Арыҫлан (Ҡыйғы районы) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{значения|Арыҫлан}}
{{НП-Россия
|статус                   = ауыл
|русское название         = Арсланово
|оригинальное название    = {{lang-ba|Арыҫлан}}
|герб                     =
|флаг                     =
|lat_deg                  = 55|lat_min = 21|lat_sec = 29
|lon_deg                  = 58|lon_min = 59|lon_sec = 26
|CoordScale               =
|регион                   = Башҡортостан
|регион в таблице         = Башҡортостан
|вид района               =
|район                    = Ҡыйғы районы{{!}}Ҡыйғы районы 
|район в таблице          =
|вид поселения            = ауыл биләмәһе
|поселение                = Арыҫлан ауыл Советы (Ҡыйғы районы){{!}}Арыҫлан ауыл Советы  
|поселение в таблице      =
|внутреннее деление       =
|глава                    =
|дата основания           =
|первое упоминание        =
|прежние имена            =
|статус с                 =
|площадь                  =
|высота центра НП         =
|население                = {{ Население | Арсланово (Кигинский район) | тс }}
|год переписи             = {{ Население | Арсланово (Кигинский район) | г }}
|плотность                =
|агломерация              =
|национальный состав      = башҡорттар, татарҙар
|конфессиональный состав  =
|этнохороним              =
|телефонный код           =
|почтовый индекс          = 452507
|почтовые индексы         =
|цифровой идентификатор   = 80236810001
|категория в Commons      =
|сайт                     =
}}

'''Арыҫлан''' ({{lang-ru|Арсланово}}) — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡыйғы районы]]ндағы ауыл. [[Арыҫлан ауыл Советы (Ҡыйғы районы)|Арыҫлан ауыл Советы]] үҙәге. [[2010 йыл]]дың 14 октябренә халыҡ һаны 719 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>.
Почта индексы — 452507, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80236810001.

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Үрге Ҡыйғы]]): 30 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Һилейә (ҡасаба)|Һилейә]]): 35 км

Арыҫлан ауылы [[Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ҡушылдығы [[Саҡша]] йылғаһы буйында, район үҙәге [[Үрге Ҡыйғы]] ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 30 километр һәм тимер юл станцияһы [[Һилейә (ҡасаба)|Һилейә]]нән ([[Силәбе өлкәһе]]) төньяҡ-көнсығышҡа табан 35 километр алыҫлыҡта урынлашҡан<ref>{{БЭ2013|82241}}</ref>.

== Тарихы ==
Арыҫлан ауылына [[1837 йыл]]да, ата-бабалары [[1725 йыл]]да [[Бәләбәй өйәҙе]] (хәҙер — [[Туймазы районы]]) [[Түбәнге Бишенде]] һәм [[Балтай]] ауылдарына күсеп киткән һәм үҙҙәренең [[Аҫабалыҡ|аҫаба]] ерҙәренә ҡабат әйләнеп ҡайтҡан, [[Троицк өйәҙе]] [[Әйле]] улусы башҡорттары нигеҙ һалған<ref>{{БЭ2013|82241}}</ref>.

Арыҫлан ауылының атамаһы башҡорт зауряд-сотник Арыҫлан Таймаҫов (1777—1857) исеменән һәм Әбдрәзәҡ ауылынан ағалы-энеле Әбдрәзәҡовтарҙың фамилияһынан алынған, шулай уҡ Әбдрәзәҡ, Яңы Туғыҙлы тип тә аталған. Зауряд-сотник Арыҫлан Таймаҫов (уның ағалары Ғөбәй һәм Моратбаҡый) менән бергә Бәләбәй өйәҙенең [[Түбәнге Бишенде]] ауылынан (12-се кантондың 9-сы йортонан, [[1847 йыл]]дан алып — 13-сө башҡорт кантонынан) хәрби губернатор һәм башҡорт-мишәр ғәскәре командующийы Т. С. Циолковский рөхсәте буйынса, [[1836 йыл|1836]]—[[1837 йыл]]дарҙағы циркулярҙар нигеҙендә, [[1837 йыл]]да ата-бабалар еренә, яңы булдырылған Арыҫлан (Әбдрәзәҡ) ауылына ҡайта. Ошо йылдан башлап бөтә земство түләүҙәре яңы ауылға күсерелә. Шулай итеп, [[1725 йыл]]да ата-бабалары, башҡорт төбәгенең төньяҡ-көнсығышында Әйле аҫаба ерҙәрен ҡалдырып, Йылан башҡорттары еренә керҙәш булып күсеп киткәндән һуң, уларҙың тоҡомдары, тыуған ергә ҡайтыусы күскенселәр, законлы халыҡҡа әүерелә<ref>{{ИСДБ|страницы=534—535}}</ref>.

== Биләмә берәмектәренә инеүе ==
<!-- {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" style="width:100 %;margin:0;" --><!-- Төрөлөп ҡуйыла торған таблица башы -->
{| class="wikitable"
|-
! Теркәү йылы !! Улус, ауыл советы !! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна, Республика !! Дәүләт
|-
| [[1757]] ||Әйле улусы || Троицк өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй Империяһы
|-
| [[1816]] || -се йорт || -се Башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы
|-
| [[1834]] || -се йорт || -се Башҡорт кантоны|| Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы
|-
|[[1847]] || -се йорт || -се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе ||  Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы
|-
|[[1859]] || -се йорт || -се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы
|-
|[[1895]] ||Иҫке Балаҡатай улусы || Златоуст өйәҙе || Өфө губернаһы || Рәсәй империяһы
|-
|[[1920]] || биләмәһе || Дыуан-Ҡошсо өйәҙе || Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан) ||[[Файл:Emblem of the Russian SFSR (1978–1991), Emblem of Russia (1991–1992).svg|20px]] РСФСР
|-
|[[1926]] ||Дыуан улусы || Мәсәғүт кантоны || Автономлы Башҡорт ССР-ы ||{{СССР}} СССР
|-
|[[1935]] || Туғыҙлы ауыл Советы || Ҡыйғы районы || Башҡорт АССР-ы ||{{СССР}} СССР
|-
|[[1941]] || Туғыҙлы ауыл Советы|| Ҡыйғы районы|| Башҡорт АССР-ы || {{СССР}} СССР
|-
|[[1990]] || Туғыҙлы ауыл Советы || Ҡыйғы районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы
|-
|[[2008]] || Арыҫлан ауыл Советы || Ҡыйғы районы ||[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] ||{{Россия}} Рәсәй Федерацияһы
|-

|-
| || || || ||
|}

== Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше ==
Башҡорттарҙың бер өлөшөнөң ата-бабаларының еренә күсеп ултыртыу мотивтары ябай аңлатыла: [[1832 йыл]]ғы ер тураһындағы закон буйынса, [[Аҫабалыҡ|аҫаба]] башҡорттарға ир-ат башына — 40-шар дисәтинә, ә хәрби дәрәжәле керҙәштәргә ([[типтәрҙәр]], [[Мишәрҙәр|мишәрҙәр]] кеүек ҡатламдарға) — 30-ар, ә граждандар ҡатламына һәр ир-атҡа 15-әр дисәтинә ер бирелгән. Ошоларҙан сығып, 112 йылдан һуң шул күскенселәр вариҫтарының бер өлөшө [[Әйле]] улусындағы [[Аҫабалыҡ|аҫаба]]лығына әйләнеп ҡайта һәм шул ерҙәрҙең законлы хужаһы тип таныла.

[[1834 йыл]]ғы рәүиз мәғлүмәттәре буйынса, [[Балтай]]ҙа — 116, [[Түбәнге Бишенде]] ауылында 183 йән әйле ир-аты тороп ҡалған. [[Түбәнге Бишенде]] ауылынан күсеп килеүселәр ҙә билдәле. Бына ғаилә башлыҡтарының исемдәре: телгә алынған Моратҡужа Аҡсыуашев, уның ағай-энеһе Аҡҡол һәм Исхаҡ, Тойғон Ильясов, Хәмит Һөйөндөков, Ғабдулла Хәмитов, улы Лузамас менән Нөрөш Әмиров, Вәлит һәм Йәрмөхәмәт Иркиндар, Йыһанша Һабанаков, уның улы Ғүмәр, Шәфей Һабанаҡовтар һ. б. [[1851 йыл|1851]]—[[1854 йыл]]дарҙа [[Түбәнге Бишенде]] ауылынан Арыҫлан һәм [[Яҫауыл]] ауылдарына Әбделхәким Бәхтиәров етәкселегендәге тағы 55 йән һ. б. күсеп ҡайтҡан. Улар араһында зауряд-яҫауыл Сәйетбаттал Ҡотлояров, зауряд-яҫауыл Сәйетборхан Ҡотлояров, Тимерғәле Сабитов, Килдейәр Әбдүшев, Мөхәмәтғәле Бәхтийәров, Әмирхан Ғәбдүшев, Өмөтбай Болғайыров, Әбделхәким Ишәлин, Әһлиулла Сәфәров, Әхтәм Тойғонов, Мөхәмәтйән Баязитов, Бәхтегәрәй Бәхтейәров, Янһарый Рахманҡулов, Әбсәләм һәм Әбделмән Рахманҡуловтар, Рәхмәтулла Хәлимуллин бар. Губернаторҙың 4(5-се) кантондың зауряд-хорунжийы Ҡолшәриповҡа [[1851 йыл]]дың [[13 ноябрь|13 ноябр]]ендәге күрһәтмәһендә әйтелгәнсә, «13-сө кантондың Түбәнге Башинде ауылынан ҡайтҡан башҡорттар, Әбделхәким Бәхтейәровҡа һәм уның иптәштәренә, 55 кешегә, хәҙер йәшәгән урындарында ер биләмәләре етешмәгәнлектән, кантонығыҙҙағы [[Троицк өйәҙе]]ндәге Урғыла йылғаһы буйындағы аҫаба ерҙәренә, ауыл араһындағы алыҫлыҡтың тигеҙ булыуын, һәм сыуал мейестәр урынына голланд мейестәрен талап итмәйсә, яңы ауыл ([[Яҫауыл]]) нигеҙләргә рөхсәт бирелгән» тип яҙылған. Ошонан сығып, ауылдың исемен зауряд-яҫауыл чины менән бәйләп, [[Яҫауыл]] ауылы [[1851 йыл]]да төҙөлгән тип ҡабул итергә мөмкин. 8 йылдан һуң унда 40 йортта 234 башҡорт, 1920 йылда — 566 һәм 109 иҫәпкә алынған.

Арыҫлан ауылы халҡы [[Аҫабалыҡ|аҫаба]]ларҙан торған, [[1846 йыл]]да [[Силәбе өйәҙе]] [[Әйле]] улусының Дауыт, Кәримғол, Әптекәй, Ишбулат ауылдарынан тағы 33 ир-ат күсеп киләләр.

[[1917 йыл]]дың октябрендә Ер тураһындағы декрет баҫылып сыҡҡанға тиклем һаҡланған [[аҫабалыҡ]] хоҡуғы мотлаҡ һаҡланған. Бәләбәй һәм Силәбе өйәҙҙәренең [[Әйле]] башҡорттары сит ерҙәрҙә керҙәштәр сифатында йәшәгән, ләкин , күреүебеҙсә, улар сығышы буйынса үҙҙәренең аҫабалыҡ хоҡуғын һаҡлап ҡалған<ref> {{ИСДБ|страницы=534—535}}</ref>.

<!-- Мәҫәлән, Әйле улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә 25 йорттан торған Әйле (Силәбе өлкәһе) исеме менән яңы ауыл барлыҡҡа килтергән Бәләкәй Ҡарамалы ауылынан Андрей Васильев етәкселегендәге мордва крәҫтиәндәренең керҙәшлек тураһындағы килешеүе был хәҡиҡәтте тағы бер тапҡыр раҫлай. 1791 йылдың 12 июлендә төҙөлгән һәм 1802 йылдың 8 февралендә раҫланған килешеү буйынса үҙ еренә мордваларҙы индереүгә Бәләбәй өйәҙе башҡорттары — Әбделғәзизов командаһынан (Арыҫлан Таймаҫовтың атаһы), Нияз Әхмәров, Субанаҡ Мортазин, Ғәббәс Сәфәров, Яҫыр Яҡупов һәм шулай уҡ Троицк өйәҙе старшинаһы Әбделкәримовтың һәм Силәбе өйәҙенең Байғазы Күсәшев һәм Суфиян Байғазов үҙ ризалығын биргән. -->

Арыҫлан ауылында [[1842 йыл]]да 148 кеше йәшәгән. 

1842 йылда 148 кешегә 27 сирек ужым һәм 88 сирек яҙғы иген сәселгән. 1897 йылда Арыҫлан ауылы 73 йорттан торған. Ер 94 рәүиз йәненә бүленгән. Ике урында Бүлем ике урында — ауыл эргәһендәге 1-се участка, унан 20 саҡрым алыҫлыҡта 2-се участка. 1861 йылдан алып биләмәләр рәүиздә иҫәпкә алынған йән башына бүленә (94). Ауыл 20 дисәтинәгә яҡын ерҙе биләй. Баҫыуҙар ҡалҡыулыҡ һәм ипкендәр буйлап көньяҡ-көнбайышта урынлашҡан. Баҫыуҙар буйлап йылғалар аға: Саҡмаҡлы һәм Ҡоро Шиҙәле йылғалары аға. Баҫыуҙарҙың өҫтө тигеҙ түгел, 15-кә яҡын йырын барлыҡҡа килгән. Балсыҡ ҡушылған ҡара кәүшәк тупраҡ. Һөрөнтө ер күптән һәм ныҡ һөрөлгән. Сәсеү әйләнеше системаһыҙ. Ашлама ҡулланылмай. Баҫыуҙар һабан менән эшкәртелә.

[[1859 йыл]]да — 220 кеше йәшәгән
1865 йылда 40 йортта 192 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет, училище булған<ref>{{ИСДБ|страницы=534—535}}</ref>.
 
Әйле ауылында 20-25-шәр һумға һатып алынған 5 елгәргес бар. Утлауыҡ 38 дисәтинәгә тиклем тәшкил итә. Бөтә мал яҡынса 3 ай дауамында утлай. Саҡмаҡлы йылғаһы һыулау өсөн бик уңайлы. Ваҡ мал көтөүсеһе йәйгеһен һәр баштан 10 тин ала. 2-се урында — сабынлыҡ биләмәләре. Бер дисәтинәнән 190 бот уңыш бирә. Урман шулай уҡ 2 участкала. Халыҡ үҙ ихтыяжы һәм һатыу өсөн йыл һайын 27 дисәтинәгә тиклем киҫә. Бүленгән участкаларҙан 20-25 һумға бура һата. Йорт хужаларының яртыһы тиерлек Асылғужа ауылы халҡынан дисәтинәһенә 1-2 һумдан һөрөнтө ер (125 дисәтинәгә тиклем) һәм 40 тиндән сабынлыҡ (75 дисәтинәгә тиклем) өсөн ҡуртымға ала. 10-ға яҡын йорт үҙ һөрөнтө (45 дисәтинәгә тиклем) һәм сабынлыҡ (40 дисәтинә) биләмәләрен ҡуртымға бирә. Ҡуртымға биреүҙән халыҡ йылына 8 һумға тиклем, ә һалым һәм йөкләмәләр өсөн — йән башына 4,2 тин аҡса ала. Көҙөн халыҡ Ҡуҫа заводындағы баҙарҙарҙа иген, ә ҡышын Златоуст өйәҙендә бесән һата.

Аҫылғужа ауылы XIX быуаттың беренсе яртыһында Троицк өйәҙендәге 4-се Загорный кантонының 7-се йорто составында урынлашҡан. Ауыл казак ерендә нигеҙләнгән, халыҡ «ауыл кешеләре», йәғни хоҡуҡтары урыҫ крәҫтиәндәре менән тигеҙләгән крәҫтиәндәр булып киткән<ref>{{ИСДБ|страницы=534—535}}</ref><ref>ЦГИА РБ. Ф. 172. Оп. 1.Д. 25. Л. 59, 65,68, 117—118; ЮАС. Вып. 2. С. 297—298. ЦГИА РБ. Ф. 172. Оп. 1. Д. 25. Л. 26, 29.</ref>

== Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше ==
[[1906 йыл]]да мәсет, [[мәктәп]], 2 бакалея кибете теркәлгән. [[1920 йыл]]да 104 йортта 661 башҡорт иҫәпкә алынған. 

Әлеге ваҡытта Арыҫлан ауылында урта [[мәктәп]], [[балалар баҡсаһы]], фельдшер-акушер пункты, клуб, китапхана бар<ref>{{БЭ2013|82241}}</ref>.

== Халыҡ һаны ==
Арыҫлан ауылында [[башҡорттар]], [[татарҙар]] йәшәй ([[2002 йыл|2002]]).

'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class="wikitable " style="text-align:center"
| style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1906 йыл ||512||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||661||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||765||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||542||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||726||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||665||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||719||363||356||50,5||49,5
|-
|}
{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Билдәле кешеләре ==
* [[Ғатауллин Раил Рәфҡәт улы]] (3.03.1959, ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Химия фәндәре докторы (2004), профессор (2006)<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/5467-ataullin-rail-r-f-t-uly Башҡорт энциклопедияһы — Ғатауллин Раил Рәфҡәт улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421143115/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/5467-ataullin-rail-r-f-t-uly |date=2016-04-21 }}</ref>.
* [[Ғәлиәхмәтов Раил Ниғәмәтйән улы]] (28.11.1956, БАССР-ҙың Ҡыйғы районы Арыҫлан ауылы) — химик, техник фәндәр докторы (2005). БДУ-ны 1979 йылда тамамлағандан һуң, 1980, 1985—1989 һәм 2005—2011 йылдарҙа Фәндәр академияһының Гербицидтар һәм үҫемлектәрҙең үҫеш регуляторҙары ғилми-тикшеренеү институтында (НИТИГ) <!-- Научно-исследовательский Технологический институт Гербицидов и Регуляторов Роста Растений -->: 1985 йылдан сектор начальнигы, 2005 йылдан — филиал директоры булып хеҙмәт итә. БДУ-ның инженер факультетының сифат менән идара итеү кафедраһы мөдире. Ғәлиәхмәтов Раил Ниғәмәтйән улы 140-тан ашыу фәнни хеҙмәттәр һәм 20 уйлап сығарыу авторы<ref>{{БЭ2013|84147}}Снижение экологической опасности антисептиков. М., 2004 (соавт.). Физика и химия кавитации. М., 2008 (соавт.) </ref>.

== Хәтер ==

== Урамдары ==
{{Колонки|3}}
* Яр буйы урамы ({{lang-ru|}} Набережная (улица)
* Минһажев урамы ({{lang-ru|}} Мингажева (улица)
* Совет урамы ({{lang-ru|}} Советская (улица)
* Киров урамы — ({{lang-ru|}} Кирова (улица)
* Тыныслыҡ урамы ({{lang-ru|}} Мира (улица)
* Еңеүҙең 40 йыллығы урамы ({{lang-ru|}} 40 лет Победы (улица)<ref> [https://mapdata.ru/bashkortostan/kiginskiy-rayon/selo-arslanovo/ Карта д. Арсланово. Улицы]</ref>{{Колонки|конец}}

== Тирә-яҡ мөхит ==
; Ер-һыу атамалары

''Тауҙар:''

''Урмандар:''

''Йылғалар:''
* [[Әй]], [[Саҡша]], [[Алйылға]], [[Шиҙәле]]

''Шишмәләр:''

''Ялан-бесәнлектәр:''

''Таусыҡтар, түбәләр:''

''Башҡа урын-ер атамалары:''

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Дыуан]]

== Әҙәбиәт ==
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}}
* Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4{{ref-ru}}
* Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.]

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|82241}}
* {{ИСДБ|страницы=534—535}}
* [https://mapdata.ru/bashkortostan/kiginskiy-rayon/selo-arslanovo/ Карта д. Арсланово. Улицы]
* Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}}
* [http://www.asmo-rb.ru Совет муниципальных образований Республики Башкортостан].
* [http://ufagen.ru/places/kiginskiy/arslanovo.html Арсланово на портале «Генеалогия и Архивы»]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Навигация1
|Портал       = Башҡортостан ауылдары
|Викисловарь  = 
|Викиучебник  = 
|Викицитатник = 
|Викитека     = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.)
|Викивиды     = 
|Викиновости  = 
|Викисклад    = 
|Метавики     = 
|Проект       = Башҡортостан ауылдары
}}

{{Тышҡы һытанмалар}}
{{Ҡыйғы районы ауылдары}}
{{Bashkir-geo-stub}}

[[Категория:Ҡыйғы районы ауылдары]]