Әҙел Әшмәнев
| Әҙел Әшмәнев | |
| Тыуған көнө | |
|---|---|
| Тыуған урыны |
Елпачиха (Үдик) ауылы, Ғәйнә улусы, Уҫы даруғаһы (хәҙерге Пермь крайының Барҙы районы) |
| Вафат булған көнө |
билдәһеҙ |
| Вафат булған урыны |
билдәһеҙ |
Әҙел Әшмәнев (1727—?) — Башҡортостанда 1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында ҡатнашыусы, Е. И. Пугачёвтың поход старшинаһы.
Биографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Әҙел Әшмәнев сығышы менән Уҫы даруғаһы Ғәйнә улусы Елпачиха (Үдик) ауылы башҡорттарынан[1][2].
1773 йылдың 14 декабрендә, Уҫы даруғаһының башҡорт старшиналары, йөҙбаштары һәм рядовой общинниктар делегацияһы составында, Емельян Пугачёв етәкселегендәге Крәҫтиәндәр һуғышында ихтилал үҙәктәренең береһе булған Чесноковкаға килә. 1773 йылдың көҙөндә-ҡышында Әбдей Абдуллов, Батырҡай Иткинин һәм Сәйфулла Сәйҙәшев менән берлектә Башҡортостандың төньяҡ-көнбайышында хәрәкәт иткән баш күтәреүселәрҙең етәкселәренең береһе була[1].
1773 йылдың декабренең икенсе яртыһынан Әҙел Әшмәнев, Әбдей Абдуллов, Батырҡай Иткинин һәм Сәйфулла Сәйҙәшевтең отрядтары Уҫы ҡалаһы янын, Сарапул һәм Каракулино һарай ауылдарын, Йоҡ ҡаҙна, Аннинский, Рождественский, Башап, Шәрмәйет һәм башҡа заводтарҙы баҫып алалар. 1773 йылдың декабрь аҙағында ихтилалсыларҙың отрядтары Уҫы ҡалаһы янында туплана. 1774 йылдың ғинуарында Салауат Юлаев, Батырҡай Иткинин һәм башҡалар менән бергә Көңгөр ҡалаһына һөжүмдә һәм уны ҡамауҙа ҡатнаша[3].
1774 йылдың майында Әҙел Әшмәневтең отрядын «пугачёв полковнигы» Сәйфулла Сәйҙәшев Неволино ауылына ебәрә. 1774 йылдың 19 июнендә Е. И. Пугачёв үҙе исеменән булған указды Әҙел Әшмәновҡа йүнәлтә, бында уға округ халҡы араһында «император Пётр III» файҙаһына агитация алып барырға, отрядтарҙы яңы ихтилалсылар менән тулыландырырға һәм шулай уҡ Рожденственский заводын баҫып алыуҙы кисектереп торорға тип бойора. Һуңғы бойороу Әҙел Әшмәневтең отряды Кама аша кисеүҙе һаҡлап, шуның менән Уҫыны штурмлауға әҙерләнгән баш күтәреүселәрҙең төп көстәрен ҡаплап тороуына бәйле. 22 июндә Әҙел Әшмәнев Е. И. Пугачёв менән осраша һәм ихтилалсылар отрядтарына Кама йылғаһы аша сығыуҙы тәьмин итә[3].
1774 йылдың йәйендә Е. И. Пугачёв Төп ғәскәре составында Воткинск һәм Ижевск заводтарын, Мамадышты алыуҙа, Ҡазанды штурмлауҙа ҡатнаша. 1774 йылдың 12 июлендә Ҡазан эргәһендәге алышта Әҙел Әшмәнев әсирлеккә эләгә. И. И. Михельсон командаһы составында булған Ирәкте улусы старшинаһы Шәрип Кейеков хәстәрлеге һөҙөмтәһендә, Әҙел Әшмәнев иреккә сығарыла һәм туған яғына ебәрелә. Йортонда күҙ күреү һәләтен юғалта. 1774 йылдың сентябрендә ҡулға алына һәм Ҡазан йәшерен комиссияһына ебәрелә. Сенаттың Йәшерен экспедицияһы 1775 йылдың 5 апрелендә сығарған приговорға ярашлы мәңгелек каторгаға хөкөм ителгән тип күрһәтелә. Һуҡыр булғанға күрә был хөкөмдән азат ителә, сыбыртҡы менән һуғылған һәм тыуған яғына ҡайтарылған. Артабанғы яҙмышы билдәһеҙ[1][3].
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Кулбахтин Н. М. Әҙел Әшмәнев // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.
- ↑ Хәҙерге Пермь крайының Барҙы районы
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов. — Уфа: Гилем, 2011. — Т. III. — 476 с. — ISBN 978-5-7501-1301-9.
- Кулбахтин Н. М. Участие башкирского народа в Крестьянской войне 1773—1775 гг. — Уфа, 1984.
- Овчинников Р. В. Именной указ Е. И. Пугачева башкирскому походному старшине Адылу Ашменеву // История СССР. — М., 1972. — № 2. — С. 121—125.
- Таймасов С. У. Восстание 1773—1774 гг. в Башкортостане. — Уфа: Китап, 2000. — 376 с. — ISBN 5-295-02163-7.