Паралимпия уйындары

Паралимпия уйындары эмблемаһы

Ғәрип-спортсыларҙың коляскаларында ярышы

2004 йылда Афиналағы паралимпия уйындарын асыу тантанаһы

Церемония открытия Паралимпийских игр 2014 года в Сочи

Паралимпия уйындары (параолимпия уйындары) — мөмкинселектәре сикләнгән кешеләрҙең халыҡ-ара спорт ярыштары. Традиция буйынса ул Олимпия уйындарынан һуң ткәрелә. 1988 йылда уҙғарылған йәйге паралимпия уйындарынан алып олимпия үткәрелгән объекттарҙа уҙғарыла. 2001 йылда бөтә донъя олимпиада комитеты — БДОК һәм Халыҡ-ара паралимпия уйындары -ХПУ тарафынан килешеү менән нығытылған. Йәйге олимпиадалар йәйгеләре менән 1960 йылдан алып, ҡышҡы олимпиадалар ҡышҡылары менән бер-бер артлы 1976 йылдан алып уҙғарыла.

Мөмкинлектәре сикләнгәндәр ҡатнашҡан спорт төрҙәрен булдырыу инглиз нейрохирургы Людвиг Гуттман менән бәйле. Ул умыртҡа һөйәге менән ауырыусылар, физик һәләттәре булмағандар өсөн быуаттар буйына һуҙылған ҡаршылыҡтарҙы аша атлап, уларҙы реабилитациялау маҡсатында спорт төрҙәре индерә. Ул был тәжрибәһе менән физик яҡтан кәмселектәре булғандар өсөн уңышлы йәшәйешкә шарттар тыуҙыра, һәм спорт сәләмәтлек өсөн икәнен иҫбатлай. Спорт сәләмәтлекте генә нығытып ҡына ҡалмай, физик кәмселектәрҙе тергеҙә, писхикаһын нығыта, ғәриптәр арбалары менән хәрәкәтләнеүгә физик көс өҫтәй, тулы сифатлы йәшәйешкә алып ҡайта.

Атамаһы

Яҙылышы Рус орфография һүҙлегендә «параолимпийский», «параолимпия» тип яҙылған. шулай уҡ башҡа һүҙлектәрҙә лә шулай теркәлгән.

Иң тәүҙә «Параолимпия уйындары» рәсми рәүештә ҡулланылмаған. 1960 йылда уҙғарылған «Туғыҙынсы Халыҡ-ара Сток-мандевиль уйындары» тип атала. 1984 йылда ғына Параолимпия уйындары тип атала башлай. Шулай ҙа 1964 йылға уйындар ваҡытында параолтмпия уйындары тип әйтеп кителә. 1980 йылғаса «Ғәриптәр өсөн олимпия уйындары» тип йөрөтөлә. 1984 йылдан Халыҡ -ара инвалидтар уйындары тип аталған. 1988 йылдан башлап ҡына тулыһынса «параолимпия уйындар» тигән исем тулыһынса рәсмиләштерелә.

Тарихы

Паралимпия спорты быуаттан ашыу тарихҡа бәйле. Спорттың кеше организымына ыңғай тәьҫире тураһында XVIII—XIX быуаттарҙа уҡ билдәле булған. Шул ваҡыттарҙан бирле ғәриптәр спортын үҫтереүгә йүнәлеш алған ойшмалар тергеҙелә башлай. 1988 йылда Берлин ҡалаһынжа суҡраҡтар өсөн спорт клубы ойошторола.

Беренсе һәм икенсе донъя һуғышлары миллионлап кешене ғәрип яһай.

ХХ быуатта был спорт төрөн ғәриптәрҙе дауалау сараһы булараҡ ҡабул итәләр. Шул уҡ ваҡытта улар өсөн ял итеү, буш ваҡыттарын уҙғарыу сараһы булараҡ та ҡабул ителә. Спорт менән шөғөлләнеүһәм ярышыу теләге әүҙемләшә.

1948 йылда Бөйөк Британияның Лондон ҡалаһында уҙғарылған Олимпия уйындары барышында олимпияға бағышланып Сток-Мандевиль уйындары (ингл. Stoke Mandeville Games) уҙғарыла. Был сарала инвалид арбаларында йөрөүсе спортсылар ҙа ҡатнаша. Был сараны Сток-Мандевиль дауаханаһы эшсеһе Гутман ойоштора. 1952 йылда Стоук уйындары тағы ла уҙғарылыуында британиялыларҙан башҡа Нидерландиянан да ғәрип спортсылар саҡырыла. Был инде халыҡ -ара спорт ярышына әүерелеүе тураһында һөйләй.

Уйындарның рәсми атамаһы — Халыҡ-ара инвалид арбаларҙа йөрөүсе спортсылар уйындары (World Wheelchair Games). Әлеге уйындар Паралимпия уйындарын прообразы ролен башҡара.

1989 йылда Халыҡ-ара Паралимпия комитеты (ингл. International Paralympic Committee (IPC)) төҙөлә.

Беренсе Паралимпия уйындары 1960 йылда Римдә уҙа. Ул сарала 23 илдән килгән 400 спортсы ҡатнаша. Сағыштырыу өсөн: Сидней 2000: 123 илдән 4 меңгә яҡын спортсы.

1976 йылда Швецияла беренсе ҡышҡы Паралимпия уйындары уҙғарыла.

Ярыштарның бүленеше

Паралимпия уйындарында ҡатнашыусы спортсыларҙың төрлөсә ғәриплектәренә бәйле ярыштар алты төп категорияға бүленгән:

• ампутация кисергән спортсылар өсөн,
• церебраль паралич ауырыулылар өсөн,
• инвалид арбаларында йөрөүселәр өсөн,
• күҙ ауырыуҙарына бәйле мөмкинселектәре сикләнгән спортсылар өсөн,
• Les Autres — башҡа төр ауырыуҙар (кәрләләр, склероз, тыумыштан ғәрип һ.б.) спортсылар өсөн.

Спорт төрөнә ҡарап был категориялар өҫтәмә рәүештә тағы ла бер рисә төргә бүленә. Был бүленеү спортсыларҙың допинг ҡулланыуға сик ҡуйыу маҡсаты менән дә ҡулланылына.

Ярыш төрҙәре

йәйге спорт төрҙәре

• Академик ишеү ;
• Коляскаларҙа баскетбол уйыны;
• Бочче;
• Велосипед спорты;
• Ат егеп йөрөү;
• Голбол;
• Байдаркаларҙа ишеү ;
• Дзюдо;
• Еңел атлетика;
• Өҫтәл теннисы;
• Паратриатлон;
• Елкәнле спорт;
• Йөҙөү ;
• Пулялы атыш;
• Инвалид коляскаларында регби н;
• СУлтырып волейбол уйнау
• Йәйәнән атыш;
• Инвалидтар коляскаларында теннис уйнау;
• Пауэрлифтинг;
• Инвалид коляскаларында фехтование ;
• Футбол ( 5-әр кешенән) ;
• Футбол ( 7-әр человек) .

ҡышҡы спорт төрҙәре

• Тау саңғыһы;
• Инвалид коляскаларында кёрлинг;
• Лыжные гонки;
• Биатлон;
• Следж-хоккей.

Паралимпия уйындары уҙғарылған урындар

Ел	Йәйге Паралимпия уйындары		Ҡышҡы Паралимпия уйындары
	Һандар	Урындар	Һандар	Урындар
1960	I Йәйге Паралимпия уйындары	Рим, Италия
1964	II Йәйге Паралимпия уйындары	Токио, Япония
1968	III Йәйге Паралимпия уйындары	Тель-Авив, Израиль
1972	IV Йәйге Паралимпия уйындары	Гейдельберг, Германия
1976	V Йәйге Паралимпия уйындары	Toronto, Канада	I Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Орнсколдсвик, Швеция
1980	VI Йәйге Паралимпия уйындары	Арнем, Нидерландлар	II Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Гейло, Норвегия
1984	VI Йәйге Паралимпия уйындары	Сток-Мандевиль, Бөек Британия Нью-Йорк, АҠШ	III Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Инсбрук, Австрия
1988	VIII Йәйге Паралимпия уйындары	Сеул, Корея Республикаһы	IV Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Инсбрук, Австрия
1992	IX Йәйге Паралимпия уйындары	Барселона, Испания	V Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Альбервиле, Франция
1994			VI Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Лиллехаммер, Норвегия
1996	X Йәйге Паралимпия уйындары	Атланта, АҠШ
1998			VII Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Нагано, Япония
2000	XI Йәйге Паралимпия уйындары	Сидней, Австралия
2002			VIII Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Солт-Лейк-Сити, АҠШ
2004	XII Йәйге Паралимпия уйындары	Афина, Греция
2006			IX Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Турин, Италия
2008	XIII Йәйге Паралимпия уйындары	Пекин, Ҡытай
2010			X Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Ванкувер, Канада
2012	XIV Йәйге Паралимпия уйындары	Лондон, Бөйөк Британия
2014			XI Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Сочи, Рәсәй
2016	XV Йәйге Паралимпия уйындары	Рио-де-Жанейро, Бразилия
2018			XII Ҡышҡы Паралимпия уйындары	Пхёнчхан
2020	XVI Йәйге Паралимпия уйындары	Әлегә билдәһеҙ

Һылтанмалар

• Параспорт. ТВ — Спортивный портал о параспорте на русском языке
• Paralymp.ru — Официальный сайт Паралимпийского комитета России
• Параолимпийский или паралимпийский? — Об исчезновении буквы О в слове параолимпийский (Марина Королева, Российская газета).
• РЕЦЕПТ — СПОРТ — Спортивно-информационный сайт о паралимпийском движении на русском языке