрә ҡатнашыусылар һаны мәсьәләһе бәхәсле булып ҡала[5].
Боронғо грек статуялары репликаларының һаҡланып ҡалған төрҙәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Боронғо грек үҙенсәлектәренә барып тоташҡан һуң репликалар тиҫтәләрсә иҫәпләнә һәм уларҙың барыһы ла төрлө деталдәр менән айырыла, шуға күрә прототиптарҙың нисек булыуы тураһында фекер йөрөтөүе ҡыйын. Бөтә скульптуралар ҙа баҫып торған ҡатын-ҡыҙ фигураларынан тора, улар ҡыҫҡа хитон кейгән, амазонкаларҙың уң күкрәге яраланған, һул ҡулы менән йә һөңгөгә, йә өҫтәмә таяуға таянғандар, уң ҡулы баш өҫтөнә күтәрелгән.
Скульптураларҙы өс төп тип буйынса классификациялау ҡабул ителгән: Берлин амазонкаһы, Маттея Амазонкаһы, Капитолий амазонкаһы (Берлин амазонкаһының тағы бер варианты — Дориа-Памфили Амазонкаһы айырып күрһәтелә), йәғни барлығы дүрт вариант, уларҙың һәр береһен ситләтелгән билдәләр буйынса Поликлет, Фидий, Кресил һәм Фрадмон яҙған төп нөсхәләр менән бәйләйҙәр. Ләкин тәғәйен атрибуциялар буйынса берҙәм фекер юҡ.
Рәсәй сәнғәт ғилемендә скульптуралар атрибуацияһы буйынса бөтә аргументтарҙы ентекле һүрәтләү һәм тасуирлау Б.Р. Випперҙың «Боронғо Греция сәнғәте» (1930-сы йылдарҙа лекциялар курсы нигеҙендә нәшер ителгән) китабында бирелгән.
«Берлин амазонкаһы» (Скьярр амазонкаһы)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Был яраланған амазонка һүрәтенең иң билдәле төрө, ул күп төрлө вариацияларға һәм ҡабатлауҙарға эйә, был конкурста еңеүсенең эше тураһында туранан-тура дәлилләй. Скульптураның икенсе исеме: Скьярра Амазонкаһы (итал. Sciarra — һуғышсан, һуғыш башлап ебәреүсе). Иң яҡшы скульптура Берлиндағы Иҫке музейҙа һаҡлана, исеме лә ошонан. Тап ошо типты Аргостан арҙаҡлы скульптор Өлкән Поликлетҡа ҡайтарып ҡалдыралар. Ошо уҡ типтағы икенсе реплика: «Амазонка Лэнсдаун» Метрополитен музейында урынлашҡан[6]. Өсөнсө репликаны Римда, 1868 йылда Саллюстия баҡсаларында табалар. Ул Карлсберг Глиптотекаһында Копенгагенда һаҡлана.
Постаментҡа һул ҡулы менән таянған, уң күкрәгенән бер аҙ юғарыраҡ яраланған 1,94 м бейеклектәге һын ҡыҫҡа хитондағы амазонканы һүрәтләй, был, Б. Р. Виппер раҫлауынса, Поликлет ижадына хас, һәм тән ауырлығын уң шулай уҡ уның «квадрат фигуралары» һәм пропорциялаштырыу ысулы өсөн хас.терәк аяғына күсереүҙән һәм тубыҡтан бер аҙ бөгөлгән һул аяғын еңелсә бушатыуҙан барлыҡҡа килгән пластик хәрәкәттең тәьҫирлелеге өсөн формаль рәүештә хәл ителә[7]. Һындың былай ҡуйылышы Поликлеттың асышын һәм S-рәүешле линияның икеләтә хәрәкәтенең ул яратҡан «пластик темаһы»нан ғибәрәт. «Тыныслыҡ хәлендәге хәрәкәт» (Адольф Фуртвенглер термины) нәҡ ир-егеттәр Дорифор һәм Диадумен статуяларында Поликлет тарафынан һүрәтләнә. Поликлеттың амазонкаһы һындарҙың бөтөнлөгө һәм еңелсә һәлмәк «ир-егеттәр» пропорциялары менән һоҡланғыс, был шулай уҡ уның «квадрат фигуралары» һәм пропорциялаштырыу ысулы өсөн хас. Скульптураның контурын билдәләүсе хитон йыйырсыҡтарының тектоник ҡабатланыуы ла Поликлеттың авторлығы файҙаһына[8].
«Маттея Амазонкаһы»[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Август осоронда ижад ителгән 2,11 метр бейеклектәге «Маттея амазонкалары» скульптураһы бронза грек нөсхәһенән Рим мәрмәр репликаһы булып тора. Был скульптура тибын белгестәрҙең күбеһе Фидийҙыҡы тип иҫәпләй. Ватиканда һаҡланған скульптура 1770 йылда табыла һәм быға тиклем Маттея ғаиләһе коллекцияһында һаҡлана. Шул уҡ типтағы икенсе вариант Парижда урынлашҡан Луврҙа урынлашҡан. Фидий эшләгән Амазонка Лукиан тасуирламаһында «һөңгөгә таяна». Әммә уң ҡулы, Поликлет скульптураһындағы кеүек үк, баш өҫтөнән күтәрелә. Луврҙан Маттея Амазонкаһындағы был мотив ысынлап та хәл иткес булып тора (һөңгөләрҙән ни бары ике фрагмент ҡына ҡалған). Ватикандан һындың уң ҡулындағы һыныҡ йәйәне хәтерләтә, етмәһә, уның билендә уҡтар менән ҡалъян тора. Һөңгөгә ике ҡулы менән таянған, өҫтәүенә, уң ҡулында һөңгөнө баш өҫтөндә тотҡан амазонка Л. Наттер коллекцияһынан геммала төшөрөлгән (һуңғараҡ юғалған).
Ватикандан Маттея Амазонкаһының башы, моғайын, башҡа скульптуранан алынған һәм дөрөҫ ҡуйылмаған, уның ауышлығы һәм уңға боролоуы фигураның дөйөм хәрәкәтенә тап килмәй. Ошондай уҡ типтағы тағы бер реплика Капитолий музейының Нуово Палаццоһында урынлашҡан. Капитолий вариантында уң ҡулдың баш өҫтөндә хәрәкәте икенсе төрлө. Икенсе айырмалыҡ һыҙаты — амазонка алға табан бер аҙым яһаған һымаҡ һул аяғын бер аҙ алға сығара. Капитолий музейы белгестәре «үҙ амазонкаһын» Фидийға түгел, ә Кресилға ҡайтарып ҡалдыра. Б. Р. Виппер, был типтың Фидийға ҡарағанлығын дәлилләп, былай тип яҙа: «Беҙ Маттеяның Амазонкаһында Фидий өсөн хас композицияның туралығын күрәбеҙ. Һөңгө, уң ҡулының бөгөлөүе һәм фигураның уң контуры дөрөҫ оҙонса дүртмөйөш барлыҡҡа килтерә, уның әйләнәһенә бөтә фигура төшөрөлгән»[9]. Бындай үҙенсәлекле тектоник тирәс Фидий мәктәбенең байтаҡ әҫәрҙәрендә күренә, өҫтәүенә, Маттея Амазонкаһында профилдәр юҡ тиерлек, уның хәрәкәте бер генә фронталь күҙлектән ҡарала. Хитондың ваҡ, «һибелеүсе» йыйырсыҡтарын Фидий мәктәбенең башҡа әҫәрҙәрендә, мәҫәлән, Афина Парфенонының скульптураларында күрергә мөмкин. Был шулай уҡ скульптор Фидийҙың һәм уның шәкерттәренең үҙенсәлекле һыҙаты. Ватикан амазонкаһының аяҡ осондағы торҡа — күсермә алыусының ирекле өҫтәмәһе.
1950-се йылдарҙа Тиволиҙа император Адриандың виллаһында ҡаҙыу эштәрендә элекке атрибуцияларға тап килгән Поликлет һәм Фидий амазонкаларының тағы ике репликаһы табыла.
«Капитолий Амазонкаһы» (Сосикл Амазонкаһы)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Римдағы Капитолий музейының Нуово Палаццоһында «Яралы амазонка» исемле өс әҫәр бар. Шуларҙың Берлин тибын музей хеҙмәткәрҙәре Поликлетҡа түгел, Фидийға ҡайтарып ҡалдыралар, ә үҙенсәлекле икенсе тибын «Капитолий Амазонкаһы» тип атайҙар һәм Кресил эшенә ҡайтарып ҡалдыралар (арҡаһында һыбайлылар плащы булған берҙән-бер фигура). Өсөнсөһөн Сосикл яҙған, тип фараз ителә (б.э. II быуаттың Рим күсермә алыусыһы). 2,02 м бейеклектәге скульптура «Сосикл» исеме менән ҡул ҡуйылған. Ул Поликлеттың йәки Кресилдың (белгестәрҙең фекере айырыла) төп нөсхәһе буйынса эшләнгән[10]. Һын 1733 йылда табылған, кардинал Альбани коллекцияһында һаҡланған, һуңынан Капитолий музейына тапшырылған. Амазонка һул ҡулын күкрәге алдында тота, ә уңы, асыҡ усы менән, өҫкә күтәрелгән.
Был типҡа яҡын бронза һындар һәм геммаларҙа һүрәттәр бар. Был типҡа яҡын торған, оҙон көллө амазонканы Һүрәтләгән ғәҙәти булмаған реплика Луврҙа урынлашҡан.
|
|
|
|---|---|---|
| «Маттея Амазонкаһы».
Фидий нөхсәһе буйынса. Ватикан музейҙары |
«Скьярра Амазонкаһы».
Поликлет нөхсәһе буйынса. Берлин, Иҫке музей |
«Сосикл Амазонкаһы (Капитолий)».
Кресил нөхсәһе буйынса. Рим, Консерваторҙар Палаццоһы (Капитолий музейҙары) |
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Амазонкалар
- Фидий
- «Раненая амазонка»[en], 1903 — картина Франца фон Штука[11]
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Pliny%27s_Natural_History
- ↑ Плиний Старший. Естествознание. Об искусстве. Перевод с латинского Г. А. Тароняна. — М.: Ладомир, 1994. — С. 64—65 (XXXIV, 19: 53)
- ↑ Геродот. История в девяти книгах. — Л.: Наука, 1972. — С. 409—410 (VIII, 123—124)
- ↑ Плиний Старший. Комментарий Г. А. Тароняна. С. 295
- ↑ Плиний Старший. Комментарий Г. А. Тароняна. С. 296
- ↑ «Амазонка» в Музее Метрополитен. Дата обращения: 26 ноября 2007. Архивировано 30 сентября 2007 года.
- ↑ Виппер Б. Р. Искусство Древней Греции. — М.: Наука, 1972. — С. 186
- ↑ Полевой В. М. Искусство Греции. В 3-х т. — Т. 1. — М.: Искусство, 1970. — С. 214
- ↑ Виппер Б. Р. Искусство Древней Греции. — М.: Наука, 1972. — С. 197
- ↑ Jens M. Daehner, Kenneth Lapatin, AmbraSpinelli. Artistry in Bronze: The Greeks and Their Legacy (XIXth International Congress on Ancient Bronzes. Artistry in Bronze (17 November 2017). URL: http://www.getty.edu/publications/artistryinbronze/the-artist/10-haga-et-al/ Архивная копия от 29 ғинуар 2020 на Wayback Machine
- ↑ Wounded Amazon (ингл.). Van Gogh Museum (2008). Архивировано из оригинала 4 декабрь 2008 года. 2008 йыл 4 декабрь архивланған.