Әзербайжан яҙмаһы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
(Әзербайжан яҙыуы битенән йүнәлтелде)
Әзербайжан яҙмаһы
Дәүләт  Әзербайжан
 Әзербайжан яҙмаһы Викимилектә

Әзербайжан әлифбаһы — Әзербайжан теле алфавиты. Әзербайжан теленең өс рәсми әлифба системаһы бар: Әзербайжанда — латиница, Иранда — ғәрәп яҙмаһы, Рәсәйҙә (Дағстан) — кириллица.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ғәрәпсә әлифба ҡулланыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Физулиның «Бәхетлеләр баҡсаһы» («Хадикат ас-су’ада») китабының ғәрәп хәрефтәре менән яҙылған Әзербайжанса өҙөгө. XIX быуат башы. Әзербайжан тарихы музейы

1922 йылға тиклем Әзербайжандар төрки телдәргә хас өҫтәмә тамғалар ҡуйып, ғәрәп хәрефтәрен файҙаланғандар. (ڭ‎, گ, ۋ, ﭺ, پ, ژ‎)[1]. Был график системаның ярайһы уҡ ауыр булыуын күренекле әзербайжан мәғрифәтселәре лә электән әйтеп килгән.[2].Мәҫәлән, шағир Физули XVI быуатта уҡ ғәрәп яҙмаһының ҡыйынлығын билдәләгән[3]. Әзербайжан ССР-ында ғәрәп алфавиты (һуңғы йылдарҙа латиница менән бер рәттән) 1929 йылға тиклем ҡулланылған. Ирандағы Әзербайжандар ғәрәп хәрефтәре менән яҙыуҙы дауам итә, мәгәр был яҙманың орфографияһы һаманғаса стандартлаштырылмаған.

Латинлаштырыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мирза Фатали Ахундов тарафынан XIX быуат уртаһында тәҡдим ителгән проект. Әзербайжан тарихы музейы (Баҡы)

Әзербайжан яҙмаһын латин әлифбаһына күсерергә ынтылыш XIX быуаттың урталарында уҡ барлыҡҡа килгән. Яңәлифтең бер варианты Мирза Фатали Ахундов тарафынан тәҡдим ителгән, тик эш проекттан ары китмәй. 1857 йылда әле Ахундов фарсыса үҙенең тәүге проектын яҙа, унда ул ғәрәп яҙмаһының ҡайһы бер кәмселектәрен күрһәтә һәм уны хәл итеү юлдарын күрһәтә. [4]. 1863 йылда Ахундов Истанбулға бара, унда үҙенең проектына яҡлау табырға уйлай. Әммә хөрмәтләп ҡаршы алһалар ҙа, «Анджуман-Даниш» фәнни йәмғиәте уның проектын кире ҡаға. Яуаплап, Ахундов «ислам әлифбаһынан баш тартып, европа яҙыу системаһын ҡабул итергә һәм һулдан уңға яҙа башларға»… һ.б. тәҡдим итә. Яңы проекттар өҫтөндә эшләп, Европа системаһына ярашлы 42 тамғанан торған яңалиф тәҡдим итә. (32 тартынҡы һәм 10 һуҙынҡы хәреф). Яңалифтә Ахундов ғәрәп алфавитындағы хәрефтәрҙе һаҡлай һәм һуҙынҡылар өҫтәй. [5].

XX быуат башында Әзербайжан зыялылары латиницаға күсеү тураһында хәбәрҙе тағы күтәреп сығалар. Ғәрәп әлифбаһынан баш тартыуҙы Джәлил Мәмәдкулизадә, Һәсән-бек Зардаби, Нариман Нариманов һәм башҡалар яҡлап сыға[6]. 1919 йылда Әзербайжан Демократик Республикаһында мәғариф министрлығы тарафынан яңалиф эшләү буйынса комиссия төҙөлә. Один из проектов, А. Әфәндезадә тәҡдим итнә проектты хуплайҙар һәм ул баҫылып сыға.

Әфәндезадә әлифбаһы: a ä b c ç d e ë f g h i j k l m n n̈ o ö p q ƣ r s t u v w x y z ƶ ’ (апостроф)[7]

Граждандар һуғышы ваҡиғалары был проектты тормошҡа ашырырға ҡамасаулай. Әзербайжан ССР-ы иғлан ителгәс, яҙманы латин графикаһына күсереү ҡабаттан көн үҙәгенә сығарыла. Оҙайлы бәхәстән һуң, 1922 йылда яңалиф раҫлана, ә 1925 йылда ул ғәрәп графикаһы менән бер рәттән рәсми ҡулланылышҡа индерелә. 1922 йылғы әлифба: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Əə Ff Gg Ƣƣ Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Ŋŋ Oo Ɵɵ Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz Ƶƶ ’ (апостроф)[8]

1944 йылдың апрелендә Мехти Һүсәйн-задә латиницала яҙған шиғыр

1926 йылда яңалифте камиллаштырыу тураһында һүҙҙәр күтәрелә башлай. 1926 йылдың майында Ағамалы оғлы латинлаштырыуҙы Шәреҡтәге революцияның төп мәсьәләһе тип иғлан итә[9].Һөҙөмтәлә 1933 йылда ҡайһы бер хәрефтәрҙең яҙылышын, ҡайһыларының әйтелешен үҙгәрткән яңалиф донъя күрә. Йәнә бер үҙгәрешкә әзербайжан латин латинизированный әлифбаһы 1938 йылда дусар була(N̡n̡ хәрефе юҡҡа сығарыла).

1938 йыл әлифбаһы: Aa Bʙ Cc Çç Dd Ee Əə Ff Gg Ƣƣ Hh Ii Ьь Jj Kk Qq Ll Mm Nn Oo Ɵɵ Pp Rr Ss Şş Tt Uu Vv Xx Yy Zz Ƶƶ ’ (апостроф)

Яңалиф индереү крәҫтиәндәр тарафынан ҡаршылыҡҡа осрай. 1928—1929, 1931—1932 йылдарҙа Әзербайжандың барлыҡ төбәктәрендә уҡырға һәм яҙырға өйрәтергә ауылға килгән уҡытыусыларға, комсомолдарға һәм ҡатын-ҡыҙҙар бүлеге активисткаларына ҡарата көс ҡулланыу күренештәре була[10].

Кириллаштырыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1939 йылдың майында әзербайжан әлифбаһын кириллаштырыу йәһәтенән хәрәкәт башлана. Матуғатта төрлө проекттар донъя күрә. Бына бер вариант: Аа, Бб, Вв, Гг, Ƣƣ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ққ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Ўў, Фф, Хх, Һһ, Чч, Ҷҷ, Шш, Ыы, ’ (апостроф)[11]. 1939 йылдың авгусында кириллицаның икенсе варианты тәҡдим ителә: Аа, Бб, Вв, Гг, Gg, Һһ, Ƣƣ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Јј, Кк, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Чч, Шш, Ыы, ’ (апостроф)[12].

Һөҙөмтәлә 1939 йылдың 15 ноябрендә Әзербайжан ССР-ы совнаркомы әлифба комиссияһы әҙерләгән рәсми кириллица әлифбаһын раҫлай .

1939 йылғы яңалиф: Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Ёё, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Цц, Чч, Ҹҹ, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя, ’ (апостроф)

Америка ғалимы, Яҡын һәм Урта Шәреҡ илдәре тарихы проблемалары белгесе философия докторы Френк Хагл «кириллица ғәрәп графикаһына ҡарағанда һуҙынҡы өндәр гармонияһы менән айырылып торған әзербайжан теленә нығыраҡ тура килә. Ч Фонетикаһына килгәндә, хәҙерге алфавит — төрки телдәр өсөн иң ҡулайы» тип яҙа[13].

1947 йылда алфавиттан элек урыҫ теленән ингән һүҙҙәрҙһе яҙыу өсөн ҡулланылған Цц хәрефе бөтөрөлә. 1958 йылда Ёё, Щщ, Ъъ, Ьь, Ээ, Юю, Яя хәрефтәре лә шул яҙмышҡа дусар була, ә Йй хәрефе Јј тип яҙыла башлай. Был әлифба рәсми рәүештә 2001 йылға тиклем ҡулланыла. Әммә Рәсәйҙә йәшәгән әзербайжандар уның менән әле лә ҡуллана. (мәҫәлән Дағстандың «Dərbənd» гәзитендә). Әзербайжан кириллицаһының айырмалы үҙенсәлеге булып унда башҡа телдәрҙә осрамаған Ҝ һәм Ҹ булыуы тора[14].

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е
Ә ә Ж ж З з И и Ј ј К к Ҝ ҝ
Л л М м Н н О о Ө ө П п Р р
С с Т т У у Ү ү Ф ф Х х Һ һ
Ч ч Ҹ ҹ Ш ш Ы ы '

Бөгөнгө латиница[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әзербайжан бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң яҙма яңынан латин әлифбаһына ҡайтарыла, (баштағы проектта Əə хәрефе Ää менән алмаштырылырға тейеш була). 1992 йылда яйлап латиницаға күсә башлайҙар, был 2001 йылда тамамлана. Әлифбала 32 хәреф ҡала.

Хәҙерге әлифба:

A a B b C c Ç ç D d E e Ə ə
F f G g Ğ ğ H h X x I ı İ i
J j K k Q q L l M m N n O o
Ö ö P p R r S s Ş ş T t U u
Ü ü V v Y y Z z

Латиница һәм кириллица бер-береһенә ярашлы, тик хәрефтәр икенсе тәртиптә урынлаштырылған.

Әлифбаларҙың сағыштырма таблицаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Транслитерация таблицаһы
Ғәрәп Латиница Латиница Кириллица Латиница IPA
Иранда, шулай уҡ 1929 йылға тиклем Әзербайжан ССР-ында 1922—1933 1933—1939 Дағстанда, шулай уҡ 1992 йылға тиклем Әзербайжанда 1992 йылдан
ﺍ A a A a А а A a [ɑː]
ﺏ B b B ʙ Б б B b [b]
ﺝ C c Ç ç Ҹ ҹ C c [ʤ]
چ Ç ç C c Ч ч Ç ç [ʧ]
ﺩ D d D d Д д D d [d]
ﻩ E e E e Е е E e [ɛ]
ﻉ Ə ə Ə ə Ә ә Ə ə [æ]
ﻑ F f F f Ф ф F f [f]
گ Ƣ ƣ G g Ҝ ҝ G g [gʲ]
ﻍ G g Ƣ ƣ Ғ ғ Ğ ğ [ɣ]
ﺡ, ﻩ H h H h Һ һ H h [h]
ﺥ X x X x Х х X x [x]
ﻱ I̡ ı̡ Ƅ ƅ Ы ы I ı [ɯ]
ﻱ I i I i И и İ i [ɪ]
ﺝ Ƶ ƶ Ƶ ƶ Ж ж J j [ʒ]
ﻙ Q q K k К к K k [k]
ﻕ K k Q q Г г Q q [g]
ﻝ L l L l Л л L l [l]
ﻡ M m M m М м M m [m]
ﻥ N n N n Н н N n [n]
ڭ‎ N̡ n̡ N̡ n̡[15] [ŋ]
ﻭ O o O o О о O o [ɔ]
ﻭ Ɵ ɵ Ɵ ɵ Ө ө Ö ö [œ]
پ P p P p П п P p [p]
ﺭ R r R r Р р R r [r]
ﺙ, ﺱ, ﺹ S s S s С с S s [s]
ﺵ З з Ş ş Ш ш Ş ş [ʃ]
ﺕ, ﻁ T t T t Т т T t [t]
ﻭ Y y U u У у U u [u]
ﻭ U u Y y Ү ү Ü ü [y]
ﻭ V v V v В в V v [v]
ﻱ J j J j Ј ј Y y [j]
ﺫ, ﺯ, ﺽ, ﻅ Z z Z z З з Z z [z]

Яңғыҙлыҡ исемдәрҙе яҙыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сит ил исемдәре һәм атамалары әзербайжан графикаһы ҡағиҙәләренә ярашлы яҙыла : мәҫәлән, George Bush (Джордж Буш) «Corc Buş» тип яҙыла, Gerhard Schröder (Герһард Шрёдер) — «Gerhard Şröder», Jacques Chirac (Жак Ширак) — «Jak Şirak» һ.б..

Миҫалдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөтә кешелек хоҡуҡтары декларацияһының 1-се статьяһы әзербайжанса:

Ғәрәп алфавиты بوتون اینسانلار لياقت و حوقوقلارىنا گوره آزاد و برابر دوغولارلار. اونلارىن شعورلارى و وىجدانلارى وار و بیر بیرلرینه موناسىبتده قارداشلیق روحوندا داورامالیدیرلار
Латиница 1929—1933 йй. Butun insanlar ləjakət və hukykları̡na ƣɵrə azad və bərabər dogylyrlar. Onları̡n зuyrları̡ və vicdanları̡ var və bir-birlərinə munasibətdə kardaзlı̡k ryhynda davranmalı̡dı̡rlar.
Латиница 1933—1939 йй. (Яналиф) Bytyn insanlar ləjaqət və hyquqlarьna gɵrə azad və вəraвər doƣulurlar. Onlarьn şyurlarь və viçdanlarь var və вir-вirlərinə mynasiвətdə qardaşlьq ruhunda davranmalьdьrlar.
Кириллица 1958—1991 йй. Бүтүн инсанлар ләјагәт вә һүгугларына ҝөрә азад вә бәрабәр доғулурлар. Онларын шүурлары вә виҹданлары вар вә бир-бирләринә мүнасибәтдә гардашлыг руһунда давранмалыдырлар.
Латиница 1991—1992 йй. Bütün insanlar läyaqät vä hüquqlarına görä azad vä bärabär doğulurlar. Onların şüurları vä vicdanları var vä bir-birlärinä münasibätdä qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar.
Бөгөнгө латиница (1992 йылдан) Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad və bərabər doğulurlar. Onların şüurları və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar.
Урыҫсаға тәржемә Все люди рождаются свободными и равными в своём достоинстве и правах. Они наделены разумом и совестью и должны поступать в отношении друг друга в духе братства.

Шулай уҡ ҡара[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Гасаноглы Иззеддин — әзербайжан әҙәбиәтенә нигеҙ һалыусы (XIII—XIV быуаттар)
  • Ағамалы-Оглы Самәд-Аға — латиницаға күсеүгә өндәүсе
  • I без точки

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 48.
  2. ↑ Советский Азербайджан: мифы и действительность. — Баку: Элм, 1987. — С. 293.

    Не отрицая большую положительную роль арабского письма в истории азербайджанской культуры, следует однако отметить, что это очень трудная графическая система. Об этом говорили многие выдающиеся деятели культуры азербайджанского народа.
  3. ↑ Советский Азербайджан: мифы и действительность. — Баку: Элм, 1987. — С. 293.
  4. ↑ Тагиев, 1928, с. 58
  5. ↑ Тагиев, 1928, с. 59
  6. ↑ Советский Азербайджан: мифы и действительность. — Баку: Элм, 1987. — С. 294.
  7. ↑ Ёbdyllah bëj Ёfёndi Zadë. Son̈ Tyrq elifbasw. Baqu, 1919
  8. ↑ Агазаде, Ф. Очерк по истории развития движения нового алфавита. Казань, 1928
  9. ↑ Баберовски Й. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд «Президентский центр Б.Н. Ельцина», 2010. — С. 594. — ISBN 978-5-8243-1435-9.
  10. ↑ Баберовски Й. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд «Президентский центр Б.Н. Ельцина», 2010. — С. 587. — ISBN 978-5-8243-1435-9.
  11. ↑ Әdәвijjat ƣәzeti 23.05.1939 2013 йыл 16 июнь архивланған.
  12. ↑ Әdәвijjat ƣәzeti 22.08.1939 2013 йыл 16 июнь архивланған.
  13. ↑ Советский Азербайджан: мифы и действительность. — Баку: Элм, 1987. — С. 295.
  14. ↑ Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 47.
  15. ↑ Исключена из алфавита в 1938 году

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Г. Г. Исмаилова К истории азербайджанского алфавита // Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР / Н. А. Баскаков. — М.: «Наука», 1972. — С. 28—40.
  • Тагиев И. Мирза Фатали Ахундов и новый тюркский алфавит // Культура и письменность Востока. — Б., 1928. — С. 58-61.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Әзербайжан_яҙмаһы&oldid=1244153» битенән алынған