Урта Урал
Урта Урал - Урал тауҙарының иң түбән өлөшө, төньяҡтан Кондаковский Камень һәм көньяҡтан Юрма тауы (61 ° - 55 ° 25 'төньяҡ киңлеге) менән сикләнгән [1] [2] [3] [4], ҡайһы бер сығанаҡтар буйынса — Ослянка тауҙары Ҡариҙел йылғаһының киңлеге өлөшөнә тиклем [5] (яҡынса төньяҡ киңлектең 56 ° 59 менән ° [6] ).
Урта Урал орографик яҡтан яҡшы айырылған: Урал тауҙары бында түбәнәйә, һәм тау билбауының ҡәтғи меридиональ һуҙымы көньяҡ-көньяҡ-көнсығыш менән алмаштырыла. Көньяҡ Урал менән берлектә Урта Урал ҡалҡыу яғы көнсығышҡа табан йүнәлгән мөһабәт дуға яһай, дуға Рәсәй платформаһының көнсығыш һикәлтәһе - Өфө яйлаһы тирәһен урап сыға [7] .
Климаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Климат ҡырҡа континенталь, етерлек дымлы. Уртаса температураһы — ғинуарҙа яҡынса -20 °С, июлдең уртаса температураһы +15 °С. Яуым-төшөм йылына көнсығышта 400 мм, көнбайышта һәм тауҙарҙа 700 мм-ға ҡәҙәр.
Рельефы һәм геологик төҙөлөшө[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Неоген - антропоген яңы тектоник хәрәкәттәре Урта Уралда көсһөҙ сағылыш тапҡан, шуға күрә ул түбәнге ярымутраулы, айырымланған, түбәләре һәм һырттары талғын ғына күтәрелә, улар беҙҙең алдыбыҙҙа ярым түңәрәк формаһында күренә. Пермь—Свердловск һыҙығы Урал менән 410 м бейеклектә киҫешә. Иң текә түбәләрҙең бейеклеге 700-800 м, бейегерәге һирәк осрай [7] . Иң бейек тау — Урта Басег, уның иң бейек түбәһе 994 метрға етә. Башка тау һырттары: Качканар (887 м), Старик-Камень Ҡартташ (755 м), Шунут-Камень (726 м), Ағиҙел, Волчиха, Аҙау-тау, Сугомак, Егоза, Зырян, Полюд тауы.
Урта Уралдағы таулы һыҙаттың киңлеге — 25-30 км, ә тау итәктәре менән бергә — 80-90 км [5] .
Урал аръяғы ҡалҡыулыҡтар һәм тауҙар, шулай уҡ тығыҙ күл селтәре һәм төньяҡта оло һаҙлыҡтар менән айырылып тора. Урта Урал тауҙары итәгендә тектоник күлдең ике сылбырын табырға мөмкин: Екатеринбургтан төньяҡҡа табан һәм Көньяҡ Уралда дауам иткән көньяҡ өлөшөндә (Кәҫле).
Йылғалары һәм күлдәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
.jpg)
Урта Уралдағы йылға үҙәндәре сағыштырмаса киң, үҫешкән.
Урта Урал йылғалары әкрен, тын ғына ағымдары менән айырылып тора. Уларҙың үҙәндәрендә "һуғышсылар" йәки "таштар" тип аталған яр ҡаялары йыш-йыш осрай. Йылғалар апрель айында асыла, октябрь аҙағында туңа. Яҙғыһын ҡар ирегәс, һыу кимәле 5 метрҙан артып китә, һәм ошо ваҡытта туристтар рафтингка һәм байдаркала йөрөргә килә [8] .
Урта Уралдағы күлдәр тигеҙ урынлашмаған. Көньяҡ-көнбайыштағы таулы өлөштә күлдәр аҙ, уларҙың күбеһе көнсығыш тауҙарҙа урынлашҡан (Тауатуй, Исәт, Шәрташ, Аят ) [8] .
Иҡтисади ҡиммәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Урта Уралда минералдар бик күп, айырыуса металдар: ( тимер, баҡыр, алтын һ. б.) һәм таштар (малахит һ. б.). Күпселек шахталар бер нисә быуат дауамында ҡулланыла һәм ҡаҙылма байлыҡтары бөткән тип әйтергә мөмкин.
Административ бүлектәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Урта Урал территорияһына Рәсәй Федерациясының ике федераль өлкәһе - Волга буйы һәм Урал, шулай уҡ Рәсәй Федерацияһы субъекттары — Пермь крайы, Силәбе һәм Свердловск өлкәләре инә [9] .
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Северные среднеуральцы. И немножко сибиряки
- ↑ Горстовые средневысотные горы и низкогорья. Дата обращения: 9 ғинуар 2020.
- ↑ А. А. Крубер. Уральские горы. Государственно учебно-педагогическое издательство, Москва — Ленинград, 1938 г. OCR Detskiysad.Ru. Дата обращения: 26 май 2010.
- ↑ Уральский хребет // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ 5,0 5,1 Особенности рельефа и полезные ископаемые Среднего Урала
- ↑ Средний Урал, Большая советская энциклопедия. — М.: «Советская энциклопедия», 1969—1978 гг.
- ↑ 7,0 7,1 Урал. Общая характеристика
- ↑ 8,0 8,1 Водоемы, растительный и животный мир Среднего Урала
- ↑ Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Средний Урал // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 24-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969-1978.
- Пончиков Е., Истомин П. Маршруты Среднего Урала. — М.: Физкультура и спорт, 1971. — (По родным просторы).