Ливан
| |||||
| Девиз: «Куллюнаа лиль-ватан, лиль-‘уляя валь-‘алям
(башҡ. Беҙ Тыуған ил, дан өсөн!)» | |||||
| Гимн: «Куллюнаа лиль-ватан лиль-‘уляя лиль-‘алям» | |||||
.svg)
| |||||
| Үҙаллылыҡ датаһы | 22 ноябрь 1943 ( Франция) | ||||
| Рәсми телдәр | Ғәрәп теле[1] | ||||
| Баш ҡала | Бейрут | ||||
| Идара итеү төрө | Парламент республикаһы | ||||
| Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө |
161 10 452 км² 1,6 | ||||
| Халыҡ • Һаны (2008) • Халыҡ тығыҙлығы |
3 577 000 чел. (128) 358 чел./км² | ||||
| ИЧР (2011) | ▲ 0,739[2] (юғары) (71 урын) | ||||
| Валюта | Ливан фунты (LBP, 422) | ||||
| Интернет-домен | .lb | ||||
| Код ISO | LB | ||||
| МОК коды | LBN | ||||
| Телефон коды | +961 | ||||
| Сәғәт бүлкәте | +2 (йәй +3) | ||||
Лива́н (ғәр. لبنان, Любна́н йәки Либна́н), рәсми исеме Ливан Республикаһы (ғәр. الجمهورية اللبنانية; аль-Джумхури́йя аль-Любнани́йя) — Яҡын Көнсығышта Урта диңгеҙҙең таулы көнсығыш ярында урынлашҡан ҙур булмаған дәүләт. Көнсығыштан Сүриә, көньяҡтан Израиль менән сиктәш.
Халҡы 4 миллион тирәһе. Ливан башҡа ғәрәп илдәренән дини күп төрлөлөгө менән айырыла. Унда конфессионализм тип аталған үҙенсәлекле сәйәси система эшләй. Ул дәүләт власының ойошторолоуын йәмғиәттең дини ойошмаларға бүленеүенә ярашлы тәьмин итә.
Граждандар һуғышына тиклем Ливан ғәрәп иленең сәскә атыусы финанс һәм банк баш ҡалаһы була. Илдә христиан халҡы күберәк була, шуға «Яҡын Көнсығыш Швейцарияһы» тип атайҙар. Ливан туристарҙың яратҡан төбәге. Һуғыштан һуң иҡтисадта үҙгәртеп ҡороу башлана.
Ливанда иң боронғо ҡалаларҙың береһе — үҙенең данлыҡлы Трилитон Баальбегы менән билдәле Баальбек ҡалаһы урынлашҡан.
Этимологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Атамаһы Ливан тау һыртынан алынған. Ул ил аша Урта диңгеҙ ярҙары буйлап үтә. Һырттың атамаһы, үҙ сиратында, боронғо семит laban һүҙенән («аҡ») алынған. Уның сағыштырмаса бейек түбәләре ҡыш көнө ҡар менән ҡапланған була[4].
Географияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ливан Яҡын Көнсығышта урынлашҡан. Көнбайыш ярҙарын Урта диңгеҙ йыуа, яр буйы һыҙаты — 225 км. Төньяҡта һәм көнсығышта Сүриә, көньяҡта — Израиль менән сиктәш. Сүриә — Ливан сигенең оҙонлоғо 375 км, Ливан-Израиль — 79 км тәшкил итә. Ливан сигенең Израилгә ҡушылған Голан бейеклектәре (ҙур булмаған участка), (Шебаа фермалары) бәхәсле территория булып тора.
Ливандың дөйөм майҙаны — 10 452 км². Күләме буйынса ил донъяла 161-се урында тора. Ливандың күпселек өлөшө, төньяҡ-көнсығышта Бекаа үҙәненән һәм диңгеҙ яры буйлап төньяҡтан көньяҡҡа һуҙылған тар тигеҙлек участкаһынан тыш, тауҙар менән ҡапланған.
Ливандың яр буйын көнсығыш райондарҙан Ливан һәм Антиливан тау һырттары айыра. Илдә эзбизташ, тимер мәғдәне, тоҙ ятҡылыҡтары бар.
Ливан һыу ресурстарына бай. Литани йылғаһы илдең көньяҡ райондары өсөн төп һыу сығанағы булып тора. Әммә суднолар йөрөй алырлыҡ йылғалар юҡ.
Климаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ливан өсөн Урта диңгеҙ климаты хас. Яр буйында, ҡыш һалҡынса, йәй дымлы һәм эҫе. Ҡышын тауҙарҙа температура 0° -дән түбәнерәккә төшә, ҡар яуыуы мөмкин. Күрше илдәр менән сағыштырғанда, Ливанда уртаса йыллыҡ яуым-төшөм күберәк булыуға ҡарамаҫтан, төньяҡ-көнсығышында климат ҡоро, сөнки тауҙар диңгеҙҙән килгән дымлы һауаны тотҡарлай. Саңлы һәи ҡомло бурандар булып тора.
Элегерәк Ливанда, илдең символына әйләнгән, ливан кедрҙары үҫкән. Йөҙәрләгән йылдар буйы караптар төҙөү өсөн ағастар йығылған, яңылары ултыртылмаған. ХХ быуатта ҡасандыр бай урмандың бәләкәй генә утрауҙары тороп ҡалған.
Флораһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Боронғо Ливан[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Французс мандаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Бойондороҡһоҙ Ливан[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Граждандар һуғышы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1975 йылда Ливанда уң христиан көстәре менән һул мосолман милиционерҙары араһында икенсе граждандар һуғышы башлана. Уларға Ливандағы фәләстин боевиктары ярҙам итә. Һуғыш, ҡасандыр илдең сәскә атҡан иҡтисадын емереп, 15 йыл дауамында бара һәм 150 меңдән ашыу кешенең ғүмерен ҡыя. Ҡан ҡойош 1990 йылда Таиф килешеүҙәренә ҡул ҡуйыу һөҙөмтәһендә туҡтатыла.
1976 йылда ул саҡтағы хөкүмәттең үтенесе буйынса Ливанға Сүриә ғәскәрҙәре инә. Ливан президенттарының Сүриә ғәскәрҙәрен сығарыу тураһында рәсми талаптарына ҡарамаҫтан, Сүриә оккупацияһы 2005 йылға тиклем дауам итә[5][6].
Израиль оборонаһы армияһы ғәскәре ике тапҡыр Ливан территорияһына индерелә. Беренсе тапҡыр 1978 йылдың мартында, аманаттар менән ике автобусты баҫып алғандан һуң, израилдең 36 гражданы һәләк була, 70-тән ашыуы яралана[7]; икенсеһе 1982 йылдың июнендә Лондондағы Израиль илсеһе Шломо Арговты үлтерергә маташыуға яуап итеп[8] Ливандағы ФАИО позицияларын бомбаға тота[9][10]. Һуңынан ФАИО Израиль территорияһын утҡа тота[10][11][12], көньяҡ Ливан территорияһына ИДФ көстәре инә. ИДФ көстәре Ливандың көньяғында 2000 йылға тиклем ҡала. Израиль менән Ливан араһындағы ғәскәрҙәрҙе сығарғандан һуң «Зәңгәр һыҙат» тип аталған аныҡ һыҙат төҙөлә, әммә Голан бейеклегенән төньяҡтараҡ урынлашҡан Шебаа фермалары бәхәсле территория булып ҡала.
Артабанғы осор[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Һуғыштан һуңғы осорҙа Ливан иҡтисады йылдам үҫә.
Ҡыҫҡа ваҡытҡа сағыштырмаса тынлыҡ осоро элекке премьер-министр Рафиҡ Харириҙың үлтерелеүе, артабан Сүриә ғәскәрҙәренең илдән сығыуы һәм 2006 йылда Израиль-Ливан конфликты арҡаһында килеп тыуған хөкүмәт кризисы арҡаһында өҙөлә.
2007 йылда Ливандағы хәл Нахр әл-Барид лагеры тирәһендәге көрсөк арҡаһында ҡатмарлаша.
2011 йылда Ливанда ҙур парламент фракциялары араһында низағ барлыҡҡа килә. Ә 2015 йылда илдә хөкүмәттең эшләмәүе һәм сәйәси көрсөк арҡаһында ризаһыҙлыҡ тулҡыны башланды, уның барышында парламент 2016 йылға тиклем президент һайлай алмай.
2020 йылдың 9 мартында Ливан 1,2 миллиард долларлыҡ облигациялар буйынса ил тарихында тәүге дефолт иғлан итә[13]. Дөйөм тышҡы бурыс 90 миллиард долларға етә (тулайым эске продукттан 150 проценттан ашыуы)[14].
2020 йылдың 10 авгусында Ливан хөкүмәте тулыһынса рәсми рәүештә отставкаға китә[15].
Дәүләт төҙөлөшө[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ярты быуаттан артыҡ йәшәп килгән «ливан моделе» (Конфессионализм) дәүләт төҙөлөшө Франциянан бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң урынлаштырыла. Илдең сәйәси тормошонда бөтә дини конфессиялар ҙә бер тигеҙ ҡатнаша алһын өсөн, түбәндәге тәртип эшләй: илдең президенты — христиан-маронит, премьер-министр — сөнни мосолман, парламент спикеры — шығый мосолман булырға тейеш. Конституцияға ярашлы Ливан — парламент республикаһы.
Ливандың сәйәси көстәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Округтар буйынса 2005 йылғы парламент һайлауҙары һөҙөмтәләре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Округтар буйынса 2009 йылғы парламент һайлауҙары һөҙөмтәләре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Административ бүленеше[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ливанда 8 мухафаза или провинция бар (мухафаза ғәр. محافظة), улар үҙ сиратында 25 районға бүленә (када ғәр. قضاء). Райондар өлкәләргә бүленә.
- — Бәйрүт
- — Таулы Ливан
- — Төньяҡ Ливан
- — Бекаа
- — Набатия
- — Аккар
- — Баальбек—Хермель
- — Көньяҡ Ливан
Халҡы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
төп мәҡәлә: Население Ливана, Города Ливана
Ливан халҡының төп өлөшөн ливандар тәшкил итә. Фәләстиндән ҡасаҡтарҙың һәм уларҙың вариҫтарының күплеге тиҫтә йылдар элек ойошторолған лагерҙарҙа әле лә йәшәй (улар өсөн төп ливандар менән сағыштырғанда хоҡуҡтарында сикләүҙәр бар: мәҫәлән, 70 һөнәр менән шөғөлләнеү тыйыла).
Әлеге ваҡытта илдә Сүриәнән ике миллионға яҡын ҡасаҡ һәм ваҡытлыса күскенсе бар (күптәре йәшерен рәүештә).
Бынан тыш, илдә меңәрләгән сит ил эшселәре (Һиндостан, Бангладеш, Филиппин, Эфиопия һ. б. илдәрҙән) йылдар буйы йәшәй, улар илдә төрлө квалификацияһыҙ эш башҡара.
Ярайһы уҡ ҙур урыҫ телле диаспора бар (шул иҫәптән 1917 йылғы революциянан һуң Ливанға күсеп килгән Рәсәй империяһы граждандарының вариҫтары).
Иҡтисады[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Төп мәҡәлә: Экономика Ливана
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Виноделие в Ливан
Өҫтөнлөктәре:
- Туризм.
- Финанс хеҙмәттәре индустрияһы.
- Шарап эшләү һәм емеш-еләк үҫтереү потенциалы.
- Түбән инфляция (2004 йылда 0,5 %).
- АҠШ финанс сикләүҙәрен алып ташланы. Ауыл хужалығында хеҙмәт етештереүсәнлеге — ғәрәп донъяһында иң юғарыһы — Рәсәйгә ҡарағанда ун тапҡырға күберәк, Германияға ҡарағанда юғарыраҡ һ.б.
Көсһөҙ яҡтары:
- Нефть һәм газ импортына бәйлелек.
- Юғары дәүләт бурыстары.
- Күрше Сүриә кәрәкле тауарҙарға хаҡтарҙы төшөрә.
- Коррупция тураһындағы хәбәрҙәр инвесторҙарҙың ышанысын ҡаҡшата.
Ливан вице-премьеры Саад әл-Шами «дәүләттең һәм Ливан Үҙәк банкының банкротлығы» тураһында иғлан итә.
Ҡалалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Мәҙәниәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Бәйрүттә 4 университет, дәүләт симфоник оркестры бар. Бик күп музыкаль фестивалдәр үткәрелә — иң билдәлеләре Бейтедда һәм Баальбек. Унда Паваротти, Каррерас һәм башҡа билдәле кешеләр сығыш яһаған.
Ливандарҙың күбеһе кәм тигәндә 3 телдә һөйләшә.
Ливанда дин[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ливан халҡының яҡынса 60 проценты ислам динен тота (сөнниҙәр, шиғыйҙар, алавиттар һәм друздар). Ливанда төрлө конфессиялағы христиандар һаны халыҡтың 40 процентына тәшкил итә (эксперттар баһаһы буйынса 40,5 %).
Ливан территорияһында, атап әйткәндә, православие (грек-православие), әрмән апостол сиркәүе, Сиро-якобит православие сиркәүе, алты көнсығыш католик — маронит (Көнбайыш Сүриә), халдей-католик, мелькит (грек католик), әрмән католик, сирокатолик һәм коптокатоликтар сиркәүе урынлашҡан.
Спорт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ливанда бөтә донъяға билдәле спортсылар бик аҙ. Ливанда буласаҡ бодибилдингсылар Самир Баннут («Олимпия әфәндеһе» турниры еңеүсеһе) һәм Мөхәммәт Баннут, Әхмәд Хәйҙәр (1997 йылда абсолют донъя чемпионы) тыуған.
Ливан Азия һәм Олимпия уйындарында даими ҡатнаша. Ливан спортсылары дүрт тапҡыр Олимпия уйындары призерҙары була: көрәшсе Закария Чигаб (Хельсинки — 1952) һәм ауыр атлет Мохамед Торабулси (Мюнхен — 1972) — «көмөш», көрәшселәр Хәлил Таха (Хельсинки-1952) һәм Хәсән Бехара (Мәскәү — 1980) «бронза» яулай.
Азия уйындарында ҡатнашыу Ливан спортсыларына ҙур уңыштар килтерә — улар биш тапҡыр почет пьедесталының юғары баҫҡысына күтәрелде. Алтын миҙалдарҙың береһе Ҡышҡы Азия уйындарында яулана. Был уңышҡа альп саңғысыһы Ники Фурстбауэр 2003 йылғы Ҡышҡы Азия уйындарында өлгәшә.
Тышҡы сәйәсәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡораллы көстәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
|
Портал «Ливан» |
|---|---|
|
Ливан Викиһүҙлектә |
|
Ливан Викикитапханала |
|
Ливан Викимилектә |
|
Ливан Викияңылыҡтарҙа |
|
Ливан Викигид |
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ 1,0 1,1 11 // (unspecified title)
- ↑
media/HDR_2011_EN_Complete.pdf(недоступная ссылка). 2010 Human development Report. - ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
- ↑ Поспелов, 2002, с. 242
- ↑ Hearing before the Subcommittee on Near Eastern and South Asian Affairs of of the Committee on Foreign Relations United States Senate (ингл.). Committee on Foreign Relations (14 июнь 2000). Дата обращения: 3 июль 2012. Архивировано 4 август 2012 года.
- ↑ Shiar Youssef What really happened in Beirut? July 3, 2012 2012 йыл 29 май архивланған.
- ↑ Александр Брасс. Палестинские истоки, Marcus, Polaris, 24 сентября 2004. Дата обращения: 15 сентябрь 2015. Архивировано 26 сентябрь 2007 года.
- ↑ после покушения три месяца Ш. Аргов находился в коме, остался парализованным, и до дня своей смерти в 2003 году был госпитализирован в реабилитационном отделении больницы Адасса Хар ха-Цофим в Иерусалиме
- ↑ Рафаэль Эйтан. Повесть солдата. / пер. с иврита — Ефим (Ефрем) Баух. Израиль, изд-во «Яир», 1991. стр.336
- ↑ 10,0 10,1 Lebanon. The Two-Week War. Section 1 of 1; Data as of December 1987 Library of Congress Country Studies. Lcweb2.loc.gov (3 июнь 1982). Дата обращения: 29 февраль 2012. Архивировано 12 июнь 2012 года.
- ↑ Александр Брасс. Палестинские истоки // Терроризм - история и современность. — Olma Media Group, 2004. — С. 80. — 347 с. — ISBN 5948496694, 9785948496696.
- ↑ Raful Eitan. A Soldier's Story: The Life and Times of an Israeli War Hero. — SP Books, 1992. — P. 272. — 388 p. — ISBN 1561710946, 9781561710942.
- ↑ Ливан объявил дефолт по евробондам из-за «сожравшей страну коррупции». РБК. Дата обращения: 11 март 2020. Архивировано 8 март 2020 года.
- ↑ No more romance on the Levant: Lebanon’s debt crisis (ингл.). Economist Espresso (8 март 2020). Дата обращения: 11 март 2020. Архивировано 29 ғинуар 2021 года.
- ↑ Правительство Ливана в полном составе ушло в отставку спустя неделю после взрыва в Бейруте, Медуза (10 августа 2020). 11 август 2020 тикшерелгән.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Густерин П. В. Города Арабского Востока. — М.: Восток—Запад, 2007. — 352 с. — (Энциклопедический справочник). — 2000 экз. — ISBN 978-5-478-00729-4.
- John C. Rolland. Lebanon: Current Issues and Background. — Nova Publishers, 2003. — 235 p. — ISBN 1590338715, 9781590338711.
- Павлов Н.В. Ботаническая география зарубежных стран, ч. 1, 2. — М.: «Высшая школа», 1965. — С. 7—9. — 310 с.
- Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Русские в Ливане
- Электронный путеводитель по Ливану
- Новая карта Ливана
- Путешествие по Ливану. Рассказ и фотографии.
- Ливан Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
- Статья в журнале «Вокруг света»
- Хронология политических и военных событий в Ливане (1920—2004), Дов Конторер, 21.06.2006
Хәҙерге ағзалар: Алжир · Бахрейн · БҒӘ · Джибути · Иордания · Ираҡ · Йемен · Катар · Комор · Күвейт · Ливан · Ливия · Мавритания · Марокко · Мысыр · Оман · Фәләстин · Сәғүд Ғәрәбстаны · Сирия · Сомали · Судан · Тунис Күҙәтеүселәр: Бразилия · Эритрея · Һиндостан · Венесуэла Дипломатия: Ғәрәп дуҫлыҡ инициативаһы |  | |
|
Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ. |